ਛੰਦ ਦਾ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ

ਛੰਦ ਦਾ ਰੂਪ ਲਿਖਕੇ ਦੱਸਣ ਲਈ ਲਘੂ ਅੱਖਰ ਲਈ ਖੜ੍ਹੀ ਲੀਕ (।) ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅੱਖਰ ਲਈ ਵਿੰਗੀ ਲੀਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ :-

ਤੁਕ ਜਾਂ ਚਰਣ

ਛੰਦ ਦੀ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਪਾਲ ਨੂੰ ਤੁਕ, ਚਰਣ ਜਾਂ ਕਲੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਲੇ ਛੰਦ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਤੁਕਾਂ ਜਾਂ ਚਾਰ ਵਰਣ ਜਾਂ ਚਾਰ ਕਲੀਆਂ ਹਨ :-

ਚੜ੍ਹ ਵੇ ਚੰਦਾ, ਕਰ ਰੁਸ਼ਨਾਈ

ਮੈਂ ਹਾਂ ਤੈਨੂੰ, ਵੇਖਦੀ ਆਈ

ਪੌੜੀ ਪੌੜੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਆਵਾਂ

ਗੀਤ ਤਿਰੇ ਮੈਂ ਨਾਲੇ ਗਾਵਾਂ।

 

ਵਿਸਰਾਮ

ਤੁਕ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ ਜਿੱਥੇ ਠਹਿਰੀਏ, ਉੱਥੇ ਵਿਸਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਸਰਾਮ ਦਾ ਅਰਥ ਠਹਿਰਾਓ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਪਰਲੇ ਛੰਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸਰਾਮ ਤਾਂ ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਵਿਚਲੇ ਵਿਸਰਾਮ ਨੂੰ ਕਾਮੇ (, ) ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤਲੇ ਨੂੰ ਡੰਡੀ (।) ਨਾਲ।

"ਭੁੱਲ ਕੇ ਨਾ ਕੱਢੋ ਕਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਗਾਲ੍ਹ ਜੀ

ਕਰੋ ਨਾ ਲੜਾਈ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਜੀ

ਕਰ ਕੇ ਕੁਪੱਤ ਧਨ ਨਾ ਗਵਾਉਣਾ

ਝਗੜੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਨ ਨੇੜੇ ਜਾਵਣਾ।"

ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ - ਚੌਪਈ : 4 ਤੁਕਾਂ : 8+7=15 ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਲਘੂ ਜਾਂ 8+8=16 ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ।

ਲੱਛਣ : ਚੌਪਈ ਉਹ ਛੰਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ 4 ਤੁਕਾਂ ਅਤੇ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 15 ਜਾਂ 16 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 8 ਮਾਤਰਾ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਦੂਜਾ 7 ਜਾਂ 8 ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ :-

ਜਿਹੜੇ ਬੰਦੇ ਪੀਣ ਸ਼ਰਾਬ,

ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ

ਤਨ ਤੇ ਧਨ ਦਾ ਕਰਦੇ ਨਾਸ,

ਕੌਡੀ ਰਹਿੰਦੀ ਇੱਕ ਨਾ ਪਾਸ।                    (ਚੌਪਈ 16 ਮਾਤਰਾਵਾਂ)

ਇੱਕ ਟੱਬਰ ਵਿੱਚ ਕਰੇ ਮਜੂਰੀ,

ਸਾਰੇ ਖਾਂਦੇ ਕੁਟ ਕੁਟ ਚੂਰੀ।

ਹੁਣ ਖਪ-ਖਪ ਸਭ ਟੱਬਰ ਮਰਦਾ,

ਤਾਂ ਵੀ ਘਰ ਦਾ ਕੰਮ ਨ ਸਰਦਾ।

ਦੋਹਰਾ : 2 ਤੁਕਾਂ ; 13+11=24 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਲੱਛਣ : ਦੋਹਰਾ ਉਹ ਛੰਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਤੇ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 13 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 11 ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਲਘੂ, ਜਿਵੇਂ :-

