ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਉਚੇਰਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਬਾਹਰੀ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਹੋਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਿਰਹੋਂ ਕੁਠੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਵੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਚਿਤਰਣ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਨਿਰੋਲ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਦਾ ਨਿਖੇਧ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸਮਕਾਲੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵੀ ਚਿਤਰਨ ਕੀਤਾ।

ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਲੀ ਹੈਦਰ, ਖੁਆਜਾ ਫ਼ਰਦ ਫ਼ਕੀਰ ਤੇ ਵਜੀਦ ਆਦਿ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।

 

ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ

ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਕਾਲਿਕ ਨਿਖੇੜਾ 1850 ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। 1850 ਤੋਂ 1900 ਈ. ਤੱਕ ਸਮਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਕਾਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚਲੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮੁੱਢ ਲਈ ਸਟੇਜ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰੋ. ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ 'ਜੰਗਨਾਮਾ ਸਿੰਘਾਂ ਤੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਕਰਤਾ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਪ੍ਰਚਲਤ ਤੇ ਭਾਰੂ ਮੱਤ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। 1850 ਤੋਂ ਬਾਦ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ 'ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੋਈ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦੌਰ 1901 ਤੋਂ 1935 ਤੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਰੰਭਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਭਾਵੇਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਧਕਾਲੀ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਨਵਾਂ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਭਾਰੂ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੋਢੀ ਕਵੀ ਹੋਏ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 'ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਵੀ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਨਾਵਲ, ਨਾਟਕ, ਨਿਬੰਧ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਰੂਪਾਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮੁਖ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਹਨ : 'ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ`, 'ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ', 'ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ’, ‘ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾ', 'ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ', 'ਮੇਰੇ ਸਾਈਆਂ ਜੀਓ ਆਦਿ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਨਭਾਉਂਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਖੇੜਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰ-ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ।

ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਕਵੀ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪਿਰਤ ਪਾਈ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਜੀਵੰਤ ਚਿਤਰਨ ਕੀਤਾ। 'ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰੰਗ’, ‘ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਘੁੰਡ' ਤੇ 'ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਸਮਾਨੀ ਰੰਗ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੁਖ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਹਨ। ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਵੀ ਪਹਿਲੇ ਦੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਕਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਨਾਲ ਚਿਤਰਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸਮਕਾਲੀ ਜੀਵਨ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਚਿੱਤਰ ਉਲੀਕੇ। 'ਚੰਦਨਵਾੜੀ', 'ਕੇਸਰ ਕਿਆਰੀ, 'ਨਵਾਂ ਜਹਾਨ' ਅਤੇ 'ਸੂਫ਼ੀਖਾਨਾ' ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੁਖ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕਾਂ ਹਨ। ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲਾਲਾ ਕਿਰਪਾ ਸਾਗਰ, ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਤੇ ਡਾ. ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਕਾਲੇਪਾਣੀ ਇਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਕਵੀ ਹਨ।

ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਗਲਾ ਵਿਕਾਸ ਪੜਾਅ 1935-1960 ਈ. ਤੱਕ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸਮਾਜ, ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸੰਘਰਸ਼, ਇਨਕਲਾਬ ਤੇ ਮਾਨਵ ਮੁਕਤੀ ਇਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਕਲਪ ਬਣੇ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੋਢੀ ਕਵੀ ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