ਦਿਲ ਦੇ ਕੇ ਵਿੱਦਿਆ ਪੜ੍ਹੋ

ਗੁਣ ਇਸ ਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਰ।

ਵਿੱਦਿਆ ਬਾਝ ਮਨੁੱਖ ਹੈ,

ਸਚਮੁਚ ਡੰਗਰ ਢੋਰ।

ਸੋਰਠਾ : 2 ਤੁਕਾਂ ; 11+13=24 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਲੱਛਣ : ਸੋਰਠਾ ਉਹ ਛੰਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਤੇ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰਾ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 13 ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ, ਤੁਕਾਂਤ (ਕਾਫ਼ੀਆ) ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਤੀਜੇ ਅੰਗ ਦਾ ਮਿਲੇ ਪਰ ਦੂਜੇ ਤੇ ਚੌਥੇ ਅੰਗ ਦਾ ਨਾ ਮਿਲੇ, ਜਿਵੇਂ :-

"ਬੁੱਧੀ ਵਡਾ ਉਪਾਇ, ਧਨ-ਵਿਤ ਦੀ ਰੱਛਾ ਲਈ,

ਕਰਦੀ ਸਦਾ ਸਹਾਇ, ਭੀੜ ਪਏ ਦੁਖ ਟਾਲਦੀ।"

ਨੋਟ : ਸੋਰਠਾ 'ਦੋਹਰੇ ਦਾ ਉਲਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸੋਰਠੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਤੀਜੇ ਅੰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਲਘੂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਉਲਟਾ ਕਰਨ ਤੇ ਦੋਹਰਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਜਿਵੇਂ :-

ਧਨ-ਵਿਤ ਦੀ ਰੱਛਾ ਲਈ, ਬੁੱਧੀ ਵੱਡਾ ਉਪਾਇ।

ਭੀੜ ਪਏ ਦੁਖ ਟਾਲਦੀ, ਕਰਦੀ ਸਦਾ ਸਹਾਇ।

ਸਿਰਖੰਡੀ : 4 ਜਾਂ ਵਧ ਤੁਕਾਂ : 12+9=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 14+9=23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

11+10=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 11+9=20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਲੱਛਣ : ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦਾ ਸੋਰਠੇ ਵਾਂਗ ਤੁਕਾਂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਜਾਂ ਚਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੁਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਚਾਰ ਰੂਪ ਹਨ :- ਪਹਿਲਾ ਰੂਪ : 12+9=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 12 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾਲੇ ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਜਿਵੇਂ :-

ਦੈਂਤੀ ਡੰਡ ਉਭਾਰੀ, ਨੇੜੇ ਆਇ ਕੈ।

ਸਿੰਘ ਮਰੀ ਅਸਵਾਰੀ, ਦੁਰਗਾ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣ।

ਖੱਬੇ ਦਸਤ ਉਭਾਰੀ, ਗਦਾ ਫਿਰਾਇ ਕੈ।

ਸੈਨਾ ਸਭ ਸੰਘਾਰੀ, ਸ਼੍ਰਵਣਤ-ਬੀਜ ਦੀ।                        (ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ)

ਦੂਜਾ ਰੂਪ : 14+9=23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 14 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ, ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਦੋ ਗੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਸਭਨੀਂ ਆਣ ਵਗਾਈਆਂ, ਤੇਗਾਂ ਸੰਭਾਲ ਕੈ।

ਦੁਰਗਾ ਸਭੇ ਬਚਾਈਆਂ, ਢਾਲ ਸੰਭਾਲ ਕੈ।

ਦੇਵੀ ਆਪ ਚਲਾਈਆਂ, ਤਕ ਤਕ ਦਾਨਵੀਂ।

ਲੋਹੂ ਨਾਲ ਡੁਬਾਈਆਂ, ਤੇਗਾਂ ਨੰਗੀਆਂ।                              (ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ)

ਤੀਜਾ ਰੂਪ : 11+10=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁੱਕ ਵਿੱਚ 21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਅੰਤ ਲਘੂ, ਦੂਜਾ ਵਿਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ, ਅੰਤ ਗੁਰੂ ; ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੋਂ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ :-

ਸਿਰ ਸੋਹੇ ਦਸਤਾਰ ਕਿ ਪਿੰਨਾ ਵਾਣ ਦਾ।

ਤੇੜ ਪਈ ਸਲਵਾਰ ਕਿ ਬੁੱਗ ਸਤਾਰ ਦਾ

ਢਿੱਡ ਭੜੋਲੇ ਹਾਰ ਕਿ ਮਟਕਾ ਪੋਚਿਆ।

ਵੇਖੋ ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਕਿ ਬਣਿਆ ਸਾਂਗ ਹੈ।

ਚੌਥਾ ਰੂਪ : 11+9=20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁਕ 20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ, ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਲਘੂ ਤੁਕਾਂਤ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਦਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਿਵੇਂ :-