sher panjaab
mahaaraajaa ranajeet singh
rachit
baabaa prem singh hotee maradaan
tatakaraa
bhoomikaa
eitihaas likhanaa sansaar de katthan kamaan vichon ik mahaan katthan kam hai, par is ton vadh katthanataa hai taan ih, ki itihaas ton binaan koee kauam jeeo hee naheen sakadee| is lee jeevat kauamaan lagade chaar aapane vanddiaan de sahee haalaat kaaeim rakhan daa siratorr yatan karadeean raheean han, aus prakaar de yatanaan vichon ih nikaa jihaa yatan bhee aap de pesh hai|
eih gal pragatt hai ki sikh itihaas hanere vich piaa hai| saadde paas us tarhaan daa itihaasajis noo poorabee nukate ton itihaas kahinde hanahai. par pachhamee nukate de itihaas dee kamee hai |
main hun tak is uddeek vich rihaa haan ki kade koee yog sajan is bhaaree kamee noo pooraa karo par jad chaare baine chup hee saadhee dditthee taan chhekarr is khatare noo vichaaradaa hoeaa ki samaan natthaa jaa rihaa hai, kaal dee chaadar valhettee jaa rihaa hai, puraane aadamee is sansaar ton ture jaa rahe han te haalaat gunm ho rahe han, jad kade khojee te faazal sikh is paase laganage tad tak samen dee chaadar aauakheen dditthe haalat dasan vaaliaan jaan kanee sune haalaat sunaan vaaliaan noo lapett chukee hovegee, so is khatare noo mukh rakh ke main ih yatan keetaa jo kuchh is vele ikatar ho sakadaa hai likh liaa jaae, taan jo jadon sikh panth itihaasak khoj daa kam aranbh, meraa ih preesharam bhee kujh sahaaeik ho sake |
main aapane valon pooraa yatan keetaa hai ki sache ate sahee vaakiaat ikatar karaan | mainoo unhaan aadameean noo milan daa mauakaa miliaa hai jinhaan ne ki us samen vich aapanee akheen ih haalaat vekho han ate unhaan purakhaan noo milan daa bhee samaan lajhaa hai
jinhaan ne unhaan manakhaan ton aap haalat sune han jo khaalasaa raaj de samen hoe han, jihaa ki bazurag baabaa kaahan singh jee peshakaar hajooree jinhaan daa seenaa ser panjaab de raaj samen de vaakiaat naal poorat see, ate dooje baabaa hinmat singh jee, jis noo kudarat ne ik alokik yaadadaashat bakhasee see bhaaree maaloomaat de khazaane de maalak san | ik hor biradh patthaan gajan khaan bunereejo haneh daa at maskaraa hon de kaaran mahaaraajaa ranajeet singh de darabaar vich at piaariaa jaandaa seemainoo miliaa, jinhaan de dase samaachaar parakhan ton bahumale saabat hoe | is tarhaan de kee ik purashaan te biradh maaeean noo milan ton savaae main lagade chaare khaalasaa raaj samen de lag pag saare naheen taan bahut had tak itihaasaan noo vaachiaa hai te iaun jo kujh lajhaa hai, aap dee bhettaa hai|
puraane purakhaan ton haalat dee sachiaaee maloom karan vich mainoo vadhere katthanaaee naheen aaee, kiaun ki uhanaan vich sach daa vaasaa sute see te main uhanaan noo sahij subhaav satayavaadee paaeaa, par haalaat de age pichhe te larreevaar naa hon kaaran aauakarraan jaroor aaundeean raheean, kiaunk uh lok ddaaeireea aad naheen rakhade san| bhaaven chete de barre dhanee san, par bahutiaan ton sune haalat de ttaakare itihaasaan deean likhataan naal mel ke main is aauakarr noo hal keetaa hai | doosare itihaasakaaraan de keean lekhaan vich barree mushakal pes aaee, einhaan vich kujh lekhak taan main aapanee kauam de naadaan mit te kujh daanaan vairee samajhadaa haan | inhaan ne itihaas likhadiaan poore tauar te nipakh saabat hon ton binaan hee aapaneean raavaan te vaakayaat doven kisiaan kahaaneean vaang khulhe vaakaan vich likhe han, jo itihaasak niyam ton paredde de han| sikh itihaas de badeshee itihaasakaaraan vich kujh ku aise vee san jo aap ikhalaakee giraavatt daa paratakh namoonaa san, ate iho hee kaaran see ki jad uh mahaaraaje te usade parivaar pur ayog hamalaa karade han, taan saposhatt ho jaandaa hai ki unhaan de manaan daa aapanaa jhukaao har thaan pradipat disadaa hai | ik lekhak jeevan taan mahaaraaje daa likh rihaa hai par naal naal unhaan dee daadee maataa, sas ate dharam patanee aadikaa par niramool desh bapee jaa rihaa hai, eise tarhaan ik sajan vaakayaat dee bilaa shubhaa pakee keete binaan mahaaraajaa jee noo kise naaval de naaeik vaang laalachee, jhootthaa, khudagaraz, badachalan, adharamee aad asudh lafazaa naal yaad karadaa hai| hun je aap saare muvarakhaa, saare sayaahaan us samen de aae safeeraan te praahuniaan deean likhataan daa mukaabale karo taan aapo vich vadh ton vadh ik dooje daa khanddan sapashatt pe dekhoge, eise karake is aauakarr noo hal karan lee te sahee gol te aparran lee jithon tak ho sakiaa main sabh daa mukaabalaa karake parrachol keetee ton us vichon sachiaaee noo us samen de jeeaunde marad, eisatreean te saradaaree khaanadaanaan vichon mile lokaan ton puchh parrataal ke te unhaan de gharaan chon mileean puraaneean likhataan noo chhaan been ke ih
sittaa kadtiaa jo aap de saahamane hai |
eis pukaar aapanee valon ik mahaan purakh daa jeevanajo hun jagat par naheen te jiharraa utth ke kise itihaasakaar dee kaanee naheen farr sakadaa ate naa hee kise bolan vaale de moonh te hath rakh sakadaa haimainoo asalee yaa asaleeat de nerre ton nerrion jo kujh labh sakiaa hai | main sikh haan te panjaabee asale daa haan par main ih koshis naheen keetee ki mahaaraaje dee jhootthee vaddiaaee karaan te sach noo hathon chhalaan | panjaabee te sikh hon de kaaran itihaas dee kalam farr ke ih vee naheen sahaar sakiaa ki is vele aapanee rakhiaa naa kar sakan dee haalat vich puj chuke, panjaab, hind ar sansaar de ik mahaan purakh ghareatt nana de naam naal uh ayog tuhamataan ate ulaanbhe lage rahin jo asal vich nirol jhootthe, niramool te mane kalapat han ate birathaa unhaan naal jorre jaande han| ih mainoo itihaasaan de mukaabale ton aapanee khoj yakeenee daraje te jaa ke bilakul galat saabat hoe han, yaa unhaan bhulaa karake jo aadamee hon karake hundeean han, eik mahaan purash daa asalee aacharan karaikattara te us de vadde hon daa gun chhip jaae te nireean nikeean nikeean ukaaeean te kulaan, jo jeev daa khaasaa hai vadde avagun ho ke dis pain | mukadee gal ih hai ki main mahaaraajaa noo, jo jagat daa ik mahaan purakh see, aus de haalaat te kaaranaame sach dee rauashanee vichajinee saaeen ne bakhasee hailabhe han te ithe darasaan daa yatan keetaa hai |
sikhaan vich ik vaddee kamee ih bhee hai ki guramukhee maadaree bolee vich likho pusatak, parrhiaan vich parrhe te vichaare naheen jaande te je angarezee vich likho jaan taan panth daa bahutaa hisaa laabh naheen utthaa sakadaa, eis karake main guramukhee te panjaabee vich hee eeh sanchaa tiaar keetaa hai taan jo sabh sikh parrh sakan te saaddee piaaree maat bhaashaa vich ik lorreendee pusatak vadhe, ar samen vich maadaree bhaashaa dee unatee daa vadh rihaa prachaar vidavaanaan noo isade parrhan lee parer le taan asacharaj naheen | sikh mahaan purakhaan vichon akaalee foolaa singh de jeevan britaant pichhon ih doosaraa prayatan daas ne keetaa hai | jo zindagee rahee te akaal purakh ne mihar keetee taan sankalap hai ki baakee sikh manhaan soorabeeraan dee larree bhee pooran ho jaae | main unhaan saare kirapaalooaan daa jinhaan ne is mahaan kaaraj vich meree sahaaeitaa keetee hai, dilon dhanavaadee haan|
hoteemaarach 1918 daasa baabaa prem singh
1. hun jeevan bitaat kanvar nauanihaal singh, haree singh nalooaa, khaalasaa raaj de usareee ate khaalasaa raaj de badeshee karinde vap ke tiaar ho chuke han|
ik oankaar satigur prasaad |
jeevan bitaant
sher panjaab
mahaaraajaa ranajeet singh
mahaaraaje daa ghaanaa
sher panjaab mahaaraajaa ranajeet singh de ghaane vichon saradaar budh singh us maanayog hasatee daa naan hai jis noo is gal dee vaddiaaee praapat see ki isane kalageedhar jee de karakamalaan ton amrit paan keetaa te singh sajiaa|
eih dharamee jodhaa jithe aapane uch aacharan lee jagat prasadh see uthe ih nirabhai sooramaa aapane baahoobal lee vee atul see | ih masat haathee dee tarhaan maidaanajang vich vaireean saahamane jhumadaa hundaa see, eis de sareer te chaalee fatt talavaaraan, neziaan ate goleean de san| is dee desaan naamee abalak ghorree itihaas vich inee hee prasadhataa rakhadee hai jinee ki usadaa niddar savaar| is daa naan aapane maalak de naan naal aisaa ikamik ho giaa see ki inhaan dovaan naavaan ton ik naan ban ke saradaar budh singh daa naan desaa budh singh prasadh hoeaa| is baakee ghorree dee pitth te saradaar budh singh panjaah vaaree dariaa raavee, chanaa ate
1. eis daa amrit chhakan ton pahilaa naam sudaa mal see | munashee sohan laal daa rojanaamachaa mahaaraajaa ranajeet singh vich ih likhanaa ki budh singh guroo hariraae de samen singh sajiaa, ttheek naheen | singh naan te amrit sree guroo gobind singh de samen prachalat hoeaa|
2. laipal grifan dee panjaab cheefas ji. safaa 220|
jehalam ton paar utaar giaa aaeaa see| chhekarr samat 1775 san 1718 vich desaa budh singh aapane pichhe de putar, chandaa singh te nauadh singh chhadd ke paralok sidhaar giaa|
nauadh singh daa viaah, majeetthe de ik dhanaadt jimeendaar gulaab singh dee kaniaa naal hoeaa|
samat 1787 san 1730 vich is ne gujaraavaalaa de laage sukuchak dee ujarree pee beh noo murr vasaa ke aapane vasebe lee ik garrhee varagaa vaddaa ghar banavaaeaa je chhotte motte ttaakariaan de samen kilhe daa kam dindaa see | is garrhee dee usaaree ton vihale hunde hee saradaar nauadh singh de man vich ik furanaa furiaa ki hun jad aiddaa vaddaa ghar vasaaeaa hai taan is dee raakhee lee kujh saathee aapane naal halaane chaaheede han taan jo jad lorr aa pe taan aapane aap noo bachaaeaa jaa sake | is soch noo varaton vich liaan lee pahile pahil is ne 30 singh savaar aapane naal milaa le jinhaan noo nhaan noo sukuchakeea misal daa mool ate khaalasaa salatanat dee neenh kahinaa yog hai|
saradaar nodh singh ne aapane is nike jihe jathe naal samen dee lorr anusaar uh nirabhaitaa de kaaranaame keete jinhaan de kaaran is daa dabadabaa raavalapinddee ton sataluj de kandtiaan tak maniaa jaandaa see | is ne ahimad shaah abadaalee de hindusataan pur pahile hale samen navaab kapoor singh naal ral ke us noo karaare hath dase te usadee vaapasee samen usadaa bahut saaraa saamaan khoh liaa| is kaaran is dee pat te maan panjaab de saare saradaaraan vich bahut vadh giaa| chhekarr samat 1809 bi vich majeetthe de laage afagaanaan naal larradaa hoeaa ik golee naal praan tiaag giaa | eis de ghar chaar putr hoecharrhat singh, dal singh, chet singh ate maaghee singh | inhaan vichon saariaa ton nike maaghee singh ne taan aapane jeevan noo gurasakhee de prachaar lee samarapan kar ditaa, eih aapane samen daa barraa bhajaneek te praupakaaree mahaatamaa ho beetiaa hai, eih besantaan see| vaddaa bharaa charrhat singh aapane do nike bhaaeean naal mil aapanee jameen aad daa prabandh karadaa rihaa |
saradaar charrhat singh
saradaar charrhat singh ne aapane pitaa de chalaane de uparant aapane jathe vich bahut saare hor savaar vadhaa le, jis karake is dee shakatee hun bahut vadh gee| ttheek inhaan dinaan vich hee is de jathe vich ik bridh, par javaanaan ton vadh bahaadar jodhaa aa raliaa, jis de naan dee dhaank saare panjaab vich pee hoee see, eis soorame daa
1. sabad muhamad lateef, hisattaree aif dee panjaab safaa 337 |
2. eih sandhaavaaleea gharaane daa modtee hoeaa hai|
naa ameer singh see te gujaraanvaale daa vasaneek see | is tarhaan ih jathaa thorrhe dinaan vich hee prasadh sukrachakeea misal de roop vich desh vich pragatt hoeaa|
saradaar charrat singh ne aapanee misal vich milan vaaliaan lee ih niyam tthahiraa ditaa see ki jo koee is misal vich mile, auh amritadhaaree hove| is tarhaan ih pahilaa miyaadaa anusaar har ik javaan noo aapane hath naal amrit jakaandaa te fer misal vich milan dee aagiaa dindaa |
eiaun saradaar charrat singh te ameer singh daa aapas vich inaa piaar vadhiaa ki ameer singh ne samat samat 1913 vich aapanee kaniaa daa aanand charrhat singh naal karavaa ditaa, eis tarhaan hun inhaan dohaan saradaaraan dee mitrataa dee gandt hor vee vadheree peeddee ho gee |
eis samen aimanaabaad vich shaahee fauajadaar rahindaa hundaa see, jo barraa hee sarreeal subhaav vaalaa see | usadee tadee de zulam ton ilaake dee hindoo parajaa atiant dukhee see te sikhaan lee ih jam daa roop see | saradaar charrhat singh noo jad us deean aneeteean deean khabaraan pahunchadeean taan is de dil vich ubaal utthadaa ki jiven ho sake us noo aapane keete daa fal chakhaaeaa jaae, par kee galaan aapane hak vich naa vekh ke kise yog samen dee uddeek vich kujh din sochadaa rihaa | chhekarr samat 1818 mutaabik san 1761 deean garameean vich is ne vadheree at keetee, taan hun saradaar ton rihaa naa giaa ate aapanee misal de ik sau panjaah sir kadtaven savaar naal lai ke aimanaabaad te jaa chhaapaa maariaa| jaande hee fauajadaar de mahil noo jaa gheriaa, age dooje banio bhee takarraa ttaakaraa hoeaa par larraaee de vadhere lamakan ton pahilaan hee charrhat singh aap das savaaraan naal fauajadaar te ttutt piaa te ik talavaar dee satt naal us noo dharatee te dteree kar suttiaa|
hun lagade hath saaraa shaahee hathiaaraghar lutt liaa. is ton chhoott hazaaraan rupe te sainkarre ghorre is dhaave vich saradaar de hath aae| is mel do maaran naal charrhat singh saare des vich ddaadtaa ughaa ho giaa te saare ilaake vich is naal piaar hon lagaa| ise saal de chhekarrale dinaan vich charrhat singh ne gujaraanvaale vich ik garrhee banavaaee, jo vaireean de ttaakare te aapaneean lorraan noo pooraa karan lee ddaadtee laabhadaaeik sidh hoee | kujh dinaan de baad ise garrhee noo kilhe dee shakal vich vadhaaeaa giaa | is kilhe de banaan dee te charrhat singh dee dino din vadh rahee skatee deean khabaraan laahauar de gavaranar khuaajaa haabid khaan de man vich kandde vaang chubh raheean san | ik taan aimanaabaad de fauajadaar dee hatiaa de kaaran te uparon
1. ghanayaa laal, tavaareekh panjaab, safaa 119
2. sayad muhamad lateev aapanee taareekh panjaab de safaa 338 te is kilhe dee usaaree daa saal 1777 likhadaa hai jo ttheek naheen, kiaunk sen 1762 vich taan is garrhee noo chaahun lee laahauar de gavaranar khuaajaa haaeid paatth ne charrhaaee keetee see ate san 1774 vich charrhat singh chalaanaa bhee kar giaa see | vekhokalingham hisattaree aaf dee sikhas safaa 108. munashee saahamat alee safaa 5
kilhe dee usaaree dee khabar ne taan is noo lohaa laakhaa kar ditaa | hun binaan deree de uh bahut saaree fauaj naal lai ke saradaar de kilhe par charrh aaeaa| idhar saradaar charrhat singh vee nachint naheen see baitthaa, auh jaanadaa see ki uh din door naheen jad laahauar de haakam naal balapreekhiaa karanee pegee. is lee us ne andaro andar daane paanee daa pakaa prabandh karake aapane kilhe dee rakhiaa lee changee tiaaree kar rakhee see | laahauar fauaj jad shahir de laage pahunchee taan agon charrhat singh ne samilat khaalase dee sahaaeitaa naal usadaa inaa kararraa ttaakaraa keetaa ki khuaajaa saahib noo laine de dene pai ge, eis noo aisaa gheriaa ki uh barree aauakh naal aapanee jaan bachaa ke nas sakiaa | is larraaee vich chokhaa rupiaa, anaaj te hathiaar khaalase de hath aae | is de baad s. charrhat singh ne vajeeraabaad te dhaavaa keetaa te ithon de haakam noo kadt ke uthe aapanaa kabajaa kar liaa te ih ilaakaa aapane saale saradaar bakhashees singh noo de ditaa| is de pichhon is ne ahimadaabaad panjaaba noo sar karake dal singh noo bakhas ditaa |
charrhat singh aje aimanaabaad vich hee see ki ithe khabaraan pahunchadeean ki rohataas daa haakam noorodeen khaam shaamee zee jo ahimadasaaeh abadaalee valon is ilaake daa fauajadaar thaapiaa giaa see, hindoo parajaa noo ant dukh de rihaa hai | charrhat singh ne is khabar noo sunade saar hee ithon rohataas te halaa bol ditaa| agon noorodeen khaan ne khoob takarraa ttaakaraa keetaa, par chhekarr is hale noo tthal paan vich asamarath sidh hoeaa te maidaan chhadd ke nas giaa | hun saradaar charrhat singh panee val vadhiaa te bhaaree nazaraane praapat karadaa hoeaa gujaraanvaale noo parat aaeaa|
einheen dineen jamoo dee hakoomat raajaa ranjeet dev de hath see | is ne aapane vadde putr brij raaj noo chhadd ke nike dalel sihun noo gadee de ditee, jis de kaaran piau putaraan vichaale larraaee chhit pee | bij raaj ne aapane aap noo uhanaan de ttaakare lee asamarath dditthaa taan us ne saradaar charrhat singh moohare aapanee fariaad aa keetee te aapane hak dee praapatee lee us ton sahaaeitaa mangee naal hee bhaaree nazaraanaa bhettaa karan daa bhee vaaeidaa keetaa| saradaar ne us daa hak maaree daa sun ke us dee sahaaeitaa karanee pravaan kar lee te sane aapanee misal de jamoo val kooch kar ditaa|
meean ranjeet dev ne aapanee sahaaeitaa lee bhangee saradaaraan dee madad
1. panddat devee prasaad daa ithe ih likhanaa ki is larraaee vich sikhaan noo bhaaj hoee ate ih kilhaa dtaahiaa giaa, bhul hai | vekho sayad muhamad lateef hisattaree aauaf dee panjaab savaa 339 kapataan kaningham, hisattaree aaf dee sikhas safaa 108|
2. ghanoyaa laal ne aapanee taareem panjaab de safaa 118 upar is larrhaaee daa laahauar vich honaa likhiaa hai jo ttheek naheen| vekho kaniam dee hisattaree aauaf dee sikhas safaa 108, m lateef s 339|
3. sayad munhamad lateef hisattaree aauakh dee panjaab s 338 |
leetee, eis tarhaan ih doven dal jad zafaravaal de laage vaasoo sahaar paas pahunche taan inhaan dee aapas vich larraaee chhirr pee | is samen saradaar charrhat singh dee aapanee bandook is de hath vich fatt gee, jis de fattan naal saradaar daa bhauar uddaareean lai giaa| ih gal samat 1831 san 1774 dee hai |
saradaar mahaan singh
saradaar charrhat singh aapane pichhe de putar mahaan singh, sahoj singh ate ik kaniaan chhadd giaa see|
mahaa singh dee aayoo is mase navaan dasaan barasaan de vichaale see | misal daa kamakaar us dee maataa te s jai singh de prabandh naal chaladaa rihaa | hun mahaan singh dee maan ne gujaraanvaale de kilhe noo dtuhaa ke vadhere pakaa te khulhaa kar liaa | ine noo saradaar ganddaa singh bhangee ton mahaan singh dee aapas vich sulhaa safaaee vee ho gee| isade thorrhe chir pichhon mahaan singh daa viaah saradaar gajapat singh jeend dee sapataree beebee raaj kauar malavaaein naal barree dhoom dhaam naal hoeaa|
rasool nagar daa haakam peer muhamad khaan chatthaa, barraa pekhapaatee te hindooaan daa jaanee vairee see | isade zaalam hathaan ton kade koee raahagujaroo surakhiat naheen see langh sakadaa jad tak is dee moonh mangee najr is dee bhentt naa charrhaa dindaa | is julam de kaaran ithon de raah band ho ge san |
nauajuaan mahaan singh ne jad is khaan daa ih ant daa zulam suniaa taan ih saareean galaan us noo ddaadteean ayog diseean ate us ton gareeb parajaa noo bachaaun lee so 1778 de aranbh vich aapanee balavaan misal de 600 savaaraan noo lai ke rasool nagar noo jaa gheriaa | peer muhamad khaan noo jad pataa lagaa taan uh saahamane ho ke ttaakaraa naa kar sakiaa ate natth ke kilhe vich jaa baitthaa | mahaan singh ne lagade hath kilhe noo ghere vich rakh liaa ate kee dhaave karake chhekarr shahir ar kilhe noo fateh kar liaa ate is daa naan rasool nagar dee thaan raam nagar rakh
1. kapataan vaindd ne is ghattanaa dee taareekh san 1771 ditee hai jo ttheek naheen, vekho kaningham dee hisattaree aauaf dee sikhas safaa 123, misattar prinsap dee likhat orijan aauaf dee sikh paavar safaa 31, laipan grifan reesaane panjaab safaa 395|
2. maikagaregar ne hisattaree aauaf dee sikhas dee ji 1 safaa 140 ton 152 par mahaan singh de janam daa sain 1760 ate mauat san 1788 vich likhee hai. ih doven san ttheek naheen | saradaar mahaan singh daa janam 1765 ate chalaanaa san 1792 vich hoeaa| vekho faarisattar, ttaraivalaraz ji 1 safaa 288 kaningham, hisattaree aif dee sikhas, safaa 69 moor karaafitt ttaraivalaraz s127 sayad muhamad lateef hisattaree aaf dee panjaab savaa 3441
3. eithe s. muhamad lateef daa ih likhanaa ki mahaan singh ne sree guroo granth saahib jee dee sugandh khaa ke peer muhamad noo baahar bulaaeaa te us noo kaid kar liaa, aukaa niramool hai| vekho prinsap orijan aaf dee sikhas paavar safaa 33. kaningham, hisattaree aaf dee sikhas safaa 126|
ditaa te naal hee alhee pur noo fateh karake uhadaa naam akaal garrha rakhiaa, jo aj tak doven nagar inhaan naavaan naal hee prasadh han | inhaan safalataavaan de baad mahaan singh dee izat saare panjaab vich pasar gee te kee naamee saradaar is dee misal vich aa mile |
sher panjaab
mahaaraajaa ranajeet singh daa janam
2 navanbar, san 1780 ee samat 1837 daa subhaagaa din aapane aap vich ik aisee vaddiaaee rakhadaa hai jis karake ih sansaar de itihaas vich kade naa bhulan vaalaa din ban giaa hai | ih uhee din hai jis din khaalasaa panth dee maanayog hasatee sher panjaab mahaaraajaa ranajeet singh daa janam saradaar mahaan singh de ghar saradaaranee raaj kauar dee kukhon gujaraanvaale hoeaa|
1. mahaaraaj ranajeet singh de janam baare hun ih gal nirasandeh ho chukee hai ki sarakaar daa janam gujaraanvaale vich 2 navanbar san 1780 noo hoeaa see is dee putataa vich hetth likhe itihaasik saboot mauajood han
1 ven aralaz ttaraivalaj in inddeeaasindh aindd dee panjaab, jilad 1 safaa 164|
2 mekagaregar hisattaree aaf dee sikhas, jilad 1 safaa 152 |
3 baaraj jaranal aaf e maarach faraam ihalee ttoo pishaavar, safaa 136
4 laipal grifan ranajeet singh, safaa 125|
5pen e shaaratt hisattaree aaf dee sikhas, safaa 71 |
6 s. mu lateef hisattaree aaf dee panjaab, safaa 341 1
7 ghanayaa laal, tavaareekh panjaab, safaa 1261
einhaan ton chhutt giaanee giaan singh, munasee rahimat alee aad sabh ne mahaaraaje de janam gujaraavaale vich 2 navanbar san 1780 daa maniaa hai, par vaddaa saboot saradaar mahaan singh gujaraanvaale dee havelee ih havelee us thaan see, jithe aj kal miaunsipal kamettee daa dafatar te ttaaoon haal hai daa uh kamaraa hai, jithe sher panjaab daa janam hoeaa| uh aj tak mauajood hai te us de baahar silaa lekh lagaa hoeaa hai
naharaja ranajitt shinagah
boran 2nad. novemaber, 1780
eise thaan ik hor likhat
naharaja ranajitt shinagahas birattah plache
janam asathaan mahaaraajaa ranajeet singh saahib
saradaar mahaan singh ne is samen taareean khusheean manaaeean, hazaaraan rupe dharam kaarajaan lee adhikaareean noo vandde ge| garoo aashe anusaar bache daa naan ranajeet singh rakhiaa giaa |
ranajeet singh de janamiaa aje vadheraa samaan naheen see beetiaa ki is noo seetalaa nikal pee te aisaa beemaar hoeaa ki is de bachan dee kujh bhee aas naa rahee, chhekarr kujh dinaan uparant beemaaree aapane aap hee morraa khaa gee, par is rog naal us dee khabee akh dee nazar jaandee rahee | is samen kise de chit chete vee naheen see aaee ki kise din ihee seetalaa daa maariaa munddaa panj dariaavaan dee dharatee daa mahaaraajaa hoaoo ate sher panjaab de naan nal prasadh hovegaa|
hun saradaar mahaan singh jee dee fauajee shakatee bahut vadh gee see, aus ne is ton laabh utthaaun lee pinddee bhatteean saaheevaal, eesaa khol aad ilaake par dhaavaa bol ditaa te bahut saaraa rupiaa najaraanaa lai ke paratiaa | isade kujh dinaan baad kottalee siaalakott te jaa ke halaa keetaa te ithon bahut saare hathiaar aapane adhikaar vich kar le | ih kottalee hathiaaraan lee us samen saare panjaab vich prasadh see | ithon vihale ho ke mahaan singh ne bij raaj vaalee jamoo noo aapanaa puraanaa vaaeidaa chete karavaaeaa, jis daa bachan is ne mahaan singh de pitaa saradaar charrhat singh naal keetaa see te jis vich us noo aapanee jaan vaaranee pee see | hun bij laal daa kaaraj sindh ho giaa see, auh kad kheddaan par paanee pain dindaa see, aus naanh nookar keetee idharon jhott saradaar mahaan singh jamoo to jaa piaa te hathon hathee shahir lai liaa, ate khulhe dil naal is noo sodhiaa | vichaare brij raaj ne mahaan singh daa ttaakaraa kee karanaa see uh taan khaalasaa dan de aaun ton pahilaan hee jaan bachaa ke trikottaa devee de pahaarraan vich jaa chhupiaa see | ithon parat ke mahaan singh deevaalee de mele par sree amritasar jee ishanaan lee aaeaa| is samen is ne sree darabaar saahib jee de ttahile lee bahut gandtaa aradaas karavaaeaa|
eis samen niyam anusaar ithe saar vadde vadde saradaar ikatthe hoe san | saradaar jasaa singh raamagarrhee ne mahaa singh noo dasiaa ki jai singh ghaneyaa ne meraa ilaakaa dabaa liaa hai, aap mere naal mil ke meraa hak mainoo divaa dio| mahaan singh chaahundaa see ki jiven ho sake inhaan daa ghar vich faisalaa karavaa deve par odhar jai singh noo kise pahile hee bharrakaa ditaa see ki mahaan singh raamagarrheea naal mil ke tere viradh gadaa gund rihaa hai| is bhulekhe vichajad jai singh noo milan giaa te uh agon barree vipreetee naal miliaa ate gol ithon tak vadhee ki khuloomakhalhaa dohaan jathiaan vich vattaale de laage achal de maidaan vich ttaakaraa ho piaa, jis vich saradaar jai singh daa bahaadar putar gurabakhash singh maariaa giaa| is de mar jaan naal fauaj vee pindd gee te maidaan mahaan singh de hath rihaa| jai singh ne nusihare de laage fer ik jhapatt inhaan naal keetee, par uthe vee us noo pichhe hattanaa piaa| is tarhaan mahaan
singh ne raamagarrheean daa ilaakaa uhanaan noo divaa ditaa|
gurabakhash singh dee supatanee saradaaranee sadaa kauar jis tarhaan isataree jaatee vich bahaadar te ughee balavaan sooramaa isataree ho beetee hai| ise tarhaan ih raaja prabandh lee vee sikh itihaas vich uteree thaan rakhadee hai | saradaaranee ne jad saradaar mahaan singh dee dino din vadh rahee skatee noo gauar dee nazar naal jaanchiaa, taa is ne man vich tthaan leetaa ki jiven ho sake shukuchakee saradaar naal mel rakhiaa jaave, naheen taan ilaake daa surakhiat rahinaa katthin ho jaavegaa | us ne is samen aisee sugharrataa naal is noo najatthiaa ki jis naal saare vair virodhaan daa ikaaeik ant ho giaa| uh iaun hai sadaa kauar ne aapanee ikalotee sapataree mahitaab kauar dee manganee mahaan singh de sapatar ranajeet singh naal kar ditee, jis de kaaran hun doven misalaan ik mik ho geean| ih gol san 1785 dee hai| age jaa ke san 1796 ee vich ranajeet singh daa viaah barree dhoom dhaam naal hoeaa |
san 1791 de aaranbh vich mahaan singh ne gujaraat de ilaake ton hak raakhee ugaraahun lee charrhaaee keetee, agon saahib singh bhangee aad ne bin larraaee de kise rakam de den ton naanh kar ditee, jis daa sittaa ih nikaliaa ki maamalaa larrhaaee tak vadh giaa| chhekarr saahib singh de ttaakare dee shakatee maidaan vich naa dekh ke sauadaraan de kilhe vich ho baitthaa | inhaan baaharon ghoraa ghat liaa | kee nikeean vaddeean larraaeean vee hoeean, par sittaa kujh vee naa nikaliaa | hun karanaa karataar daa aisaa hoeaa ki mahaan singh karatee ghaal ghulan te change bhojan de naa milan de kaaran pechash naal beemaar ho giaa te jad beemaaree dinon din vadhadee dditthee taan ih munhim aapane honahaar putar ranajeet singh de hath sauanp kejo is samen maidaanajang vich us de naal seeaap gujaraavaale noo parat aaeaa|
mahaan singh jad maidaan ton turan lagaa taan is ne aapane aap noo ainaa behaal dditthaa ki aapane putar dee dasataarabandee marayaadaa aapane hath naal uthe hee pooree kar aaeaa, odhar ranajeet singh ne ghere noo baraabar jaaree rakhiaa| ine noo khabar pahunchee ki bhangeean daa ik bhaaree darataa kilhe de chhuddaan lee saradaar karam singh te jodh singh dee taihat vich aa rihaa hai | ranajeet singh ne jhatt uhanaan daa raah kott mahaaraajaa de laage jangal vich rok liaa ate inhaan de pahunchadiaan hee ikaa ik aisaa heelaa keetaa ki uhanaan noo binaa maidaan noo khaalee chhaddan de hor koee chaaraa naa disiaa | is larraaee vich kee topaan te janboorak ranajeet singh de hath aae, jo us ne gujaraanvaalaa bhijavaa dite | inhaan noo vekh ke mahaa singh at prasan hoeaa. par ih prasanataa uhadee chhekarralee prasainataa see, kiaunk is ton dooje din san 1792 noo 27 saal dee yuvaa avasathaa vich mahaan singh charrhaaee kar giaa | ranajeet singh aje kott mahaaraaj vich hee see ki ithe is noo aapane pitaa de chalaane dee khabar pujee | ih ithon sidhaa gujaraanvaane puje te pitaa de mritak sansakaar dee
marayaadaa pooree keetee |
eis samen panjaab dee dashaa
mahaaraajaa ranajeet singh de jeevan likhan ton pahilaan ithe ih gol likhanee zarooree prateet hundee hai ki panjaab dee us samen dee dashaa par ik najr feree jaae taan jo pusatak daa har ik pakh changee tarhaan paatthakaan dee samajh vich aa sake |
panjaab daa bahut saaraa bhaag sikhaan deean baaraan misalaan de adheen see, eis dee raajadhaanee laahauar, tin sikh saradaaraan laihanaa singh, gujar singh te soobaa singh bhangeean ne saanbhee hoee see | upar son 1795 vich shaah jamaan duraanee ne panjaab par dhaavaa keetaa, jis de kaaran desh vich vadheree halachal mach gee | isade aaun de kaaran maarag de laage chaage vasade sikh taan maidaan ton jangal diaan morachiaan vich is bhaavanaa naal jaa ddatte ki jad duranee laskar idhar vadhe taan inhaan morachiaan vichon aiseean vaataan jhaateean jaan ki koee vairee vee nisaane ton naa bach sake |
eis samen sikhaan deean larraaeean dee vishes vidhee iho see ki uh vairee de pahunchan ton pahilaan hee pinddaan ton hattake kise laage de jangal vich morache banaa ke jaa tthaane malade san te har gharree is tak vich hunde san ki vairee daa dal jiaun hee nisaane hetth aave, taan upar goleean ate teeraan daa meenh varasaaeaa jaae | udhar ganeem khushee khusee nachint ho ke sidhaa age vadhadaa chalaa aaundaa| idhar ih barree neejh naal us de har ik karatav noo taarrade rahinde ate jad uhanoo zaraa gaafal paaunde tad ikaaeik garremaar goleean varasaa dinde | iaun vairee dee sudh sanbhalaan ton pahile hee us daa vadheraa bhaag mauat dee bhentt charrh jaandaa| uparon ise hafarraa dafarree vich tikheean talavaaraan dhooh ke vairee de rahe khahe lasakar de sir bijalee vaang karrak ke jaa painde ate jaanaan hool ke dochaar aije hathapalab de daau karade ki binaan kise lamee larraaee de vairee daa safaaeaa ho jaandaa | is khalabalee vich vairee deean aiseean sate sudhaa bhul jaandeean ki jidhar kise noo raah labhadaa odhar noo bhaj nikaladaa| inhaan maaraan vich sikhaan de hath hajaaraan de hathiaar, jangee saamaan te beganit ghorre aad aaunde, jinhaan naal inhaan de mundaraan de dhone dhorre jaande |
hun jad duraaneean de dhaave daa khaalase noo pataa lagaa, taan upar dase niyam anusaar uh maidaanee pinddaan ton hatt ke jangal vich aa ddattiaa | shaah jamaan binaan kise lamee larrhaaee de laahauar aa varriaa| ithe pahunchadiaan saar hee is de aapane daade ahimad saaeh duraanee deean aauakarraan isadeean akhaan age aa khaloteean, jo
1. saradaar mahaan singh dee samaadh gujaraanvaale vich is samen tak mauajood hai| ih uh thaan hai jithe saradaar jee daa antam sansakaar keetaa giaa see | ih samaadh gunbadakaar banee hoee hai|
2. bidesee te musalamaan itihaasakaaraan ne sokhaalase deean inhaan chaalaa ton anajaan san, einhaan noo khaalase deean bhaajataan dasiaa hai, jo bhaaree bhul hai|
jangal val vadhane vich khaalase de hathon us noo bhugataneean peean san | chhekarr vich ih faisalaa keetaa ki ithon hee pichhe noo parat chale, arathaat us daa age vadhan daa heea naa piaa| idhar khaalase noo jad sooheean ne saah jamaan de pichhe murr jaan dee khabar ditee, taan inhaan noo ddaadtaa aramaan lagaa ke duraanee binaan khaalase de hath dekhiaa sundar kaabalee ghorre te sohane hathiaar fer parataa lai chaliaa hai| hun singh lage inhaan noo duraanee ton khohan deean sochaan sochan| chhekarr lamee vichaar de uparant ih salaah tthahiraaee gee ki khaalase noo jangalee morache chhadd ke laahauar de laage chaage jaa ke ddere jamaaune chaaheede han par har raat chhotte chhotte jathe banaa ke chaare paasiaan ton duraaneean de lashakar te chhapol maar ke unhaan daa saaraa maal te hathiaar aad khoh laine chaaheede han | is tarhaan unhaan de aise jad khatte keete jaan ki murr kadee panjaab daa naan vee naa lain | doojee gal ih ki ke jad uh pichhe noo noo murre, tad us daa pichhaa keetaa jaae ki jo maalamataa uh lutt ke lai jaa rihaa hai uh us ton khoh leetaa jaae | so hun inhaan socheean viauntaan anusaar varaton hon lagee| arathaat lage laahauar te dhaave hon| aje sooraj andar baahar hee hundaa ki ih jathe ikatthe ho ke saje khabe ton nikalade te jo kujh unhaan de saahamane aaundaa us te hath saaf karake turat furat kite dee kite jaa pahunchade | is tarhaan karan vich naa kise soch dee lorr see te naa hee kise lamere samen dee zaroorat, eih uddadaa ujhadaa soravaaee hatthaa karade te uhaneen paireen paratade hoe murr aapane neeyat keete asathaan te jaa dderaa laaunde | ih kam eddee furatee naal hundaa ki pahiredaar te gashatee dasatiaan tak khabaraan pahunchaane pahunchaaun tak ih aapanaa kam karake makhan vichon vaal dee tarhaa saaf paar ho jaande | is samen jithe misaladaar aapanee sooramataaee daa sikaa duraaneean de dilaan par bitthaa rahe san uthe munasee sohan laal, ranajeet singh dee nirabhaitaa dee ik acharaj ghattanaa daa haal iaun likhadaa hai ki jad saah jamaan laahauar de kilhe vich nahiriaa hoeaa see taan ranajeet singh aapane javaanaan naal tin vaar kilaa laahauar saahamane aaeaa ate ttheek saman buraj de hetthaan kharre ke, jithe saah jamaan baitthiaa karadaa see, goleean chalaaeean jinhaan naal kee duraanee fattarr hoe ate gaj ke garajaveen aavaaz naal aakhadaa, ai ahimad shaah abadaalee de potthe vekh saradaar charrhat singh daa potaa aaeaa hai; jaraa saahamane aa te is de do hath vekh lai | jadon duraanee kilhe ton baahar nikalan daa heea naa karade taan ih parat jaandaa |
einhaan roj deean maaraan te haliaa ton taah jamaan aisaa jich chaka hoeaa ki us ne kise lamere samen tak ithe tthahiran at haaneekaarak samajhiaa, te is dashaa vich panjaab daa prabandh karanaa is ne maapanee skatee ton baahar dditthaa ate jhabade hee pichhe murr giaa | bhaaven lokaan vich taan ih mashoor keetaa ki hiraat vich
1. boonee shaah ne vee is ghattanaa daa jikar aapanee pusatak vich keetaa hai, vekho taareekh panjaab ji 2 boottee saah safaa 638 sohan laal dafatar 2. s 391
2. panddat dekhee pusaad
mahimood ne bagaavat kar ditee hai, aus de prabandh lee duraanee chhetee hee parat chaliaa hai, par asalee kaaran us daa inaa chhetee binaan kise prabandh de murran daa singhaan de ih chhaapo san | haan jaande jaande ih aapane prasadh te bahaadar jaranail sahaanachee paa noo 12 hazaar fauaj te ik bhaaree topakhaan de ke pichhe chhadd giaa, taan jo uh sikhaan noo kise tarhaan shaahee hakoomat de adheen kar le |
eidhar khaalase ne jehalam tak shaah jamaan daa pichhaa keetaa te ik ik karake lutt daa saaraa maal us ton khoh liaa| iho dal parat ke raam nagar vala jo udon ranajeet singh de kabaze vich see vadhiaa | idhar khaalasaa dal vee ranajeet singh bhangee, nihaal singh attaaree aalaa aad dee saradaaree hetth tiaar kharrhaa see | duraaneean ate khaalase vich ik takarraa ttaakaraa hoeaa, jis vich jaranail sahaanachee paan de paih maidaan vichon upar ge te uh gujaraat val nans piaa, par aje uh bahutaa door naheen see giaa ki khaalase ne us noo gher liaa te us daa sir dharr ton andd kar ditaa | bas fer kee see, aragaanaan dee rahindee khoonhadee aas daa lok vee is naal ttutt giaa te jiharre jiaoonde bache san, auh sidhe kaabal jaa vaje| jaranail sahaanachee khaan daa makabaraa gujaraat ton dajhade val chaar meel dee vaatt par hun teek mauajood hai| ih ghattanaa san 1798 de chhekarr dee hai |
sher panjaab de pahile samaachaar
te
aus dee jaan lain daa yatan
mahaaraaj ranajeet singh de siraton pitaa dee chhatarachhaaeaa utth jaan samen us dee umar baaraan baras ton vee kujh ghatt see, bhaaven uh aapane pitaa naal kee nike vadde yudh jangaan vich bhaag lai chukaa see, par fer vee uh pahile pahil kujh samen tak aapane pairaan par kharron lee ddaadtaa chintaatur rahindaa | is samen is dee bahaadar sans saradaaranee sadaa kauar te is dee siaanee maataa dee milaveen sahaaeitaa ne is de bhaar noo bahut kujh halakaa kar ditaa, jis dee is samen at ledd see|
einhaan dinaan vich ranajeet singh ik din raam nagar de laage shikaar kheddadaa hoeaa inaa door nikal giaa ki us de saathee us ton ghane jangal vich vichharr ge | is samen devanet naal hasamat khaan chatthaa, jis daa ilaakaa saradaar mahaa singh ne fateh kar liaa see, sane aapane nokaraan de shikaar dee bhaal vich is noo aa miliaa | hasamat khaan chir ton ih bhaal vich see ki kise samen is daa hath
1. ghanayaa laal, tavaareekh panjaab, safaa134.1
2. ghanayaa laal, tavaareekh panjaab, safaa135|
3. ghanayaa laal daa sahaanachee khaan dee mauat daa saal 17931796 de vichaale likhanaa bhul hai| vekho laipal grifan dee panjaab cheefas, safaa 239|
ranajeet singh tak pahunche taan us dee jaan lai ke aapane man dee jalan bujhaae | hun ih samaan is noo barraa amolak mil giaa, eis ne ekaaek aapanee bandook ranajeet singh val taarr ke aisee chalaaee ki lagade saar us dee jaan baahar aa jaae, par kudarat noo kujh hor paravaan see. us dee golee sher panjaab ton jaraa hetthaan ghorre deean vaagaan vich aa lagee te uh do ttuk ho geean, je kade ih golee zaraa ku ucheree lagadee taan khaalase dee kauamee fulavaarree daa uh ful khirran ton pahilaan hee kalee de roop vich murachaa jaandaa, jis dee sugandhee naal saaree kauam ne mahikanaa see | idhar khaan dee golee daa khunjhanaa see ki shor panjaab, hath vich sootee hoee sree saahib lee tarrak ke chatthe saradaar de gal jaa piaa te ik akh de furakaar vich us upar aisaa vaar keetaa ki us daa sir dharr ton aauadd jaa piaa | jad us de saatheean hashamat khaan daa sir vadh dditthaa taan uh vee nas pe te hun ser panjaab us khaan daa sir aapanee talavaar dee nok te ttang ke aapane satheean noo aa miliaa| jad us ne uhanaan noo ih saaree vithiaa sunaaee taan uh at prasain hoe|
sher panjaab daa laahauar par kabazaa
hun jad panjaab afagaanaan ton changee tarhaan khaalee ho giaa, taan laahauar ute fer tinaa saradaaraanchet singh, mohar singh te saahit singh ne aa ke kabazaa jamaaeaa| idhar ranajeet singh dee bahaadaree te nirabhaitaa dee prasadhataa dino din saare desh vich pasar rahee see ate vekhan vaaleean akhaan vekh raheean san ki uh din bahut door naheen, jad ih shahaadar yodhaa panjaab dee hakoomat noo saanbh legaa |
laahauar de inhaan tinaan haakamaan daa aapas vich melamilaap naa hon de kaaran sadaa larraaee jhagarre rahinde san, jis karake shahir de vasaneekaan noo kee tarhaan deean katthinaaeean bhugataneean paindeean | ih vair virodh ithon tak vadhe ki ik din vee inhaan noo ttik ke naa baitthanaa miladaa| is tarhaan inhaan noo inhaan gharogee jhagarriaan dhandiaan vich fase pe nirabal vekh ho nerre hee see ki nazaamudeen kasooreea inhaan dee futt ton laabh praapat karake laahauar te kabajaa kar laindaa par is gal daa bhed sanjog naal pahile hee khulh giaa | hun laahauar de mukheea bhaaee gurabakhas singh, hakeem haakam raae te meean aashak muhamad ne aapane dasatakhee benatee patar sera panjaab val bhejiaa te dasiaa ki kiven parajaa dukhee hai | kasoor daa navaab shir ton kabazaa karanaa chaahundaa hai, jiven ho sake laahauar noo is bipataa ton bachaaeaa jaave| ihanaan tinaan haakamaan ne parajaa noo ddaadtaa dukhee kar rakhiaa hai aad| sher panjaab deean safalataavaan daa sitaaraa hun changee tarhaan chamak rihaa see,
1. laipal grifan daa dee panjaab cheefas vich ih likhanaa ki mahaaraajaa ranajeet singh is samen haaee par savaar see, ttheek naheen| sherapanjaab kherro par savaar see, vekho ddaa choparraa likhat panjaab aije saavaran sattett safaa|| sayad muhamadalateer risattaree aaf dee panjaab safaa 348|
2. sayad muhamad lateef, hisattaree aaf dee panjaab savaa 349 |
turant atth hajaar chonaveen fauaj ate kujh akaalee soorame sane bahut saaree saradaaranee sadaa kauar dee sainaa de tiaar karake laahauar te dhaavaa kar ditaa| hun laahauar de haakamaan noo tad pataa lagaa jad ranajeet singh dee fauaj laahauar de vazeer khaan de baag vich jaa utaree | ithon ranajeet singh ne aapanee chatar sas dee salaah naal fauaj de do rasate kar le | ik jathe naal saradaaranee sadaa kauar ne dilee daravaaje ton haualaa keetaa ate doojaa rasataa aap lai ke luhaaree daravaaje valon shahir noo jaa gheriaa| is samen is noo tthalaa paan lee daravaaje ton baahar ik ttaakaraa vee hoeaa, par sher panjaab de dhaave noo koee vee naa attakaa sakiaa| is samen uh kise lameean sochaan vich naheen piaa, jhatt hukam ditaa ki daravaaze dee neenh hetthaan baarood bhar ke ag laa diau| is hukam dee paalanaa akh de fer vich keetee gee | hun jad baarood noo ag lagee taan is de dhamaake naal daravaaje de laage dee faseel udd ke parhe jaa pee | ine noo andaron daravaajaa vee khulh giaa te hun sher panjaab de hajaar savaaraan daa ik balavaan dasataa te chaar vaddeean topaan aapane naal lai ke bijalee vaang karrakadaa hoeaa shir vich jaa varriaa | sor panjaab dee is nirabhaitaa daa shir de haakam ute inaa dabadabaa chhaaeaa ki tinaan saradaaraan vichon ik vee is de ttaakare lee naa nahir sakiaa| saradaar mohar singh te saahib singh taan sane aapo aapaneean fauajaan de shir noo khaalee karake baahar nikal ge, par teejaa pateedaar saradaar chet singh jo kilhe vich see, aus ne aapane aap noo kilhe vich band kar liaa| is tarhaan 15 haarr samat 1856 noo sher panjaab daa saare laahauar te adhikaar ho giaa | is samen ser panjaab ne aapanee fauaj noo hukam ditaa ki shir vich koee luttamaar naa keetee jaave, fauajaan noo aseen aapane khajaane vichon bakhaseesh devaange | is lee is samen koee lutt naheen see hoee| shir daa pakaa prabandh karake ranajeet singh sane fauaj de kilhe val vadhiaa ate jaandiaan hee kilhe de saahamane paase khulhe maidaan vich ddere laa dite te aapane topacheean noo hukam ditaa ki koee golaa kilhe te naa chalaaeaa jaave | saradaar chet singh jad tak chaahe kilhe vich piaa raho te jad us daa jee kare kilhe ton baahar nikal jaae, aseen us naal hun koee chherafaarr naheen karanee | par chet singh lee andar rahinaa koee sauakhaa naheen see. is ton agale din hee saradaar chet singh de karamachaaree sher panjaab kol pahunche te benatee keetee ki aap saradaar dee jaan bakhasee karo taan uh kilhaa khaalee kar den noo tiaar hai | ser panjaab uhanaan naal barree changee tarhaan varatiaa ate chet singh lee ik bharee jaageer neeyat kar ditee| hun chet
1.eih baag ajaaeish ghar te anaarakalee de vichaale see, jithe hun pabalik laaeibareree hai|
2.deevaan amaranaath jafaranaamaa ranajeet singh, tafaa 8 maualavee ahimad bakhash chistee daa likhat rojanaamachaa mahaaraajaa ranajeet singh, jaranalaan dee panjaab risattaareekal sosaaeittee ji. 6 851 3. sayad muhamad lateef, hisattaree aaf dee panjaab, safaa 351
4. prinsap orijan aaf dee sikh paavar in dee panjaab safaa 42, s mu lateef hisattaree aaf dee panjaab, safaa 351
singh ne kilhaa khaalee kar ditaa ate ser panjaab daa kilhe ute pooree tarhaan adhikaar ho giaa | kilhe vichon bahut saaraa puraanaa dabiaa hoeaa khajaanaa te kee topaan mahaaraaje de hath aaeea | ih ghattanaa haar 16 samat 1856, san 1778 dee hai|
shaah zamaan dee bakhass par vichaar
kee angarez te desee itihaasakaaraan ne kapataan vainj dee riporatt ton jis vich beorrak bhulaan khabaranaveesaan ne us noo likhavaaeean te uh bhulaa us riporatt ton pichhon kee itihaasakaaraan ne nakal keeteean, jihanaan vichon ik ih hai ki saradaar ranajeet singh noo laahauar te kabazaa karan daa pataa shaah jmaan duraanee ne likh ditaa see te ih us sevaa badale see jo mahaaraaje ne us deean topaan dariaa vichon kadtan samen madad keetee| aseen aisee babar 1 noo paramaanik havaalaa naheen ditaa, hetth likheean daleelaan de hundiaan manan lee tiaar naheen
1. shaah zamaan aap panjaab noo aapane kabaje vich naa rakh sakan de kaaran tang aa ke murriaa see, eis tarhaan us dee havaaee bakhashis daa mahaaraaje noo laahauar par adhikaar karan lee pattaa den daa kee laabh ho sakadaa see jad shaah jamaan dee mauajoodagee vich us daa hukam panjaab vich koee naheen see manadaa, tad daso, jaan bachaa ke bheje jaande duraanee daa laahauar bakhash jaan daa pattaa mahaaraaje lee kee savaar sakadaa see
2. shaah zamaan aapane at piaare jaranail sahaanachee khaan de inhaan dinaan vich hee ser panjaab dee fauaj de hathon ttatal hon de kaaran uh us de lahoo daa piaasaa see naa ki uhanoo uh is hatiaa badale panjaab dee hakoomat inaam vajon bakhas jaandaa |
3. shaah jamaan jad laahauar de kilhe vich see taan ser panjaab tin vaaree sane juaanaan de saman buraj de kol pahunch ke saah zamaan par goleean chalaaundaa rihaa te us deean akhaan saahamane kee duraaneean noo fattarr keetaa ate vangaar vangaar ke aakhadaa rihaa ranajeet singh saradaar charrat singh daa potaraa ih goleean chalaaundaa hai| tere vich hauansalaa hai taan hetthaan maidaan vich aa ke zaraa bal preekhiaa karake vekh lai| chaaheedaa taan ih see ki is bepatee ate haanee de badale shaah jamaan us dee jaan lai ke badalaa laindaa, naa ki us noo laahauar daa pattaa likh dindaa |
4. eih ghattanaa koee dariaa jehalam dee likhadaa hai, koee chanaan dee ate koee raavee dee dasadaa hai. jo asal vich kise khabar navees dee managharrat kahaanee hai, hakeekat vich naa shaah zamaan deean koee topaan jurreean te naa hee kise
1. vekho boottee saahamunasee sohan laal, kapataan mahe, sayad muhamad lateef|
2. prinsap
3. ghanayaa laal
4. laipal grifan
kadtavaaeean ate naa hee ranajeet singh noo koee pataa miliaa | ih saaree kahaanee hee kalapit hai|
5. koee itihaasakaar baaraan topaan likhadaa hai, koee das |
6. fer likhiaa hai ki mahaaraje ne atth topaan kaabal bhijavaa diteean te chaar aapane kol rakh leean| is tarhaan teesaraa hisaa shaah zamaan deean topaan daa maar lain karake taan mahaaraajaa saaeh jmaan ton sajaa paaun daa adhikaaree ban giaa see, naa ki panjaab hakoomat de patte de iraam daa |
7. aus samen de kise dos itihaasakaar ne is daa jikar naheen likhiaa|
8. je kade ranajeet singh kotth koee pattaa hundaa taan jad us ne laahauar noo fateh kar liaa tad kiaun fer thorrhe dinaan de andar andar hee us ton laahauar chhuddaaun lee bhangee saradaaraan te nazaamudeen kasooree aad bhaseen de maidaan vich us naal jang keetee| je kadee soch much ranajeet singh kol koee aisaa pattaa hundaa taan navaab kis tarhaan shaah jamaan de hukam unatt us ton laahauar chhuddaaun lee larraaeean larradaa |
9. aus samen sikhaan vich kise musalamaan de hathon koee hakoomat lainee ghrinaa dee nazar naal vekhee jaandee see | udaaharan lee jad ahimad shaah abadaalee ne san 1767 vich laahauar te dhaavaa karake aapanaa kabajaa kar liaa taan shahir de kaazeean te mufateean ne ahimad saaeh ate saradaar laihanaa singh bhangee misal de aagoo dee niaanseel hakoomat dee barree mahimaa keetee, jis par abadaalee ne kee vaar kaabalee meve te ik shaahee furamaan saradaar lohanaa singh paas bhejiaa, jis vich likhiaa see ki tuseen aa ke mere valon laahauar dee najaamat saanbh lavo | us samen saradaar laihanaa singh ne jo utar ahimat shaah val bhejiaa, auh maualavee muhamad kaasam ne ibaratanaame vich iaun likhiaa
lahinaa singh ne javaab ditaa ki main musalamaan baadashaah de hathon nazaamat naheen laindaa kiaunk iaun karan naal main aapane sikh bharaavaan deean najraan ton ddig jaavaangaa ate falaan de bhaar ih kahike morr dite ki ih khaane baadasaah noo sobhade han; aseen saadhaaran lok haan, asaan noo anaaj de daane falaan ton vadh ras dinde han | hun sochan dee gal ih hai ki jad laahauar dee najaamat, shaah valon lahinaa singh noo aisee dasaa vich miladee hai jad ki uh aapane ilaake ton nikaliaa jangalaan vich rahindaa hai par anaachaaree de hathon lain ton inakaar karadaa hai tad ser panjaab inaa skateemaan hundaa hoeaa kiven naso jaande baadasaaeh ton patte laine pravaan kar sakadaa see asal gal ih hai ki is tarhaan deean bhulaan khabar naveesaan to sher panjaab noo neevaan dasan lee likhavaaeean hakeekat vich us ne laahauar aapanee talavaar de bal naal leetaa te aapanee hinmat naal hee sikh raaj dee neenh rakhee, eis vich shaah zamaan daa koee hath naheen see|
bhaseen dee larraaee
mahaaraajaa ranajeet singh noo aje laahauar te adhikaar keetiaan bahut din naheen san beete ki gulaab singh bhangee, saahib singh gujaraatee te nazaamudeen kasooree ne mil ke taseen naamee pindd de maidaan vich mahaaraaje ton laahauar lain lee ik taaree ikatth keetaa | idhar mahaaraajaa saahib noo jad is god daa pataa lagaa taan ih vee aapanee fauaj lai ke inhaan de ttaakare lee ate vadhiaa ate ik bhaaree larraaee de baad uhanaan saariaan par pooree pooree fateh paaee | is bhaaree vateh de baad bahut saare naameen saradaar mahaaraajaa saahib de sharan aa ge, jinhaan noo barre piaar naal, aunhaan dee yogataa anusaar ahude jaageeraan diteean| iaun barree dhoomadhaam naal sher panjaab ne laahauar vich praves keetaa| age laahauar de patavante mukheean daa ik jathaa, jis vich har mat de lok san. laahauar ton kee koh baahar sher panjaab de savaagat lee aa miliaa, jinhaan naal uh barree kripaalataa naal pesh aaeaa te uhanaan noo bahumaleean khilataan bakhaseean| shir vich varradiaan beganit rupiaa, jo jang vichon hath lagaa see, gareebaan ate anaathaan vich vanddavaa ditaa ate kee raataan tak shahir vich deep maalaa hundee rahee|
ranajeet singh dee jamoo par charrhaaee
san 1800 mutaabik samat 1857 noo ranajeet singh ne jamoo fateh karan lee charrhaaee kar ditee, odhar jaande hoe pahilaan meerovaal te kabazaa kar liaa| ithon de mukheean ne 9000 rupiaa nazaraanaa us dee bhentt keetaa| is de uparant is ne kilhaa jasarravaal noo jaa ghoriaa ate iko dhaave naal sar kar liaa | eithon kuch karake khaalasaa dal ne jamoo ton chaar meel baahar dderaa laaeaa | raajaa jamoo noo jad mahaaraaje de dhaave daa pataa lagaa taan uh sane aapane mukhee karamachaareean de sher panjaab ton jaan bakhasee karavaaun lee aa sran piaa ar fauajaan de rasad paanee lee 20000 rupiaa haazar keetaa jo pravaan keetaa giaa| us ne haakam jamoo noo khilat bakhasee | ithon khaalasaa fauaj ne siaalakott noo aa gheriaa te ih binaan kise lamee larraaee de sher panjaab dee taihat vich aa giaa | is de baad dilaavar garrh noo jaa fateh keetaa| is tarhaan saare ilaake noo sadhadaa hoeaa uh laahauar aa giaa |
eithe aaeaa aje kujh hee din beete san ki yoosaf alee khaan sarakaar angarezee daa ejantt sarakaar hind valon mitarataa dee ik patrakaa ate bahumaleean sugaataan lai ke laahauar aaeaa, saradaar ranajeet singh valon angarezee ejantt dee barree aaubhagat keetee gee ate fer use tarhaan mitarataa dee patrakaa te vadheea sugaataan gavaranamaintt angarejee lee de ke us noo toriaa|
1. orijan aaf dee sikh paavar in dee panjaab safaa 41|
sher panjaab noo mahaaraajagee milanee
faravaree san 1801 ee mutaabik 1858 vich panjaab de ughe ughe shahiraan de mukheean te sor panjaab de patavandde saradaaraan ate saaree fauaj valon saradaar ranajeet singh dee hajooree vich ik saimil benatee patar haazar keetaa giaa jis vich ichhaa pragatt keetee gee see ki laahauar vich ik vaddaa darabaar keetaa jaae, jis vich parajaa valon aap noo mahaaraaje daa khitaab ditaa jaae, eis noo aap pravaan karo| sher panjaab pahilaan pahil is dee pravaanagee lee ukaa chaahavaan naheen see disadaa, par jad saare saradaaraan ne murr murr benatee keetee taan chhekat us ne pravaan kar liaa | is de baad visaakhee daa din yog samajh ke is kaaraj lee neeyat keetaa giaa te hun lageean tiaareean hon| panjaab de vadde vadde shahiraan vich sauade patar ghole ge te dooron dooron prateenidh aae| visaakhee de din kilhe de andar deevaanaaam vich ik vaddaa darabaar keetaa giaa, jis vich door door de ilaakiaan ton saradaar te haakam aae hoe san, barree dhoomadhaam naal ih rasam pooree keetee gee| us din shahir de kul guraduaariaan vich akhandd paatthaan dejo pahilaan rakhaae ge sanabhog samaapat hoe, musalamaanaan ne maseetaan vich duaavaan mangeean, hindooaan ne mandaraan vich praathanaavaan keeteean te choorame vandde| fer giaanee guramukh singh jee ne satiguroo jee de hazoor aradaasaa sodhiaa te baabaa saahib singh jeene sher panjaab noo mahaaraajagee daa tilak ditaa te darabaareean noo bhettaa pes keeteean is samen chauavilion mahaaraajaa te fulaan dee varakhaa keetee gee | kee saahee kaveemaan ne samen anusaar kavitaavaan te vaaraan parreean, mahaaraaje valon hazaaraan rupe deean khilataan siropaa vandde ge, barre daan hoe| ise din mahaaraaje daa sikaa jaraba chalaaun lee vee prabandh keetaa giaa see| saare darabaareean ate kaveean ne moharaan rupe paise te mahaaraaje de naam par shoar te kavitaavaan rach ke haazar keeteean, par us ne zarab te aapanaa naam likhan dee thaan sree guroo naanak dev jee de naan par sikaa chalaaunaa pravaan keetaa, arathaat naanak saahee rupiaa ton paise noo naanak shaahee paisaa sachan daa hukam ditaa, jinhaan ute sree guroo naanak jee daa naam guramukhee te faarasee akharaan vich likhiaa giaa | rupe de ik paase sree guroo naanak dev jee baitthe hoe san ato naal bhaaee maradaanaa keeratan karadaa disadaa see, dooje paase guramukhee te faarasee akharaan vich sree guroo naanak dev jee sahaae likhiaa see | kujh sikiaan de ik paase ih likhat likhee gee see
deg teg fateh o nusarat bedarang |
yaafat aj naanak guroo gobind singh |
ate dooje paase ukariaa giaa
daaral salatanat lahauar
samat 1808 momeenat maanes |
sone daa sikaa nirol sone daa ate rupiaa khaalas chaandee daa see, jis daa tol 11 maase do ratee see | sone deean moharaan vich 10 maase chhe ratee khaalas sonaa see,
jinhaan upar saahamane paase likhat taan rupe vaalee see te akhar guramukhee san, par dooje paase tin vaaree vaahiguroo jee vaahiguroo jee vaahiguroo jee, khusakhat likhiaa hoeaa see| eise tarhaan taanbe de sike naanak shaahee paisiaan de naal par prasadh hoe| ttakasaal vichon pahile din jine rupe ban ke aae uh saare de saare dhaaramik kamaa lee daan keete ge|
mahaaraajaa saahib dee mohar par jo shaahee chittheepatar yaa furamaanaan upar laaee jaandee see, eih likhat likhee hoee see
ik oankaar satigur prasaad |
deg teg fatahi
o nusarat bedarang
yaavat aj naanak
guroo gobind singh |
sree akaal purakh jee sahaae |
nikee mohar par likhat see
sree akaal sahaae
ranajeet singh
mulakee bhagatiaan de mukaaun lee panchaaeitaan neeyat hoeean, musalamaanaan diaan faisaliaan lee shareeat dee marayaadajihaa ki magaleea baadasaahaa de samen chaaloo seeauho rakhee gee| sarakaaree khazaane ton kaajeean, mufateean te ulamaavaan deean talabaan te jaageeraan laaeean geean, laahauar daa pahilaa kaazaamudeen te mufatee muhamad shaahapur te saadulaa chistee pravaan hoe| ihanaan noo bahumaleea khilataan te jaageeraan diteean geean| shir de prabandh lee mehalodaaree te chauadhamen daa dtang chaaloo keetaa, shahir dee raakhee lee pulas mukarar keetee gee | shir daa pahilaa kotavaal imaam bakhas neeyat keetaa giaa | shir dee arogataa dee dekh bhaal lee te rogeean de ilaaj lee davaa ghar kholhe ge, jinhaan vich yoonaan te vaidak ilaaj keetaa jaandaa see, jinhaan daa cheef maiddeekal aafeesar hakeem nooradeen fakeer ajeejudeen de nike bhaaee noo laaeaa giaa | bachiaan dee vidiaa lee meean vadde daa madarasaa ate hor kee sikhiaa saalaan kholheean geean|
fauajaan deean chhutteean lee niyam bane, talabaa maahaavaaree deneean pravaan keeteean | fauaj de ahudedaaraan lee sundar nishaan neeyat hoe| shir dee raakhee lee naveen faseel banaaun lee ik lakh rupiaa kharach karan lee pravaan hoeaa, eih
1. ddaakattar choparraa dee panjaab aij e saavaran sattett, safaa 224
2. sayad muhamad lateef safaa 353|
3. eih ahudaa mauajoodaa suprinttainddaintt pulees de ahudede baraabar see
panjaab de horanaan vadde vadde shahiraan lee ik namoonaa see, jo sahije sahije saare panjaab vich varaton vich liaaun daa mahaaraaje ne hukam ditaa | yog yog thaavaan te fauajaan lee pakeean bairakaan banaauneean aaranbh diteean | is tarhaan panjaab dee hakoomat vich navaan dauar chaliaa | laahauar par beete uhanaan saariaan naalon ih raaj prabandh changaa see|
gujaraat te charrhaaee
bhangee saradaaraan de hathon jad daa lahauar nikal giaa see, tad ton uh sadaa kise naa kise dtang naal mahaaraajaa ranajeet singh de viradh gendaan gundade rahinde san, jinhaan vichon ik ih see ki saradaar saahib singh bhangee ne andaron andar aapanee fauaj noo bahut hee vadhaa liaa ate aapane naal saradaar dal singh akaal garrhee noo milaa ke gujaraanvaale te dhaavaa karan deea tiaareean karan | s. dal singh noo mahaaraaje de pitaa s mahaan singh ne aapane valon jaageer vajon akaalagarrh ditaa see | jad mahaaraajaa noo inhaan tiaareean daa pataa lagaa taan us noo barraa hee ranj hoeaa te uhanaan de hauale ton pahile hee tiaaree karane asoo samat 1801 vich 10 hazaar fauaj te 20 topaa naal lai ke gujaraat noo jaa gheriaa | ih dhaavaa ainaa ekaaek see ki jad is daa bhangee saradaaraan noo pataa lagaa taan uh barree katthinaaee naal shahir te kilhe de daravaaze band kar sake, par uhanaan hinmat noo hathon naheen see jaan ditaa, jhatt shahir dee faseel te topaan charraa diteean te lage mahaaraaje dee fauaj te gole varasaaun| idharon mahaaraajaa valon vee topakhaane beerre ge te ik bhaaree larraaee de baad jad bhangee saradaaraan ne aapane aap noo hor ttaakare de asamarath dditthaa taan raatoraat laahauar aadamee bhej ke baabaa saahib singh noo bulav liaa ate us de raaheen mahaaraaje naal samajhauataa karake aapane shir noo bachaa liaa| ithon ho ke mahaaraajaa akaal garrh val vadhiaa te 1 noo aapane naan lai ke laahauar aa giaa ate ithe kujh dinaan lee is noo najaraband rakhiaa | ik din dal singh noo aapane saahamane bulaaeaa te kihaa ki jis tainoo ilaakaa bakhas ke saradaar ate jaageeradaar banaaeaa, aulattaa us de vaireean naal ral ke use ton charrhaaeean deean tiaareean karadaa rahio| saradaar dal singh ne aapanee niraparaadhataa daa barree nimarataa naal bharosaa ditaa, tad mahaaraaje ne us noo chhadd ditaa, par us daa dil aapanee is ayog karanee naal aisaa ttuttiaa ki uh akaal garrh pahunch ke thorrhe dinaan de andar andar hee sansaar ton kooch kar giaa |
hun maahaaraaj saahib noo pataa lagaa ki ihanaan saareean gendaan vich nazaamudeen kasooree daa hath vee kam karadaa see, jis noo aapane keete dee sazaa den lee ik takarraa dasataa saradaar fateh singh kaleean vaale dee saradaaree hetth tiaar karavaa ke san 1801 de chhekarr par kasooree patthaanaan noo dandd den lee toriaa| nazaamudeen noo jad pataa lagaa ki khaalasaa fauaj kasoor te charrhaaee karan vaalee hai, taan is ne vee larraaee deean hun jad khaalasaa dal shahir de laage
pahunchiaa taan agon patthaanaa de lashakar ne baahar nikal ke takataa ttaakaraa keetaa, par uh jam ke naa labh sake ate larradiaan urradiaan koee tin ku pahir hee beete san ki patthaanaan de pair maidaanajang ton ukharr ge te uh uthon nas ke kilhe vich jaa varre| singhaan ne uthe pahunch ke uhanaan daa pichhaa keetaa te shahir de daravaaje bhan ke andar jaa rurre | hun nerre hee see ki kilhe ton khaalase daa adhikaar ho jaandaa ki is samen nazaamudeen ne chittaa jhanddaa kharrhaa kar ditaa te aapanee jaan bakhasee lee minar naal benatee keetee | saradaar fateh singh ne fauaj noo hukam de ke goleean chalaauneean band karavaa diteean| hun najaamudeen sran aa giaa te yog srataan man ke age noo mahaaraajaa ranajeet singh daa ttake bharavaan soobedaar thaapiaa giaa | is jang de kharache lee is ne ik vaddee rakam ditee par age noo bhale chalan dee jaamanee vich aapane bhaaee kutubadeen, haajee khaan ate vaasal khaan noo laahauar rahin lee bhejiaa|
eihanaan dinaan vich hee mahaaraaje noo saradaaranee sadaa kauar jee valon battaale ton khabar aaee ki us de ilaake te raajaa sansaar chand kaangarre vaalaa charraaee karanaa chaahundaa hai, aap pahunch ke sahaaeitaa karo| mahaaraajaa saahib ik shakateevar dasataa 6 hazaar savaaraan daa aapane naal lai ke karadaaranee jee dee sahaaeitaa lee battaale pahunch ge | odhar sansaar chand dee fauaj de fauajadaar noo jad pataa lagaa ki is dee agavaaee sher panjaab aap kar rihaa hai, tad us upar inaa lai chhaaeaa ki uh binaan kise larraaee de raatoraat ran khaalee chhadd ke bhaj giaa te pahaarraan vich jaa varriaa|
mahaaraaje ne sadaa kauar daa uh ilaakaa jo pahaarreean ne dabaa liaa see, auh vee us noo murr lai ke ditaa te is ton futt noorapur te noshiharaa aad pindd sansaar chand de ilaake ton vakh karake saradaaranee sadaa kauar de ilaake naal milaa dite | ithe saradaaranee sadaa kauar ne s budh singh te sangat singh deean vadheekeean vee mahaaraaje noo daseean ki uh kiven us de ilaake dee parajaa par ddaake maar ke us daa ilaakaa ujaarr rahe han| mahaaraaje ne jaandiaan hee sujaanapur de kilhe noo gher liaa te ik takarree larraaee de baad kilhe dee kandh noo topaan maar ke ddeg ditaa te kilhe de andar varr ke us te adhikaar kar liaa| is larraaee vich do vaddeean topaan mahaaraaje de hath aaeean| sujaanapur vich aapanaa nanaa bitthaa ditaa, dharamakott te baiharaamapur
1. sayad muhamad lateef hisattaree aaf dee panjaab safaa 355|
2. misattar maikagaregar hisattaree aaf dee sikhat safaa 165 te is ghattanaa noo iaun likhadaa hai bhaag singh jo hun ghaneyaa misal daa mukhee see mar giaa ate us daa putar jo us daa jaanashee hoeaa| us ne sadaa kauar naal larraaee chherr ditee| sadaa kauar ne aapane javaaee ranajeet singha ton sahaaeitaa mangee ate uh uhadee sahaaeitaa lee aaeaa ar battaale daa ilaakaa sodhadaa sujaanapur noo jaa ghoriaa, fokat us ne sadaa kauar te us de vaireean de vichaale mel karavaa ditaa te uh laahauar parat aaeaa| ih saaree dee saaree likhat niramool hai, kade koee bhaag singh naam daa puras sangeean dee misal daa mukhee naheen hoeaa ate uh fir ghaneyaa misal daa kis tarhaan mukhee ban giaa, jad sadaa kauar aap ghayaa misal dee maalak te mukhee mauajood see| ih muhinm keval pahaarree raajiaan noo sodhan le keetee gee see, naa ki bhangee saradaaraan par | budh singh ate sangat singh par dhaavaa sadaa kauar de kahin par keetaa giaa see | vekho ghanayaa laal taareekh panjaab safaa 157|
sadaa kauar noo davaa dite | saradaar budh singh te sangat singh noo nirabaah lee lorr anusaar jaageer ditee|
eithe hundaa hoeaa mahaaraajaa pindd bhatteean val giaa te is ilaake noo fateh karake saradaar fateh singh aahaloovaalee noo de ditaa| is te baad dhanee daa ilaakaa vee sar kar liaa te ih vee vareh singh noo de ditaa | iaun mahaaraajaa saal de vekarr par laahauar parat aaeaa| ithe kujh din tthahir ke mahaaraajaa te s vateh singh sree taranataaran saahib jee de ishanaan lee ge ate uthe us naal mitarataa de sabandh noo vadhere pakaa karan lee pangavattaandaraa keetaa|
eis samen taranataaran saahib de talaa de jiharre do paase panke banaaune m jamaa singh raamagarrhee ton baakee reh ge san, mahaaraajaa ranajeet singh ne pake banaaune aaranbh karavaa dite| sevaa pooree hon par is guroo dhaam lee 4500 rupiaa saalaanaa jaageer laa ditee|
shaahazaadaa kharrag singh daa janam
te
eilaakaa ddasakaa aad noo fateh karanaa
san 1802 de aaranbh vich shaahakaadaa kharrag singh daa janam mahaaraanee raaj kauar sapataree s khazaan singh nakee dee kukh ton hoeaa| is samen saare des vich bhaareean khuseean manaaeean geean ate beginat maaeaa anaathaan ate lorravandaan vich vanddee gee | laahauar de har sipaahee noo ik kantthaa ditaa giaa | mahaaraajaa saahib ne karam singh tosaakhaanee noo aajiaa de ditee ki jo gareeb anaath aave, aus noo nihaal kar ditaa jaae | chaalee dinaan tak baraabar sree guroo granth saahib jee de akhanddapaatth hunde rahe | chaaleeven din aakharee bhog dee samaapatee par bhaaee raam singh jee ne naan rakhan dee marayaadaa pooree keetee, arathaat sree guroo granth saahib jee de pahile akhar par sangat dee aagiaa anusaar shahijaadaa daa naan kharrag singh rakhiaa ate bhaaee raam singh us daa aadhiaapak neeyat keetaa giaa |
einhaan dinaan vich khabaraan aaeean ki ilaakaa ddasake de kilhaadaar ne maamalaa naheen taariaa te uh age ton vee taaran ton naanh kar baitthaa hai | mahaaraajaa ne usee
1.ghanayaa laal tavaareekh panjaab safaa 1581
2. maikagaregar, saahazaade de janam daa san 1806 likhadaa hai, jo ttheek naheen | vekho laipal grifan dee panjaab cheefas ji 1 s 71 s mu lateef hi ai dee panjaab, safaa 456. prinsap s 421
3. sayad muhamad lateef hisattaree aaf dee panjaab, safaa 356 |
vakat sane s fateh singh aahaloovaalee de ddasake val kooch kar ditaa te iko hale vich kilhe noo fateh kar liaa | is kine vich age noo mahaaraajaa ne aapanee fauaj rakhanee pravaan keetee| aap laahauar parat aaeaa|
laahauar pahunchadiaan aje bahute din naheen san beete ki fariaadaan pahuncheean ki pindd chhotteean de zimeendaar te karam singh duloo de putar jasaa singh bhangee ne ilaake dee parajaa ute ant de julam keete han| ih saradaar is samen chinott de kilhe vich see| mahaaraajaa aap ik dasataa foj naal lai ke udhar noo vadhiaa agon jasaa singh ne kilhe de daravaaje band kar le | mahaaraaje dee fauaj ne kilhe noo chaare paase ghor liaa te binaan kise larraaee de kilhaa khaalee karavaa liaa te jasaa singh noo kilhe ton kadt ditaa giaa, par us noo gujaare lee horathe jaageer bakhashee|
mahaaraajaa saahib aje ithe hee san ki khabaraan pahuncheean ki nazaamudeen kasooree ne ilaake ton bahut saare jahaadee patthaan ikatthe kar le han ate us daa iraadaa laahauar de ilaake vich luttamaar karan daa hai| mahaaraajaa aje tiaareean vich hee see ki uparon riporatt aaee ki sarakaar de ilaake de do pindd vee lutt le ge han | is tarhaan najaamudeen ne aapanaa pichhalaa aihadanaamaa torr ditaa hai | mahaaraajaa ne sane s vateh singh aahaloovaanee de hun binaan kise dtil de kasoor te charrhaaee kar ditee te jaande saar ik yog maidaan jang lee vekh ke uthe ddere laa dite| patthaan mahaaraaje de aaun ton pahile aapane valon changee tarhaan damadame ate morache tiaraa kar chuke san | agale din larraaee aaranbh hoee te barree lahooddolaveen larraaee hoee | sher panjaab aap aapane hath sootee hoee talavaar lee hoee ser dee tarhaan te jaa paindaa te je koee saahamane aaundaa, aus noo sansaar ton paar kar dendaa |
patthaan is larraaee vich barree hinmat naal khoob dil kholh ke larre, par chhekarr khaalase dee talavaar ne unhaan daa moonh fer ditaa| gaazee maidaan ton nas ke kilhe vich jaa varre ate fer goleean maaraneean aaranbh kar diteean| idharon mahaaraajaa ne vee aapane topakhaane noo kilhe val topaan de moonh morran daa hukam ditaa te hun lage kilhe te gole varasaaun| bas fer kee see, kilhe de andar patthaanaan vich ajihee niraashataa chhaaee ki jis dee koee had naa rahee| hun nazaamudeen ne aapane aap noo sabh paase ton khatare vich dditthaa taan safaid jhanddaa hath vich lai ke mahaaraajaa dee sevaa vich haajr hoeaa te barree nimarataa naal aapanee bhul bakhasaaee ate age noo sikh raaj daa sabh tarhaan daa subh chintak rahin daa bachan likh ditaa| is larraaee de saare kharachaa ton chhutt ik bhaaree rakam dandd de tauar te us ton lee gee | is tarhaan fateh daa jhanddaa uddaaundaa hoeaa khaalasaa dal laahauar aa varriaa | is larraaee vich s fateh singh ne vee aapanee veerataa te nirabhaitaa de poore jauahar daso |
eis de kujh dinaan baad mahaarajaa saahib ne duaabe de ilaake ton aapanaa kabazaa jamaaun lee jalandhar val charrhaaee keetee te ithon de kee pinddaan vich
1. sayad muhamad lateek, hisattaree aaf dee panjaab safaa 356 |
2. sayad muhamad lateef hisattaree aaf dee panjaab safaa357|
chauankeean bitthaa diteean| savaare daa ilaakaa veh karake s. fateh singh aahaloovaalee noo de ditaa| ithon kooch karake s fateh singh mahaaraajaa saahib noo aapane naal pu main aaeaa te sujaanapur de jangal vich kee din sihaar meddiaa | is ilaakaa lagarre ton najaraa lainde hoe laahauar vel rooh kar ditaa| is samen mahaaraajaa saahib kasoor de laage pahunche taan nazaamudeen kasoohee de parivaar valon ik benateepatar mahaaraajaa saahibadee sevaa vich pujaa| jis vich likhiaa see ki najaamudeen noo barree niradeitaa naalavaasal khaan ate haajee khaan ne katal kar ditaa hai ate saabhaa dhan padaarath dee luniaa giaa hai, jis vich gutabudeen vee andaron saadde vaireean naal aa miliaa hoeaa hai, hun sree hazoor jee ton binaan saaddee rakhiaa dee hor koee ott baakee naheen rahee, saadde te deaa keetee jaae | is fariaad noo sun ke mahaaraajaa saahib ne unhaan dee hee dil jamee karaaee te sabh tarhaan dee sahaaeitaa daa bharosaa ditaa| udhar use samen ch rakh raheean fauajaan noo hukam ditaa ki ethe hee ddere laa dio te kasoor noo cheleeo hor lavo | hukam dee paalanaa keetee gee te kasoor noo ghere vich rakh liaa | kaafee patthaanaan noo jad khaalasaa fauaj de pahunchan daa pataa lagaa taan pahile uhanaan ne laran de ihadaa kar liaa par ik de sangraamaa de baad jinhaan vich vaireean daa bhaaree kasaan hoeaa jhabade hee unhaan dee ros ttikaane aa gee| hun kutabadeen khaan see aapane sahaaeaa de mahaaraajaa dee sevaa vich haajar hoeaa te jaanabakhashee lee karajaaee keetee| ser panjaab ne nazaamudeen de hatiaariaan noo havaale karan daa us hukam ditaa | is samen kutabadeen ne mahaaraajaa saahib deean saareean srataan man leean ton us dee jaan bakhasee keetee gee | najaamudeen de putaraan te parivaar noo unhaan daa saaraa dhan te samiaan mukh dikhaa ditaa ate aapane valon mahaaraajaa saahib| unhaan noo jaageer bakhasee te aap laahauar val parat aae|
eilaakaa mulataan pur pahilee charrhaaee
mahaaraajaa ranajeet singh dee saadhaa roth valon aisee saajee gee see ki bhaaven koee vee kam kinaa katthin 5 ate asanjar kiaun naa hove, auh us ton kade moonh see feradaa hundaa | uh sakade te roop piaar deean aauarataan noo moolon chet pee naa see niaaundaa ihee vaddaa jet katthin muhinm vich savanaraaeea daa see |
eilaakaa duaabaa de dauare ton parat ke aaeean fauajaan noo aje kujh hee din beete san ate uhanaan daa aje changee tarhaan thakevaan vee naheen see utariaa ki aap ne murr ik muhinm par mulataan te jhang val jaan daa hukam fauajaan noo de ditaa | is par ghanoyaa laal likhadaa hai ki mahaaraaje de es hukam moohare saariaan saradaaraan ne sir jhukaaeaa, par kujh ku painchaan ne barre satikaar naal mahaaraaje noo aakhiaa ki aap aje hune hee thake aae ho, je koee din aaraam kar lavo taan changaa hove te fir
1. raae bahaadar ghanayaa laal tavaareekh panjaab safaa 1601
2. karanal mesee cheefas aaf faimaleej aaf nott, safaa 268|
larraaee lee kooch keetaa jaae | is daa utar den lee mahaaraaje ne agalee saver noo ik barraa darabaar keetaa, jis vich uthon dee saaree fauaj te mulakee karamachaaree vee haazar san | is samen mahaaraajaa saahib ne ik uche chabootare barrha te kharro ke aapanee garajaveen aavaaj naal saariaa noo dasiaa ki mainoo aaraam karan lee kihaa giaa hai, main aap noo dasadaa haan ki khaalase daa janam aaraam de din naheen hoeaa ate naa hee aaraam te mauajaan lee aseen janame haan, asaan sansaar te reh ke inaa kujh karanaa hai jo aaraam keetiaan pooraa naheen ho sakadaa, aaraam kee ar khaalasaa bahaadar kee khaalasaa sadaa kam karadiaan hee shobhadaa hai, aad|
kahinde han ki inhaan thorrhe jihe shabadaan daa fauaj ate saradaaraan ute uh jaadoo daa asar hoeaa te saariaan de dilaan ne ajihe hulaare khaadhe ki us samen kooch lee saachiaan jaikaare gajaane te mulataan chal chaale paa dite| kujh dinaan de baad ih fauaj sane mahaaraajaa de navaab mulataan dee had vich jaa varree| agon navaab muzafar khaan ne aapanaa deevaan mahaaraajaa saahib dee sevaa vich bhej ke age lee khaalase dee anusaarataa man lee| agale din navaab aap mahaaraajaa noo mulataan ton kee koh agon aa miliaa | mahaaraajaa navaab naal rarree kripaalataa naal pes aaeaa ate agon lee vafaadaaree daa ahid naamaa navaab ton likhavaa liaa te mahaaraajaa najraanaa lai ke laahauar parat aaeaa|
laahauar vich pahunch ke mahaaraajaa sahib ne kee naveean topaan chalavaaeean ate hor fauaj bharatee keetee, jis naal mahaaraaje daa bal hor vee vadh giaa|
sree amritasar noo khaalasaa raaj naal milaanaa
san 1802 de chhekarrale dinaan vich sree amritasar ton khabar aaee ki bhangee te raamagarrheea misal de saradaar tiaareean kar rahe han ki mahaaraajaa naal murr ik vaaree bal preekhiaa keetee jaae | is gend dee baanee saradaaranee sukhaan jee, supatanee s gulaab singh bhangee see | mahaaraajaa ne jad is khabar dee parrataal keetee taan ih gol ttheek sidh hoee| aap ne usee din ton charrhaaee deean tiaareean aaranbh kar diteean ate thorrhe dinaan vich hee sane s fateh singh aahaloovaaleea ate saradaaranee sadaa kauar de sree amritasar val vadhiaa, ate bhangeean dee sahaaeitaa lee
1. raae shahaadar ghanoyaa laal tavaareekh panjaab de safaa 104 te likhadaa hai ki is samen mahaaraajaa ranajeet singh te navaab muzafar khaan de vichaale bhaaree larraaee hoee ate khaalase de mulataan noo luttan dee kahaanee vee likhee hai | is kahaanee de pretataa lee aseen kee itihaasakaaraan deean tavaareekhaan foleean par is dee pusattee lee iton udaaharan naheen labh sakee, sagon is samen binaan larraaee de navaab ne een man lee see, vekho ddaakattar choparre dee likhat panjaab aij e saavaran sattett safaa 19. safaranaamaa mahaaraajaa ranajeet singh, deevaan amaranaath savaa 23, lepal grifan dee panjaab cheefas ji | s 81 | eis lee aseen ithe ih ghattanaa naheen likhade|
2. ghanoyaa laalatavaareekh panjaab s 165. s. muhamad lateef tavaareekh panjaab savaa 105, laipal ginan laaeett aaf mahaaraajaa ranajeet singh s 163|
raamagarrhee saradaar ttheek samen sir naa pahunch sake, jis de kaaran khulhe maidaan vich taan mahaaraajaa daa ttaakaraa koee naa kar sakiaa haan shahir de daravaaze band keete ge te faseelaan te topaan charrhaa ke bhangee misal valon shir noo bachaaun lee lage gole chalan| baaharon mahaaraaje valon vee keval ddaraave lee fokeean topaan binaan goliaan te chalaaeean geean taan jo guroo dee nagaree dee koee beadabee naa hove | aje ih ttaalamattolaa ho hee rihaa see ki guroo nagaree de mukhee sane akaalee foolaa singh jee de, dohaan fauajaan vichaale ho khalote ate larraaee noo band karavaa ditaa | hun samajhauate ton bhogeean ne aapanaa kilhaa khaalee kar ditaa ate uhanaan noo nirabaah lee mahaaraajaa saahib ne bhaaree jaageer ditee | iaun dasanbar 1802 noo sher panjaab ne guroo dee nagaree noo khaalasaa raaj naal sanbandhat kar liaa| is de baad mahaaraajaa sane aapane saradaaraan de sree darabaar saahib de darasn lee ge, pahilaan paavan sarovar vich ishanaan keetaa ate sree harimandar saahib te sree akaal takhat saahib de ttahile lee bhaaree rakam aradaas karavaaee | bhangeean de kilhe par mahaaraaje daa kabazaa ho jaan naal bahut saare jangee hathiaar mahaaraaje de hath aae, jinhaan vichon prasadh bhangeean dee top zamajmaa vee see |
khaalasaa fauaj noo yoorap de dtang par
kavaid sikhalaaee
sree amritasar noo khaalasaa raaj vich milaaun de uparant san 1803 ee de aaranbh vich sabh ton pahilaa kam, jo sher panjaab noo at lorreendaa prateet hoeaa, auh ih see ki khaalasaa dalaan noo sanpooran marayaadaa anusaar yoorapee fauaj dee tarhaan
1. eis yodhe daa jeevan bitaant chhap chukaa hai, jis dee shalaaghaa saare panth ne keetee hai|
2. ghanayaa laal mahaaraaje daa sree amritasar noo khaalasaa raaj naal milaaun daa samaan haualeean de baad likhadaa hai, jo ttheek naheen| ise tarhaan ithe taaree larraaee honaa likhanaa vee ttheek naheen| vekhe sayad muhamad lateef hisattaree aaf dee panjaab safaa 539|
3. eis prasadh top de samaachaar barre hee adabhut han ate is dee umar barree lamee hai| ih san 1761 vich shaah nazeer naamee kaareegar ne ahimad saaeh abadaalee de vajeer valee khaan dee dekh rekh hetth laahauar vich haalee see, eis de upar jo naan faarasee akharaan vich likhiaa hoeaa hai ih hai
paikaro ajahadarraaee aatasabaara
aus ton abajad de niyam anusaar san 187 hijaree nikaladaa hai | dhaat jo is top de chaalan lee varatee gee see uh taanbe te pital dee milavee see| likhiaa hai ki is tep de chaalan lee jad dhaat ikatthee karanee pee, taan laahon te is de laage diaa pinddaan ton hindooaan diaa gharaan ton dhake naal bhaare khoh ke is noo vaaliaa giaa see | ahimad shaah abadaalee jad
kavaid dasee jaae, eis mantav noo pooraa karan lee khaalasaa fauajaan vichon 25 chonaven juaan lukaven dtang naal eesatt inddeea kanpanee de ilaake vich bhej dite, jiharre jaande hee angarezee fauaj vich bharatee ho ge taan jo uh changee tarhaan vaid sikh ke murr ithe aa jaan te khaalasaa fauaj noo use tarhaan sikhaaun | is tarhaan inhaan juaanaa te saradaaraan noo mahaaraaje valon talab vee miladee see ate angarejee fauaj vichon vee nauakaree lainde rahe | kujh samen baad ih juaan is kam vich changee tarhaan nipun ho ke horanaan noo kavaid sikhaaun de yog ho ge, taan kise tarhaan angarezee fauaj vichon naan kattavaa ke sikh fauajaan vich aa ge | ihanaan juaanaan ne kee sau hor poorabee change kavaidadaanaan noo vee vaddeean talabaan deneean pravaan karake apane naal lai aandaa | is tarhaan pahile yoorapee tareeke par sikh fauaj noo kaved sikhaaun daa kam aaranbh hoeaa| mahaaraajaa saahib aap har saver ihanaan dee kavaid vekhan jaande ate jiharree jiharree rajamaitt aapane kam vich vadhere unatee karadee disadee us noo vaddeean bakhasheesaan dinde | is utasaahee varataav daa sittaa ih nikaliaa ki chhetee hee bahut saaree paidal fauaj, rasaale ate topakhaane zarooree jrooree yoorapee fauaj de dtang dee kavaaeid ton jaanoon ho ge san|
safaa 33 daa baakee futtanetta
paaneepat dee larraaee de baad kaabal val paratiaa, taan us samen is top de pahee ate takhat aje tiaar naheen see hoeaa| is lee uh is noo aapane naal naa lijaa sakiaa ate is noo aapane gavaranar khuaajaa abed khaan dee sauanpanee vich rakh giaa | san 1762 de ekarr par jad soradil saradaar haree singh bhangee ne khuaaraa abed paan de hathiaar ghar par 20000 savaaraan naal dhaavaa keetaa, taan beginat hathiaar naal is top noo vee jis daa naam duraaneean diaan kaagazaan vich jamajamaa likhiaa hai, sutt de maal naal khichavaa ke lai giaa, eis din ton is daa naan bhangeean dee top pai giaa| is ton pichhon kee vaaree ih musalamaanaan de hath aaee ate kee vaar murr khaalase ne is noo khohaandaa | chhekarr san 1773 vich s jhanddaa singh bhogee ne janiaan ton rasoolapur khoh aandee ate ih age noo aj tak san 1802 tak see amritasar vich bhogeean de kilhe vich raheete hun ser panjaab de adhikaar vich aaee| mahaaraajaa saahib, jis noo choree ghorriaan te vadheea hathiaahaan daa at piaar see, eis top noo vekh ke bahut pusain hoeaa| is de pahee kujh vadhere pake te sohane naheen san bane hoe, aunhaan noo murr banavaaeaa. is ton pichhon ih top panj vaaree vaddeean muhinmaan samen chalaaee gee, arathaat sansathaa kasoor, sujaanapur, vajeeraabaad ate mulataan dee larraaee dee fateh vich ih barree laabhakaaree sidh hoee| san 1818 vaalee mulataan dee larraaee dee vareh vich is ne bhaaree kam ditaa see| sabh ton pahilaa is de gole ne seel vich paat paaeaa, jis vich akaalee gulaa singh jee jaa varriaa te fateh paaee| ise larraaee vich is dee naalee kujh kharaab ho gee see, jis karake airee noo is noo mahaaraaj saahib ne laahauar de dilee daravaaze de baahar ik chabootare upar sajavaa ditaa, jithe ih san 1860 tak addol pee rahee| is de pichhe angarezaan ne is noo hattavaa ke laahauar de naven ajeib ghar de moohare anaarakalee vich rakhavaa ditaa, jithe ih aj tak pee hai|
1. eihanaan vichon ik jasavant singh naameen naaeik ate s dhakal singh kaved dasan vich barre hee chatar mane jaande san, jinhaan daa samaachaar mahaaraajaa saahib ne moorakaafatt prasadh yaatar noo dasiaa see| safaranaamaa murakaraafatt jilad | safaa 98|
jhang ate uch noo
khaalasaa raaj naal milaaunaa
jhang daa ilaakaa is samen ahimad khaan siaal dee hakoomat hetth ik vakh riaasat samajhee jaandee see | ahimad khaan aapane samen daa bataa dhanee te naamee ghorriaan daa maalak see | is sabh kuchh hon de kaaran uh inaa hankaaree ate kararre subhaa daa ho giaa see ki nikee jihee gal ton vigarr ke kise daa sir dharr ton utaaranaa taan us dee ik saadharaan khedd see| sher panjaab nejo sikh raaj noo dinon din saare panjaab vich khilaar rihaa seeate isalaamee hakoomat de ghere naalon torr rihaa seehun pahilaan is val aapanaa ik darabaaree gholiaa ki uh mahaaraaje dee een man le te kujh ghorre najaraane valon khaalasaa fauaj noo diaa karo, taan aapanee hakoomat ute kaaeim raho naheen taan jang lee tiaar ho jaae |
mahaaraajaa de vakeel de pahunchadiaan uh aapane subhaa anusaar barre hankaar naal us noo miliaa ate binaan larraaee de een manan ton sir fer ditaa| mahaaraajaa daa vakeel ahimad khaan daa utar lai ke laahauar aa giaa ate mahaaraaje noo us daa ahankaar dasiaa taan mahaaraajaa ne darabaar vich aakhiaa ki jo uh hankaaree hai taan mainoo rab ne hankaareean de hankaar torran lee sansaar te bhejiaa hai| thorrhe dinaan vich hee us daa hankaar mittee vich milaaeaa jaaegaa | agale din fauaj dee paredd dekhee te kujh ku sir kadtaveen fauaj vekh ku chuk ke, jis vich naveen kavaaeid sikhee hoee sher dil te najeebaa vaalee rajamaitt vee samalit see, navanbar san 1803 noo sher panjaab ilaakaa rang te jaa charrhiaa | rasate vich jo shir aae uhanaan te kabazaa karadaa giaa | odhar jad mahaaraaje daa vakeel laahauar val paratiaa taan navaab ahimad khaan ne aapane ilaake deean larraakeean kauamaan siaal te kharal aadikaan noo hajaaraan dee ginatee vich ikatthaa kar liaa ate khaalasaa fauaj de pahunchan ton pahilaan hee saareean tiaareean kar leean| hun uh pooree tiaaree naal ttaakare lee age vadhiaa | fauajaan de saahamane hon dee dtil see ki lageean dohaan dhiraan valon goleean varasan | dohaan paasiaan ton topaan daageean jaa raheean san, har ik dhir chaahundee see ki fateh us de hath aae| chhekarr dohaan paasiaan ton fauajaan ineean age vadh aaeean ki hun topaan daa daaganaa viarath ho giaa, kiaunk dohaa fauajaan daa hun kujh vee vakhoj naheen see rihaa te lagee hathon hath talavaar chalan| sree saahib dee larraaee taan khaalase rab ton mangade san, bas fer kee see auh kattaavadtee hoee ki vekhade vekhade dharatee te lothaa de dteraan de dter charrh ge| ih samaan lauadte pahir tak baraabar ik ras bajhaa rihaa | siaalaa ne aapanee veerataa daa changaa saboot ditaa ate pooree tarhaan dil kholh ke larre arathaat uhanaan koee heelaa maidaan fateh karan vich naa
1. sayad muhamad lateef hisattaree aif dee panjaab safaa 359 |
chhaddiaa, par jit haar rab de hath hundee hai| mahaaraajaa saahib aap ik ghorre te savaar ho ke jang daa rang barree baareekee naal vekh rahe san te jidhar sahaaeitaa dee lorr vekhade odhar udd ke pahunchade te fauajaan daa din vadhaaunde, eine vich ahimad khaan de pair maidaan vichon ukharr ge| bauas maidaan ton us de hilan dee der see ki musalamaanee sainaa de hauansale ttutt ge | fer taan khaalase ne uh zor ditaa ki saare lashakar noo age rakh liaa| hun navaab, sane baakee rahindee fauaj de, shahir vich tej vatiaa ton jaandiaan hee daravaaze band kar dite| khaalase ne ih samaan ajaaee hathon naheen gavaaeaa, jaande saar hee raate raat shahir noo jaa gheriaa | saver noo navaab ne kilhe te topaan beerr diteean te fer khaalase ton gole varasaane aaranbh dite| is tarhaan dohaan paasiaan ton gole chal rahe san ki devanet naal kilhe ton ik golaa ttheek mahaaraajaa saahib de pair vich aa ke piaa ate jhatt dharatee vich dhas giaa | mahaaraaje noo satiguroo ne hath de ke rakh liaa | hun taan khaalasaa fauaj vich kahir daa jos khilar giaa | har ik sooramaa chaahundaa see ki meree talavaar hee navaab de lahoo vich ttubhaa laae| ine noo shir de daravaajiaan par masat haathee dauarraae ge, jinhaan deean ttokaraan naal ik daravaajaa ddig piaa| hun akh de fer vich khaalasaaee fauajaan de dal hathaan vich sooteean kirapaanaan lee shahir de andar jaa varre ton jahaadeean par ttutt pe, jis daa sittaa ih nikaliaa ki navaab dee fauaj ithon vee utth natthee | hun mahaaraaje daa shahir te pooraa pooraa adhikaar ho giaa| is raualegole vich ahimad khaan mauakaa paa ke mulataan val nas giaa| jee ki shahir vaasee hindooaan ne is fauaj lee rasad aad den vich sabh tarhaan dee sahaaeitaa keetee see| mahaaraajaa saahib ne uhanaan de shir noo luttan ton bachaa liaa, agale din saare ilaake vich ddoddee pittaa den daa hukam de ditaa ki je jo shahiree larraaee de ddar ton natth ge han, auh ik maheene de andar andar shahir vich parat avan taan uhanaan noo maaf keetaa jaaegaa | kujh dinaan baad ahimad khaan ne aapane patavantiaan daa ik jiragaa mahaaraajaa saahib dee sevaa vich bhejiaa te uhanaan aa ke binai keetee ki navaab ne jo hukama adoolee dee bhaaree bhul keetee see, auhadee uhane pooree sazaa paa lee hai, hun aap mihar karo te navaab dee kul bakhash devo | navaab noo aapane valon ilaake dee sevaa sauanp jaao ate jinaa salaanaa kar aap us de zinme laaogo, auh binaan der do aap de khazaane vich pahunchaa diaa karegaa| is ton chhutt is larraaee daa saaraa jangee kharach navaab den noo noo tiaar hai kiaunk ih usadee aapanee moorakhataa daa fal see | mahaaraajaa saahib, jis de subhaav vich kudaratee bakhashan daa bhaav bahut jiaadaa see, chaahe kinaa sakhat ton sakhat vairee bhee jad sharan aa jaae te aapanee bhul man le taan uh usanoo bakhas dindaa see, eise niyam anusaar navaab noo maaf kar ditaa te usadee benatee man lee| navaab de jirage dee marazee anusaar 60000 rupiaa saalaanaa maamalaa lainaa mahaaraaje ne os naal tthahiraaeaa| is larraaee vich bahut vaddaa khazaanaa te kee keematee ghorre te hathiaar maharaajaa deean fauajaan de hath aae| navaab mahaaraajaa de hundiaan hee rang vich pahunch giaa te larraaee daa dandd de ke age noo ih mahaaraaje valon kauarabharanaa haakam neeyat hoeaa| mahaaraajaa saahib ithon taramauatt de
patan ton paar ho ke uch val ge te usanoo ik chhottee larraaee de baad fatah kar liaa te naal sulataan bukhaaree ton darashan bhett lai ke barree dhoom dhaam naal navanbar son 1803 ee noo laahauar parat aae|
sree amritasar vich shaahee darabaar
te fauajee saradaaraan noo pad bakhashane
samat 1861 mutaabik san 1864 ee vich mahaaraajaa saahib sree amritasar vich aa ge ate ik bhaaree fauajee darabaar keetaa, jis vich vadde vadde saradaaraan noo fauajee pad bakhashe jo is tarhaan han
s desaa singh majeetthee noo 4000 ghorracharrhaan dee saradaaree ditee, s nihaal singh attaareevaale noo 5000 paidal savaar, s hukam singh chimanee noo topakhaane daa prabandh te 2000 savaaraan daa mukhee thaapiaa, gos khaan noo topakhaanaa te 2000 savaar, shekh abadulaa te rosn khaan hindusataanee noo najeebaa dee palattan daa pramukh chuniaa, baaj singh noo je baabaa baaj singh muraalee de naam par prasadh see5000 ghorra charriaan dee saradaaree te jageer milee, milakhaa singh noo 700 javaanaan daa zimedaar banaa ke raavalapinddee daa kilhedaar thaapiaa| s nodh singh noo 4000 savaaraan dee saradaaree te paraganaa gheshee dee jaageer ditee, s. atar singh, fatah dhaaree de putar noo 500 savaaraan daa saradaar te mit singh bajahaanee noo 500 javaanaan daa soobedaar thaapiaa, gurabaa singh noo 1000 savaaraan daa rasaaladaar thaapiaa | inhaan ton chhoott hetth likho jaageeradaar neeyat hoe jo larraaee de samen lorr pain te is karam anusaar fauaj noo khaalasaa raaj dee sevaa lee sahaaeitaa diaa karanage
s jasaa singh karam singh daa putar, s saahib singh gujar singh daa putar, s chet singh lahinaa singh daa putar, s bhaag singh aahaloovaaleea, s naahar singh chamiaaree vaalaa ik ik hazaar savaar denage| ghanoyaa misal valon 5000, nakeeean valon 4000, pahaarree raajiaan valon 5000. duaabe de saradaaraan valon 7000 javaan haazar keete jaaeaa karanage | inhaan saariaan noo bhaaree jageeraan ton chhoott bahumaleean khilataan bakhasheean te is tarhaan itihaasak darabaar sanpooran hoeaa|
eis de kujh dinaan baad ilakaa jhanaan te jihalam de kandte de musalamaan rees, jo aje tak darabaar kaabal de adheen samajhe jaande san, sher panjaab daa vadhadaa hoeaa prataap vekh ke aapane aap hee mahaaraajaa dee tahit vich aa ge te age noo inhaan daa koee sabandh kaabal naal naa rihaa| ih ahidanaamaa san 1862 de han |
jasavant raae hulakar daa mahaaraaje dee sharan aaunaa
san 1805 ee de chhokarrale din vich mahaaraajaa saahib ilaakaa mulataan
de dauare par giaa| ih aje mulataan ton 20 koh dee vish te ddere laaee tthahiriaa hoeaa see ki navaab muzafar khaan haakam mulataan ithe hee mahaaraajaa saahib noo aa miliaa ate 700000 rupiaa bhettaa keetaa har vajon jiharraa isade hise baakee see| sher panjaab ne navaab noo bahumalee khilat bakhasee te vidaa keetaa|
ttheek ise samen laahauar ton saanchanee savaar de hath ddaak pahunchee ki jasavant raae hulakar marahattaa raajaa vaalee andor, sane ameer khaan ruhele de te 15500 fauaj de, angarez jaranail laaradd lek ton bhaanj khaa ke sarahand val aa rihaa hai, jisadaa pichhaa angarezee fauaj kar rahee hai, eis baare jo hukam hove keetaa jaae | ih khabar sun ke mahaaraajaa saahib isade yog faisale lee aap laahauar val parat aae | laahauar pahunchadiaan hee mahaaraajaa saahib noo jasavant raae de vakeel sane bhaaree bhettaa de aa mile te benatee keetee ki aap is samen hulakar dee sahaaeitaa karo | mahaaraajaa saahib ne vakeelaan noo ih aakh ke vidaa keetaa ki is gal daa faisalaa aseen aapane saradaaraan dee veechaar naal karaange te jo faisalaa hovegaa us dee khabar jasavant raae noo ditee jaaegee| odhar mahaaraajaa valon sree amritasar vich hulakar de utaare daa prabandh karavaaeaa giaa | edhar aapane naamee saradaaraan dee ik kauansal ikatthee karake saariaan dee samatee puchhee ki is samen khaalase noo kee karanaa chaaheedaa hai ddoonghee vichaar de uparant ih faisalaa hoeaa ki khaalase lee panjaab noo baaharale dhandiaan dee ranabhoomee banaaunaa ttheek naheen, dooje angarezee sarakaar valon aj tak saadde naal mitarataa daa sabandh chalaa aanvadaa hai, auhanaan naal binaan kise kaaran de uh kiaun torriaa jaave par hulakar vee sharan aaeaa hai, eis lee is noo khaalase de dar ton niraash naheen bhejanaa chaaheedaa, je kise taraan ho sake taan aap vich pai ke is daa ate angarezaan daa mel karavaa deve, jis karake hulakar noo aapanaa ilaakaa mil jaae te larraaeean jhagarre muk jaan | is faisale te sabh ne prasanataa pragatt keetee| mahaaraajaa saahib agale din sree amritasar aa ge te hulakar noo mil ke ih sabh kujh samajhaaeaa | is faisale daa sittaa ih nikaliaa ki 24 dasanbar san 1805 ee noo hulakar dee te angarezaan dee sulhaa ho gee te aihadanaamaa likhiaa giaa, jis anusaar uh saaraa ilaakaa, jo angarez jaranain ne taapadee nadee ton godaavaree de poorab val us ton khoh liaa see, aus noo fer morr ditaa| is faisale naal doven dhiraan mahaaraajaa saahib ton raazee ho geean| hun is ton baad sarakaar angarejee ne mahaaraajaa saahib te aahaloovaalee saradaaraan naal mitarataa daa sabandh vadhere pothaa kar
1. s mu lateek safaa 362, ddaakattar choparraa dee panjaab aij e saavaran sattett, safaa 16| desee itihaasakaar is fauaj dee ginatee bahut vadheek likhade han, ghaneetaa laal 40,000 likhadaa hai, deevaan amaranaath de lekh anusaar inhaan dee ginatee 2 lakh hundee hai, par mejar baarak ih ginatee 25000 dosadaa hai|
2. mejar samaaeish likhadaa hai ki jasavant raae hunakar noo mahaaraajaa laahauar vich miliaa ttheek naheen | hulakar laahauar kade naheen aaeaa, sare sree amritasar saahib hee uh mahaaraajaa noo miliaa| vekho marez ranajeet singh |
3. ghanaeea laal taareekh panjaab|
ditaa |
eise saal deean garameean de aaranbh vich mahaaraajaa saahib beemaar ho ge, jis karake kujh chir tak aap noo laahauar vich hee tthahiranaa piaa te jad aap arog hoe taan shaaleemaar baag vich ddere le ate is dee muramat te bahut rupiaa kharach karavaaeaa | is samen is baag dee puraaneenahir jo alee maradaan khaan dee nahir hansalee de naam naal prasadh seeputtavaa ke saaf karavaaee te baag noo uh rauanak ditee je is ton pahilaan kade naheen see vekhee gee|
san 1806 ee deean ghattanaavaan vichon ih bhee hai ki deevaan muhakam chand khetaree bisaakhee raam, kunjaah vaale de putar noo khaalasaa fauaj vich bharatee keetaa | is ne khaalase dee bahaadaree te nirabhaitaa de namoone vekh vekh inaa laabh utthaaeaa ki kujh samen baad ih khaalasaa fauaj daa bahaadar jaranail baniaa te barraa naam paaeaa|
pattiaale jaanaa
einhaan dinaan vich raajaa saahib singh vaalee pattiaale te raajaa jasavant singh naabhaa vich vair pai giaa, jis daa kaaran dulaadee naamee ik pindd see. jis par naabhe vaale aapanaa hak samajhade san te pattiaale vaale is ton aapanaa kabazaa dasade san | inhaan dinaan vich hee bhaaee taaraa singh naamee ik saradaar jo raajaa pattiaalaa valon is pindd vich rahindaa see, kise ne maar ditaa| pattiaale valon is hatiaa daa shubhaa raajaa jasavant singh naabh par keetaa giaa jis de kaaran ih virodhataa ithon tak vadhee ki dohaan raajiaan ne aapo aapaneean fauajaan pindd laage ikattheean kar diteean te larraaee lee tiaar ho ge | is samen raajaa bhaag singh vaalee jeend ne raajaa naabhaa daa saath dit te s mataab singh thaanesar ate bhaaee laal singh kaithal vaale raajaa pattiaale naal rale | hun lageean nikeean nikeean charrapaan hon, chhekat ik karatee larraaee hoee, jis vich s mataab singh thaanesar maariaa giaa| is de marane par raajaa pattiaalaa noo barraa jas aaeaa ate maidaan vich aapanee hor fauaj bhejee| pindd naravaanaa de laage naabhe ton chhe meel par ik ddaadtee lahoo ddolhaveen larraaee hoee te dohaan dhiraan ne bhaaree nukasaan utthaaeaa, arathaat ik sau panj javaan dehaan paasiaan de is samen khet rahe | chhekarr maidaan raajaa pattiaalaa de hob rihaa | hun ih dukhadaaee bakherraa vadhadaa vekh ke dohaan dhiraan de mukheean ne ih salaah tthahiraaee ki mahaaraajaa ranajeet singh noo ih dukhadaaee maamalaa dasiaa jaae te unhaan noo kise tarhaan ithe lai aandaa jaae, taan jo uh dohaan riaasataan de jhagarre mukaa jaan te jis daa hak samajhan, pindd us de havaale kar den| is samajhauate de baad dohaa raajiaan ne aapo aapane vakeel mahaaraaj saahib de darabaar vich laahauar bhejo,
1. mejar baasoo raaeez aaf dee krisachan paavar in inddeea ji 6. savaa 477|
2. ghanadhaa laal ne is ghattanaa noo ukaa kise hor rang vich dasiaa hai, jo niramool hai |
eihanaan ne aa ke mahaaraajaa noo saaraa haal dasiaa te uthe jaan lee benatee keetee, naal hee ih pragatt keetaa ki je aap thorrhe dinaan vich uthe naa pahunche taan hazaaraan sikhaan deean jaanaan dohaan dhiraan valon bearath jaan daa ddar hai | kahinde han ki mahaaraajaa saahib ne jad aapane bhaaeean dee ih bhiaanak dashaa sunee taan uh aapane kee jarooree kam at garameean dee rut vich is dubidhaa noo noo mittaaun lee tiaar ho ke tur pe ate 28 julaaee san 1806 ee noo foolabansee raajiaan de kol pahunch ge | likhiaa hai ki mahaaraajaa saahib naal 20,000 juaanaan de lagabhag bheerr bhaarr see | agon doven raaje praahunachaaree deean bhaareean tiaareean karavaa piaar naal milo | kujh din uthe rahin magaron mahaaraajaa saahib ne saaraa samaachar dohaan dhiraan ton suniaa te pooree pooree puchh bhaal de baad dulaadee pindd daa hakadaar raajaa pattiaalaa noo maniaa te pindd us noo de ditaa | laahauar val paratade hoe raajaa naabhaa noo kott baseea, talavanddee te jagaraaun sane 38 pinddaan de ilaake, jinhaan dee aamadanee 23,530 rupe see, fateh karake de dite | is tarhaan raajaa jeend noo ludhiaanaasane taalake de pinddaan de bakhash ditaa | ihanaan ton chhutt s fateh singh aahaloovaaleea te janaral mohakam chand noo vee bahut saaraa ilaakaa ditaa | is tarhaan ihanaan raajiaan daa faisalaa karavaa ke maharaajaa saahib sataluj ton is paara aae ton aaunde hoe jalandhar de ilaake vich kujh din sikaar vich guzaare |
sher panjaab ne kaangarraa dee
sahaaeitaa karanee
mahaaraajaa saahib aje jalandhar de ilaake vich hee san ki ithe sansaar chand vaalee kaangarre daa nikaa bhaaee mahaaraajaa dee sevaa vich haajar hoeaa te benatee keetee ki jaranail amar singh thaapaa sainaapatee vaalee nepaal bhaaree gorakhaa fauaj lai ke pahaarree ilaake par charrh aaeaa hai| kee chhotteean riaasataan saramauar te naalaa garrh aad daa ilaakaa fateh karake dabaa chukaa hai ate hun kaangarre te aa piaa hai | raajaa sansaar chand aapane vich uhanaa de ttaakare dee shakatee naa vekh ke aap kilhaa band ho baitthaa hai, par uhanaan de nit de dhaaviaan ton ddar hai ki uh kilhe noo fateh kar lainage te saaddaa raaj bhaag jaandaa rahegaa | raajaa sansaar chand ne mainoo sarakaar dee sevaa vich bhejiaa hai ki aap is samen saaddee sahaaeitaa karake saanoo is bhaaree aauakarr ton bachaa lavo|
1. eis mauake te ghattoyaa laal likhadaa hai ki mahaaraajaa ranajeet singh ne raajaa pattiaalaa daa topakhaanaa vekh ke us ton tin topaan lai leean| chaahe raaj pattiaalaa ihanaan topaan de den par raajee naheen see, par kiaunk mahaaraajaa ne aapanee zubaanee ih topaan mangeean san, eis lee us ne ih topaan de diteean| ih kahaanee ghaneyaa laal dee is samen manokalapit hai| vekho sar laipal ginan dee kitaab raajaaj aaf dee panjaab taareekh pattiaalaa, rachit khaleefaa muhamad hasan | haan agale saal sain 1807 ee vich raanee aas kauar ne ik pital dee top aapanee khushee naal mahaaraajaa saahib noo bhettaa keetee, jo us ne paravaan kar lee|
mahaaraaj saahib ne us dee deenataa noo vekh ke ethon hee sane aapanee balavaan fauaj de, sidhe us dee rakhiaa lee kaangarre val kooch kar ditaa | mahaaraajaa saahib aje kaangarre ton door hee san ki gorakhaa fauaj de sainaapatee ne mahaaraaje de pahunch jaan dee khabar sunee taan inaa ghabaraaeaa jis dee koee had nahee see | us ne bett aapanaa ik bharoseyog vakeel jis daa naam zoraavar singh see, mahaaraajaa dee sevaa vich bhejiaa te us ne aa ke sansaar chand dee sahaaeitaa naa karan lee barreean benateean keeteean te ih vee kihaa ki aseen saaree aayoo dhanavaadee rahin ton chhutt sansaar chand de nazaraane ton doonee rakam haajr karan lee tiaar haan | sarakaar saathon doonee bhett lai ke pichhaanh parat jaae| sheradil mahaaraaje ne is daa utar joraavar singh noo ddaadtaa dottak ditaakihaa aseen jis naal pahile bachan kar chuke haan chaaho hun doonee naheen dasoonee rakam vee dev tad vee aapanaa vaak bhang naheen karaage| mahaaraajaa daa ih utar sun ke joraavar singh lajit ho ke parat giaa | agale din khaalasaa dal age vadhiaa ate hun jad amar singh ne mahaaraaje daa utar suniaa taan us par mahaaraaje daa aisaa dabadabaa chhaaeaa ki us ne raatoraat kaangarre de kilhe ton gheraa chuk liaa te jaan bachaa ke aapane des val parat giaa| iaun sansaar chand noo aapanaa ilaakaa murr duaa ke mahaaraajaa laahauar val noo parat aaeaa|
kasoor noo fateh karanaa
samat 1864 bi san 1807 ee de aaranbh vich shaahee soohee ne khabar ditee ki navaab kutabudeen kasooree nen aapane ahidanaame viradh navaab muzafar khaan mulataanee naal gend gundee hai ki inhaan dinaan vich isalaamee jhanddaa kharrhaa karake dohaan navaabaan deean samalit fauajaan te bahut saare mulakee raajiaan noo ikatthaa karake mahaaraaje naal larraaee larree jaae| doojaa kutabadeen ne kasoor de ilaake de sikhaan par ant dee sakhatee karanee aaranbh ditee hai| is gal daa pataa karan lee te navaab dee sikh parajaa noo julam ton bachaaun lee mahaaraajaa ne vakeer ajeejudeen noo vicholaa thaap ke kasoor bhejiaa, par agon is gol dee thaan ki kutabadeen us de shanke navirat karadaa, aulattaa uh us noo ddaadtaa lohaa laakh ho ke miliaa te us noo sikhaan dee nauakaree karan lee kujh ayog bachan kahe |
fakeer ajeejoodeen navaab daa ih ayog varataav vekh ke laahauar noo parat aaeaa te saaree vithiaa mahaaraajaa saahib noo keh sunaaee | mahaaraajaa saahib
1.ghanaeea laal taareekh panjaab, safaa177|
2.ghanaeea laal taareekh panjaab safaa178|
3.ghanaeea laal taareekh panjaab safaa177|
4.maikagaregar hisattaree aaf dee sikhas ji 1. safaa 158 pur kutabadeen noo nazaamudeen daa putar likhadaa hai, je bhul hai, auh us daa bhaaee see, vekho karanal mesee jeevas aindd faimaleez aaf nott safaa 181|
navaab kutabadeen de is ayog salook de ahidanaame de ulatt varaton daa samaachaar sun ke barre josh vich aae te chott charrhaaee deean tiaareean daa hukam de ditaa | thorrhe dinaan vich hee sabh tiaareean ho geean te 10 faravaree san 1877 ee. noo kasoor par charrhaaee kar ditee | ih fauajaan jad shahir de laago pahuncheean taan agon navaab sane gaajeea de, khaalase de ttaakare lee aaeaa| ithe de takarreean larraaeean hoeean, einhaan dohaan vichon navaab de pair ukharr ge te maidaan khaalase de hath rihaa| navaab ithon nas ke gaazeean de kilhe vich aakee ho baitthaa | khaalase ne kilhe noo jaa gheraa ghotiaa te topaan beerr ke lage gole vasaan| andaron kutabudeen vee barree daleree naal larradaa rihaa te kilhe noo kee din tak bachaaee rakhiaa | hun jad larraaee jraa lamak gee taan shere panjaab ne ik raat noo khaalase daa ik chonavaan jatt kilhe dee deevaar hetth surangaan puttan laa ditaa te inhaan vich raato raat baarood bhar ke saver hundiaa paleete daage ge te kilhe dee lahindee baahee dharatee te aa pee, bas is samen noo amolak jaan ke uparon khaalase valon halaa keetaa giaa te pal vich khaalasaa dal kilhe vich jaa varriaa | kilhe vich gaajeean ne khoob talavaar chalaaee, par singhaan de amatt josh age unhaan dee kujh vee naa chal sakee te hun saare kilhe par mahaaraajaa daa adhikaar ho giaa| navaab kutabudeen bhajadaa hoeaa farriaa giaa ate mahaaraaje dee hajooree vich haazar keetaa giaa taan barree adheenagee naal ser panjaab ton jaanabakhasee chaahee| mahaaraajaa saahib ne us dee benatee man lee ate us dee jaanabakhasee karake us noo sataluj ton paar mamadott daa ilaakaa nirabaah lee jaageer vajon bakhas ditaa | is jang vich akaalee foolaa singh jee, s nihaal singh attaaree vaale te nauajavaan s haree singh nalooe ne barree beerataa ton kam liaa| is soobe daa pahilaa prabandhak s nihaal singh thaapiaa giaa te is daa bahut saaraa bhaag usanoo jaageer vich ditaa giaa | hun fateh daa fareraa jhulaaunde hoe mahaaraajaa saahib laahauar aa ge|
mahaaraaj daa mulataan daa dauaraa
kasoor dee fateh ton vihale ho ke pahilaa kam jo maaharaaje ne keetaa uh navaab muzafar khaan mulataanee noo us de ayog varataav badalo dandd denaa see | ithon
1. giaanee giaan singh jee daa is ghattanaa baare soyad muhamad lateef aad anamatee itihaasakaaraan deean likhataan dee jo isalaamee rangat vich likheean geean hanabinaan parakhe nakal karade hoe likhanaa ki is samen mahaaraaje deean fauajaan de ant de kahir ton bachan lee hajaaraan patavanteean isatareean ne khoohaan vich chhaalaan maar ke te aapane galaan vich faaheean paa ke jaanaan de diteean, taan jo sikhaan de hathon aapanee pot noo bachaaun, eih narol asot hai| is noo saadde bazurag giaanee jee ne vichaare binaan nakal karake is asant ton upaje aparaadh noo vadheraa rul de ditaa | vekho kaningham, prinsap te maikeegaregar, jinhaan de itihaas ton sayad saahib ne aapanee kitaab likhan lee sahaaeitaa lee hai, auhanaan vich is daa kite ishaaraa tak naheen|
2. eih jaageer aj tak is gharaane de kabaze vich hai|
pandaraan din tthahiran de baad naveean tiaareean karake te sanjar shaah fauaj naal lai ke 15 maarach san 1807 ee noo mulataan val kooch keetaa ate jaande hee shahir de laage jaa ddere laae | ithon fateh singh kaaliaa vaale noo vicholaa thaap ke navaab val bhejiaa ki navaab noo dase ki us ne ahidanaamaa likh ke ditaa see ki age noo sikh raaj daa subh chintak rahegaa, par us ne uparathale jaan bujh ke kee ku ayog kam keete han, arathaat ik taan us ne saadde vairee ahimad khaan siaal noo aapane paas panaah ditee see, doojaa hun kutabudeen kasooree naal mil ke khaalasaa raaj de viradh gondaan gundadaa rihaa haa hai, hai so | inhaan et vadde aparaadhaan de badale bhaaree dandd daakhal karo, naheen taan us noo mulataan dee hakoomat ton hattaa ditaa jaaegaa, aus ne mitarataa daa ahidanaamaa aap torr ditaa hai|
muzafar khaan ne jad mahaaraaje daa hukam s fateh singh de moonh ton suniaa taan uh aapanee karatoot par atiant lojit hoeaa te barree nimarataa naal kahin lagaa ki meraa pichhalaa aparaadh bakhashiaa jaae te jo dandd mahaaraajaa saahib yog samajhan main bharan noo tiaar haan, par mainoo ilaake ton naa kadtiaa jaae| dosh us daa bahut vaddaa see, par us deean ineean vilakaneean sun ke mahaaraajaa ne aapane bakhashees subhaa anusaar us naal khimaan poorat varataau keetaa arathaat keval 7700 rupiaa us ton chottee vajon liaa giaa|
eis de uparant mahaaraajaa saahib ne ilaakaa bahaavalapur val kooch keetaa| navaab bahaavalapur ne jad mahaaraajaa saahib de aaun dee khabar sunee taan turant aapanaa vakeel mahaaraaje dee sevaa vich bhejiaa ate kihaa ki uh sabh tarhaan dee sevaa lee haajar hai, jo najaraanaa us upar tthahiraaeaa jaae, auh khushee naal den lee tiaar hai | sor panjaab niraa pooraa larraaeean daa bhukhaa naheen see, jad koee hiton chiton nimarataa naal us age jhukadaa tad uh sadaa us naal kripaalataa daa varataau karadaa hundaa see | navaab bahaavalapur daa changaa varataav vekh ke mahaaraajaa ne vakeer azeejudeen de hatheen us lee bahumalee khilat bhijavaaee| navaab fakeer jee 1 noo barre piaar naal miliaa | shahir ton bahut baahar aap sane darabaareean de fakeer jee de suaagat lee aaeaa ate ik barre darabaar vich mahaaraajaa saahib dee khilat pahin ke barraa pusan hoeaa| mahaaraajaa saahib bahaavalapur de ilaake vich kujh din sikaar khedd ke laahauar parat aaeaa|
eis dauare de baad laahauar vich mahaaraajaa saahib ne topaan ate bandookaa dtaalan daa hor navaan kaarakhaanaa laaeaa, jo soobaa singh de kaarakhaane de naam par prasadh see | is ton chhutt baarood ate goleean daa kaarakhaanaa chaaloo keetaa, jis naal raaj deean saareean lorraan pooreean hon lageean|
mahaaraaje daa doojee vaar pattiaale jaanaa
san 1807 ee deean garameean vich raajaa saahib singh vaalee pattiaalaa
ate us dee raanee aas kauar vich kee ku gharogee maamaliaan de kaaran aisaa virodh vadhiaa ki jis daa mittanaa barraa hee katthin ho giaa | raanee chaahundee see ki raajaa us de putar karam singh noo raaj tilak de deve par raajaa aapane jiaunde jeea injh karan noo raazee naheen see | is kotthe jhagarre vich kujh fauaj de saradaar raajaa val ho kharrote ate kujh fauaj de karamachaareea ne raanee daa pakh liaa| is daa sittaa ih. nikaliaa ki khulhamakhulhe ik vadde ttaakare de hon deean tiaareean hon lageean, par vich vichaale kujh ku mukhee bhale lok vee san jinhaan is gharogee bhagarre noo ayog samajh ke mittaanaa chaahiaa ate doven dhiraan is gal te te raajee ho geean ki k mahaaraajaa ranajeet singh ithe darashan den te uh aa ke jiven yog samajhan faisalaa den| is gal noo saare changee tarhaan jaanade san ki ih ulajhan binaan ser panjaab de hor koee naheen see sulajhaa sakadaa, so is soch anusaar pattiaale daa vakeel mahaaraajaa kol pahunchiaa ate raajaa raanee de jhagarre dee saaree vaarataa keh sunaaee | yog tiaareean de baad mahaaraajaa saahib laahauar ton kooch karake sane fauajaan de 1807 ee noo pattiaale pahunch ge |
jad raajaa saahib noo mahaaraajaa saahib de aaun dee khabar pahunchee, tad uh sane aapane vazeeraan de mahaaraajaa de savaagat lee shahir ton baahar aaeaa ate mahaaraaje noo bhaaree sanamaan naal shir vich lai giaa | ithe mahaaraaje de utaare lee kee dinaan ton pattiaale de prasadh baag vich sajaavattaan ar tiaareean ho raheean san ate ithe hee us noo utaaraa ditaa giaa|
kujh din tthahiran de uparant mahaaraajaa saahib ne bhagarre mukaaun val dhiaan ditaa ate is de har ik pakh noo vichaar ke ih faisalaa keetaa ki pattiaale dee raajagadee par raajaa saahib hee sushobhit rahe ate raanee, jo aapane putar ttikaa karam singh naal rahinaa chaahundee see, aus noo 50,000 rupiaa vaarashik jaageer divaa ditee, jis vich banor, manee maajaraa, sanauar, sagalee, bisolee ate meenaar bol daa tolakaa samalit see |
eis yog faisale naal doven dhiraan raazee ho geean| hun mahaaraajaa kujh din ithe tthahir ke pichhe noo parat aaeaa| is samen raajaa pattiaalaa ne mahaaraajaa saahib dee barre utashaah naal praahunaachaaree keetee, sher panjaab dee saaree fauaj daa rasad paanee daa kharach aapane paason ditaa| vadaigee samen niyam anusaar bhettaavaan saahamane aaeean, jihanaan vich ik pital dee top karraakhaan te ik moteean dee maalaa, jis vich ik bahumalaa nag piaa hoeaa see | is samen ik barree acharaj ghattanaa vekhan vich aaee| ih maalaa raajaa saahib ne sher panjaab de gal ik vadde darabaar vich pahinaaee taan is samen ttikaa karam singh raajaa pattiaalaa
1. laipal grifan dee raajaaz aaf dee panjaab, safaa 156 1
2. eithe raae ghaneyaa laal daa ih likhanaa ki mahaaraajaa de pattiaale pahunchan ton pahile raajaa raanee daa jhagarraa mukh chukaa see, ttheek naheen, dekho sar laipal grifan raajaaj aaf dee panjaab|
3. laipal grifan dee raajaaz aaf dee panjaab, safaa891|
daa putara sher panjaab dee godee vich aa baitthaa | is ne jad ih maalaa mahaaraajaa saahib de gale vich sajee hoee dditthee taan is ne bhole bhaav kihaa, singh saahib jee ih maalaa taan meree hai | kahinde han, bache de moonhon ih bachan sun ke udaarachit mahaaraaje ton rihaa naa giaa. turat uh maalaa aapane galon laah ke shaahazaadaa karam singh de gal paa ditee te aakhiaa. laal jee je ih teree hai taan teree hoee | is adaut ghattanaa daa saare darabaareean te serapanjaab de piaar daa inaa prabhaav piaa ki saare vaah vaah kar utthe| raajaa saahib singh ne kanvar de galon maalaa laah ke murr mahaaraaje dee bhettaa karanee chaahee, par sarakaar ne lain ton naanh kar ditee| is maalaa daa mul 70,000 rupiaa see |
agale din pattiaale ton tur ke mahaarajaa anbaale pahunchiaa | ithe khabaraan aaeean ki tthaakar kishan singh narainagarreea sarakaar de ilaake dee parajaa noo ant dukh de rihaa hai | is khabar noo sun ke mahaaraajaa saahib ne ih man vich tthaan liaa ki jhabade hee us noo aapane keete dee sazaa denee chaaheedee hai, so ithon hee kooch kar ditaa ate jaande hee kilhaa narainagarrh noo jaa gheriaa| ih kilhaa barraa pakaa baniaa hoeaa see ate isade kee uche damadamiaan vich bhaaree topaan lageean hoeean san jihanaan dee maar bahut door tak paindee see | tthaakar kishan singh ne jad dhaave dee khabar sunee taan us ne bhee aapanee rakhiaa lee jo kujh us ton ho sakiaa keetaa ate aapanee topaan ton changaa kam liaa| ine noo saradaar fatah singh kaaliaan vaalaa ik dasataa fauaj lai ke age vadhiaa taan jo vairee deean topaan te kabazaa kare | ih bahaadar saradaar sane aapane jathe de barree beerataa naal age vadh ke topakhaane te ttutt piaa | mahaaraajaa saahib ik uchee thaan ton doorabeen naal larraaee daa rang vekh rahe san | hun saradaar fatah singh de dasate ne topaan vairee ton khoh leean| aje ih topaan saradaar fatah singh aapane val khichavaa rihaa see ki ine noo saahamane paase ton ik golee aaee jo saradaar fatah singh noo chhaatee vich lagee, jis dee kararree satt naal usane uthe hee praan tiaag dite | mahaaraajaa saahib noo is bahaadar saradaar dee mauat daa bahut shauak hoeaa te jhatt ik hor dasataa age vadhaa ke kilhe ton aisaa goleean daa meenh vasaaeaa ki kilhe dee dakhanee baahee chheko chhek ho gee | hun uparon uddavaan dhaavaa karake kilhe noo aapane kabaze vich kar liaa| tthaakar kisn singh aapanee jaan bachaa ke pichhe hatt giaa te usadaa ilaakaa saradaar fatah singh aahaloovaalee noo jageer vich de ditaa | ithon hunde hoe nusaiharaa, morinddaa, bahalolapur aad ilaakaa sodh ke mahaaraajaa saahib de laahauar pahunchan dee tareek 4 dasanbar 1807 ee. hai |
mahaaraajaa saahib jad laahauar pahunche taan ihanaan dinaan vich hee raanee mahitaab kauar noo jorre put jame | is khushee de samen mahaaraajaa ne hajaaraan rupe daan keete ate saahazaadiaan de naam guroo aase anusaar ser singh te taaraa singh rakhe ge|
1. ghanaeea laal taareekh panjaab safaa1891
pahaarree ilaake dee sudhavaaee
samat 1865 bi mutaabik janavaree san 1808 ee de aranbh vich mahaarajaa saahib sane khaalasaa dal de pahaarree ilaake dee sudhavaaee lee charrhiaa | pahile jaandiaan hee kilhaa patthaanakott noo jaa fatah keetaa ate is par aapanaa adhikaar kar liaa | is de baad kilhaa jasarotaa val vadhe ithon de raaje ne jad mahaaraajaa de aaun dee khabar sunee taan barree nimarataa naal aapane ilaake dee sarahad par mahaaraajaa saahib daa savaagat keetaa te khushee naal een man lee| mahaaraajaa is par parasan hoeaa| us noo ilaake par use tarhaan sathir rakhiaa| kujh din ithe tthahir ke raajaa chanbaa de ilaake dhar jaa charrhaaee keetee | ithon de raaje par khaalase daa inaa prabhaav chhaaeaa ki khanasaa dal aje chanbe de adharaahe vich hee see ki raajaa chanbaa de vakeel mahaaraajaa dee sevaa vich pahunch ge te een man ke ihanaan noo khilataan de ke toriaa | ithon vehale ho ke fer vasolee dee vaaree aaee, ethon de raajaa ne vee een man ke salaanaa kar denaa pravaan kar liaa | pahaarree ilaake ton utar ke mahaaraaje ne bhaaree vaarashak darabaar keetaa jis vich saare panjaab ate pahaarree ilaake de saradaar, navaab to haakam ikatthe hoe, jihanaan noo mahaaraajaa ne aapo aapane maratabe anusaar siropaa te jageeraan bakhasheean| is samen s jeevan singh siaalakottee ton saahib singh gujaraatee noo bhee horanaan saradaaraan vaang sade patar bheje ge san, par uh doven is darabaar vich naa aae ate naa hee naa haazar hon daa koee kaaran likhiaa | mahaaraajaa saahib ne inhaan de is vateere noo at ayog samajhiaa te pahaarree muhinm deevaan mohakam chand de hath sonp ke aap siaalakott te jaa charrhaaee keetee | shahir de laage pahunch ke mahaaraaje ne aapanaa vakeel jeevan singh kol bhejiaa te us ton darabaar vich haajr naa hon daa kaaran puchhiaa, par us noo siaalakott de pake kilhe par barraa maan see| is bharose us ne kujh yog utar naa ditaa, sagon larraaee deean tiaareean shuroo kar ke faseel te topaan charraa diteean | mahaaraaje lee hun binaan larraaee de hor koee chaaraa naheen see rihaa, chhekarr fauajaan noo hale daa hukam de ditaa te topakhaane ne gole vasaane aranbh dite| odharon bhee baraabar topaan daa utar topaan duaaraa hee miladaa rihaa| saradaar jeevan singh ne barree sooramataa naal poore tin din aapane kilhe noo bachaaee rakhiaa| chauathe din mahaaraaje ne hukam ditaa ki kee topaan ik daravaaze saahamane beerr ke iko vaaree upar thale tak ik ras chalaaee jaao jad tak kilhe daa daravaajaa ttutt naa jaae| turat hukam dee paalanaa keetee gee te lage gole vasan| kilhe de daravaaze bhaaven bahut pake san, par ihanaan bhaareean topaan bhiaanak goliaan dee maar moohare bahut samaan naa tthahir sake, chhekarr ttutt ge te aise ttutte ki chhaddaa chhoddaa ho ge | bas hun kilhe noo fatah karanaa koee vadhere aauakhaa naheen see rihaa | fauaj age vadhee te jaande hee sidhee kilhe vich jaa dhasee | kilhe dee lutt dee mahaaraajaa ne aam khulh kar ditee see, jis karake bahut saaraa rupiaa fauajaan de hath aaeaa| jeevan singh noo farr ke nazaraband keetaa giaa, mahaaraaje ne shahir vich use
din ddee pittavaa ditee ki jiharre jiharre shahiree ithon nas ke baahar chale ge han. uh aa ke aap aapanaa kam kaar aaranbh den | ih halakaa mahaaraajaa ne khaalasaa raaj naal milaa ditaa|
eithon daa prabandh pooraa kar ke mahaaraajaa gujaraat val aaeaa| ithe haakam gujaraat ne siaalakott dee larraaee daa saaraa samaachaar sun liaa see, jis de kaaran uh bahut sahim giaa ate mahaaraajaa dee sevaa vich aapane kramachaaree bhej ke barree nimarataa naal aapanee bhul bakhasavaaee ate age noo anasaaree rahin daa ahidanaamaa likh ditaa | isane bahut saare vadheea ghorre mahaaraajaa dee bhett keete | saradaar saahib noo aapanaa ilaakaa murr bakhash ke mahaaraajaa akhanoor vel aaeaa, eithon de haakam aalamakhaan ne mahaaraajaa dee een man lee|
eise saal vaisaakh de maheene sarakaar angarejee valon ik vakeel bahut saareean bahumaleean sugaataan de mahaaraajaa saahib dee sevaa vich laahauar pujaa, jis daa bhaav ih see ki mitarataa sabandh vadheraa pakaa keetaa jaae, mahaaraajaa saahib ne sabh kujh barre maan naal paravaan keetaa te us de badale kee hazaar deean shaalaan te dosee dasatakaaree deean cheejaan gavaranar lee bhejeean ate vakeel noo bahumalee khilat de ke vidaa keetaa|
sataluj paar de reesaan daa angarezaan dee rakhiaa vich aavanaa
te mahaaraajaa te angarezaan daa pahilaa ahidanaamaa
san 1808 ee vich, jihaa ki aseen upar des aae haan; pahaarree ilaake de kujh bhaag daa dauaraa mahaaraajaa ne aap keetaa ate baakee de ilaake lee deevaan mohakam chand noo ih muhinm sauanp aae see | uh ik shakateemaan fauaj naal lai ke pahaarree raajiaan te jaa charrhiaa | ithe pahunch ke us ne aapanaa kam aranbh ditaa ate is tarhaan uh pahaarree ton duaabe de ilaake noo sodhadaa hoeaa sataluj ton paar jaa pahunchiaa| is samen ilaakaa anandapur, maakhoval, aad khaalasaa raaj naal milaandaa hoeaa feerozapur de paragane vichon badhanee daa ilaakaa jis vich pandaraan pindd san, meean nodhoo ton fatah kar liaa, jo kujh chir pichhon saradaaranee sadaa kauar jee noo de ditaa giaa |
eithe ih gol avash pragatt karanee paindee hai ki is samen deevaan mohakam chand ne is bhulekhe vich pai ke kujh ku katthorataa varatee, jo age noo haaneekaarak sidh hoee| deevaan ne is bhaavanaa naal, ki main jinaa vadh ilaakaa mahaaraajaa lee fatah karaangaa, auh unee hee mere upar vadh kripaalataa karegaa, eis dhun vich isane kujh kararrepan ton kam liaa, bhaaven mahaaraajaa valon is noo is tarhaan karan daa koee hukam nahee see miliaa| ih naa dasanaa bhee sachaaee de ulatt hai ki deevaan ne jo keetaa uh khaalasaa raaj noo haanee pahunchaan de iraade naal naheen see keetaa. sagon uh taan
1.laipal grifan dee raajaaz aaf dee panjaab, safaa91|
aapane man vich iaun karan vich raaj dee bhalaaee samajhadaa rihaa | ithe is ne ttapalaa ih khaadhaa ki jo niyam uh pahaarree ilaake vich varatadaa rihaa see, sataluj paar de rees us ton bahut naram varataav de adhikaaree san, eis ton thorrhaa chir pahile jad mahaaraajaa saahib doojee ver pattiaale ton murriaa see taan foolabansee raajiaan te reesaan naal us daa vishes piaar see, par is de thorrhe chir pichhon hee ikaaeik deevaan mohakam chand daa binaan kise khabar den de sataluj ton paar de ilaake vich iaun jaa pain naal unhaan saariaan reesaan vich ik bhai dee lahir upaj pee | is bhulekhe vich hun unhaan daa ih nisachaa ho giaa ki deevaan ne jo kujh keetaa hai mahaaraajaa de hukam naal keetaa hai ate jis tarhaan aj badhanee daa ilaakaa fatah kar liaa giaa hai, eiho hee faisalaa kol saaddee praalabhadh daa bhee naa ho jaae | is bhai vich saare rees samaane naameen pindd vich ikatthe hoe, jithe faisalaa hoeaa ki saaddaa sabandh sadaa ton dilee darabaar naal rihaa hai, eis lee hun bhee saanoo angarezaan naal mel rakhanaa chaaheedaa hai, taan jo age noo laahauar darabaar daa saadde sir koee khattakaa naa rahe | is gal lee maarach san 1808 vich raajaa bhaag singh jeend, bhaaee laal singh kainthal te saradaar dain singh deevaan pattiaalaa mil ke saare ilaake valon misattar seettan nr. shettona raizeeddaintt dilee noo jaa mile te aakhiaa ki saanoo angarejee rakhiaa vich lai liaa jaae, par raizeeddaintt ne is samen inhaan noo koee hauasalaa vadhaaoo utar naa ditaa, aus ne aakhiaa ki angarej sarakaar doojiaan de kamaa vich dakhal naheen dendee, auh keval enaa kar sakadaa hai ki uh inhaan daa benatee patar laatt saahib dee sevaa vich bhej devegaa, authe jo faisalaa hovegaa us dee unhaan noo khabar ditee jaavegee |
eih rees dilee ton niraas ho ke aje murre hee san ki ine noo is gol daa mahaaraajaa ranajeet singh noo pataa mil giaa | us ne turat aapane ejantt inhaan val bhej ke unhaan noo milan lee bulaaeaa | ih jadon amritasar aa ke mahaaraajaa saahib noo mile taan uh ranj hon dee thaan barre piaar naal unhaan noo miliaan ate unhaan de manaan ton bhai de navirat karan lee koee gal pichhe naa chhaddee, kiaunk uh dilon chaahundaa see ki inhaan daa sanbandh kise tarhaan vee is naalon naa ttutte | is vishe par vichaar raajaa saahib singh pattiaalaa naal 24 navanbar san 1809 noo lakhanoor vich baabaa saahib singh bedee dee haazaree vich hoeaa ate raajaa pattiaalaa naal us ne ainaa piaar keetaa jis dee koee had naa see ithon tak aakhiaa ki aap daa mitar meraa mitar hai aap daa vairee meraa vairee hovegaa| is samen piaar noo vadheraa vadhaaun lee baabaa saahib singh ne aapane hath naal inhaan daa pag vattaandaraa karavaa ditaa, taan jo age noo ik dooje de dil vich koee tokhalaa baakee naa rahe | laaradd mintto loradd ninatto noo hind daa gavaranar janaral neeyat hoeaa
1. eih pindd ilaakaa pattiaale vich hai|
2. mu lateef hisattaree aif dee panjaab 373
3. sar laipal grifan dee raajaaj aaf dee panjaab, savaa 921
aje vadhere samaan naheen see beetiaa ki yoorap ton khabar aaee ki naipoleean bonaapaaratt napolean bhonaparatta yoorap de prasadh jetoo dee akh is samen hindusataan par hai, jis lee laaradd mintte noo laaradd kaaranivaalis lorad chhoranaalalisa dee neetee samen dee lorr anusaar badalanee pee | is samen naipoleean shahinasaaeh faraans dee skatee unatee dee chottee par pujee hoee see, jis naal uh yoorap daa bahut saaraa bhaag fatah kar chukaa see | doojaa hun uh roos naal navaan ahidanaamaa kar ke yoorap de yudh jangaan ton sabh tarhaan vehalaa ho baitthaa see | hun din raat inhaan tiaareean vich see ki hind te charrhaaee keetee jaae, jis sanbandhee us ne ttarakee ate eeraan naal bhee samajhauataa kar liaa see | is deean inhaan chaanaan noo asafal karan lee laaradd mintto ne naa keval jamanaa paar de reesaan naal mitataa gandtanee chaahee sagon us ton age mahaaraajaa ranajeet singh vaalee panjaab ton shaah sujaa haakam kaabal ate saaeh eeraan naal bhee bhaaeechaarak sabandh de ahidanaame karane zarooree samajhe taan jo yoorap dee khoee hoee taakat eseea de ihanaan mulakaan par dhaavaa kare taan us daa ttaakaraa samilat thal naal keetaa jaae | inhaan galaan de faisale lee misattar see. ttee. mittakaaf nr.chh.tth. nettchaladde jo age jaa ke laaradd mittakaaf de naan naal prasadh hoeaa laahauar darabaar val te sar jaan mailakam shir jhohan nelacholama taiharaan eeraana ate misattar ailafinasattan nr. olapahinasattone darabaar kaabal angarezee safeer neeyat hoe jo bhaadaron samat 1865 mutaabik agasat san 1808 ee noo upar dase desaan val bheje ge |
eihaneen dineen sher panjaab sataluj paar de us ilaake de dore par nikaliaa hoeaa see, jeharraa usane san 18061807 ton 1808 vich fatah keetaa see | misattar mittakaar 11 satanbar noo kasoor de mukaam par sher panjaab noo sane unhaan bahumaleean sugaataan de jeharreean uh gavaranar jaranal valon mahaaraajaa lee liaaeaa see, aa miliaa| agon shaahee niyamaan anusaar mahaaraajaa valon vee us dee yog aao bhagat keetee gee | vakeer azeejudeen us dee praahunachaaree lee neeyat keetaa giaa| agale din jad mahaaraajaa te angarejee saveer daa mel hoeaa taan us ne gavaranar janaral dee viaunt mahaaraaje muhare pragatt keetee ate ik ahidanaame daa khararraa ser panjaab dee sevaa vich rakhiaa, jis vich ih tin sharataan likheean san
1. shaah faraans kadee kise samen is des par charrhaaee kare taan aseen doven dhiraan angarej ate mahaaraaj ranajeet singha aapane samalit bal naal us daa ttaakaraa karaange|
2. je kadee vairee de ttaakare lee angarezee fauajaan attak ton paar jaan afagaanisataan de ilaake vich lai jaaneean pain taan unhaan noo aap panjaab vichon raah devege te unhaan dee yog sahaaeitaa karoge |
3. je kadee kaabal naal sarakaar angarejee noo khatapatar karan dee lorr pe taan unhaan halakaariaan dee raakhee aap karoge | inhaan sharataan noo mahaaraajaa saahib ne ttheek naa samajhiaa te inhaan de ttaakare
par hetth likheean tin sharataan aapane safeer noo diteean
1. je kade laahauar darashaar de hukamaraan kaabal vich koee larraaee chhirr jaave taan us vich angarezee gavaranamaintt koee dakhal naa devegee |
2. sarakaar angarezee ate laahauar darabaar vich sadaa mitarataa rahegee|
3. aus dee mahaaraajaa ranajeet singh raajasee uchataa saareea sikh riaasataan ton uchee manee jaaegee|
eis par angarezee safeer ne aakhiaa ki mainoo sharataan de badalan daa adhikaar naheen, haan main doven khararre gavaranar janaral paas bhej dindaa haan, jo kujh uh manazoor karanage, tiven hee keetaa jaavegaa|
eis de uparant mahaaraajaa sataluj val age vadhiaa ate fareedakott de navaab ataaulaa khaan malerakottale vaale ton raajasee kar laindaa hoeaa anbaale hundaa hoeaa shaah abaad aa ddere laae | chhekarr 4 dasanbar 1808 ee noo amritasar aa giaa |
eithe gavaranar janaral valon mahaaraajaa saahib de naan ik soochanaapatar pujaa, jis vich likhiaa see ki sataluj paar de reesaan dee jo darakhaasat kujh samen ton gavaranar janaral dee vichaar gocharee see, aus daa faisalaa ih hoeaa hai ki uhanaan saariaan noo sarakaar angarezee ne aapanee rakhiaa vich lai liaa hai | is de sunan naal mahaaraajaa barre josh vich aaeaa te is dee pravaanagee ton naanh kar ditee | hun is de saahamane de raah san, eik taan ih ki uh angarezaan naal larraaee de bal naal paar de reesaan daa sabandh aapane naal jorree rakhe te sadaa lee angarejee sarakaar naal sabandh torr le, doojaa ih ki angarezee sarakaar naal ahidanaamaa karake sataluj noo aapanaa hadabanaa sathaapat karo ate aapanee salatanat noo kashameer, pishaavar, afagaanisataan te mulataan aadik ilaakiaan val vadhaae | pahilon us ne pahilaa maarag chuniaa, arathaat us ne turant aapane saradaaraan de naan par hukam bhej dite ki chhetee khaalasaa fauaj laahauar vich ikatar ho jaae te barre barre zakheere anaaj de te baarood aad jangee saamaan amritasar vich gobindagarrh de laage ikatthe keete jaan | sabh kilhiaan te topaan birravaa diteean| jaranail mohakam chand noo jrooree hukam kaangarre pahunchiaa te turant sane lashakar te topakhaaniaan de filauar pahunch jaao ate dooje hukam de pahunchade hee angarejaan naal larraaee aaranbh kar devo| ise tarhaan kujh jaageeradaaraan te bajuragaan valon vee hukamanaame ghole ge ki uh jhattapatt aapo aapaneean fauajaan te topaan aad lai ke laahauar pahunch pain | odhar angejee karamachaareean noo jad inhaan tiaareean daa pataa lagaa taan uhanaan vee kujh foj karanal sar ddevadd akattaralonee shir dhavid uachahatteralone dee tahit vich sataluj val bhejee| ih fauaj 16 janavaree san 1809 noo dariaa jamanaa
1. sar laipal grifan dee raajaaj aaf dee panjaab safaa 1021
2. misattar mittakaar daa 12 janavaree san 1808 daa khat je us ne amritasar gavaranar janaral noo likhiaa|
ton paar ho ke boorreean, pattiaalaa te naabhe de rasate idhar noo kooch karadee hoee 28 faravaree noo ludhiaane pahunch gee|
einhaan tiaareean vich din beetade ge| ine noo faraans ton khabar aaee ki naipoleean bonaapaaratt kee ku gharogee aikarraa de kaaran kee saal tak hindusataan val naheen aa sakegaa | hun sarakaar angarezee noo aapanee neetee badalanee pee ate bahut kujh khat patar de baad uhanaan dohaan khararriaa jo ik mahaaraajaa valon ate doojaa angarejaan valon see, tuchh muchh ke ik hor khaharraa kalakate ton tiaar ho ke aaeaa jiharraa dohaan hakoomataan dee ichhaa naal paravaan hoeaa| aje is ahidanaame te dasatakhat naheen san hoe ki sanjog naal muharam de din aa ge| misattar mittakaar naal jo fauaj aaee hoee see, auh saaree dee saaree sheea musalamaanaan dee see| is ne aapane mat anusaar barree dhoomadhaam naal taajee daa ghorraa kachiaa; eis de age pichhe hazaaraan daa bheerr bharrakaa ikatthaa ho giaa | is tarhaan ih amritasar de saariaan baajaaraan vich foree laaunde hoe sree darabaar saahib de saahamane pahunche | is samen lode pahir daa deevaan sajiaa hoeaa see, jis vich kujh akaalee singh vee sangat vich sushobhit san | ihanaan ne jad yaa alee, yaa husain de naare te uton bhaaree raualaa suniaa te keeratan vich vighan paindaa dditthaa, doojaa khaalasaa raaj vich hee aapane maanayog guraduaare daa niraadar vekh ke akaalee foolaa singh ne do tin singh uhanaan noo rokan lee bheje taan jo uhanaan noo samajhaaun ki kathaa keeratan de samen rolaa paaun naal thaanee dee beadabee hundee hai, eis lee darabaar saahib de saahamane raualaa band keetaa jaae, par is gal de manan dee thaan uhanaan josheele seean ne kujh karate vaak bole, jinhaa daa sahaaranaa akaaleean dee ajar shakatee de virudh hundaa hai, jis daa nateejaa ih hoeaa ki gol hathon paaee tak vadh gee te is role vich ik singh daa dumaalaa hetthaan ddig piaa | jad is dee khabar akaalee foolaa singh noo pahunchee taan us deean akhaan vich lahoo utar aaeaa te jhatt kujh ku akaalee singhaan noo naal lai ke mauake te pahunch giaa | bas fer kee see, auh andhaadhund talavaar te golee chalee ki aauakh de for vich galee kooche lahooluhaan ho ge | ih khabar turant sher panjaab tak pahunchaaee gee | aap jhatt ghorre par palaakee maar ke ran tate vich aan khalote ate barree katthinaaee naal is dhande noo mase mase kite jaa ke najatthiaa | mahaaraajaa saahib ne misattar mittakaar noo dasiaa ki ih lok is nagar de raakhe han te kise dee kaan vich naheen rahinde| kiaunk is vich naa taan misattar mittakaaf daa koee dos see te naa hee mahaaraajaa saahib noo is daa kujh pataa see, jis de kaaran ih gal barre piaar naal uthe hee mukaa ditee gee | is de baad 25 aprail san 1809 ee vich mahaaraajaa saahib ate angarezee vakeel dohaan dee paravaanagee anusaar hetth likhiaa mitarataa daa ahidanaamaa likhiaa giaa, jis daa bhaav hetth
1. tad ton ih niyam hai ki taajee darabaar saahib ton do do tin tin bajaaraan dee dooree ton langhade han te je rasataa uhanaan lee neeyat ho jurraa hai, odhan hee jaande han, darabaar saahib de laage de bajaaraan vichon naheen langhade|
dinde haan, jo itihaas vich mittakaaf daa ahidanaamaa karake prasadh hai
ahidanaame daa bhaav
sarakaar angarezee te mahaaraajaa ranajeet singh bahaadar baalee laahauar panjaaba vichaale kujh matabhed san, auh sabh hun samajhauat duaaraa door ho ge han te dohaan dhiraan dee ichhaa hai ki uhanaan dee mitarataa te milaap daa sabandh baniaa rahe, eis lee hetth likheean sharataan daa ahidanaamaa pravaan keetaa jaandaa hai jis dee paalanaa dohaan paatasaaheean de vaarasaan te jaanaseenaan lee zarooree hovegee | ih ahidanaamaa mahaaraajaa ranajeet singh bahaadar dhir pahilee dee aapanee haajree vich te angarejee gavaranamaintt valon ejantt chaaralas mittakaaf raaheen, jo dhir doojee hai, likhat hoeaa
1. sarakaar angarezee te riaasat laahor panjaaba vich sadaa mitarataa rahegee, doojee dhir sarakaar angarezee pahilee vich mahaaraajaa saahib bahaadar noo sanamaan dee najr naal vekhegee ate uhanoo vanddeean patavanteean taakataan vichon samajhegee te angarejee gavaranamaintt noo mahaaraajaa saahib bahaadar de ilaake te parajaa naal jo dariaa sataluj de utar val hai koee vaasataa naheen hovegaa |
2. mahaaraajaa saahib bahaadar de kabaze vich aaeaa hoeaa ilaakaa jaan us de sameepee ilaakiaan vich jo dariaa sataluj de khabe paase han, auh us ton vadh fauaj naheen rakhegaa, jo us de andarale prabandhaan lee zarooree hai ate naa hee gavaandtee reesaan te uhanaan de ilaakiaan te koee sabandh rakhegaa|
3. auparokat sharataan vichon kise ik de ttuttan jaan dohaan taakataan vichon ik dooje naal mitarataa de varataare vich pooraa naa utaran dee dasaa vich ih ahidanaamaa ttuttaa samajhiaa jaavegaa|
4. eih ahidanaamaa, jis vich dohaan dhiraan deean sharataan likheean hoeean han, amritasar vich 25 aprail 1809 ee noo sanpooran hoeaa|
misattar chaaralas mittakaaf ne aapane dasakhatee is daa ik utaaraa angarejee faarasee akharaan vich raajaa laahauar noo de ditaa hai ate raajaa ne usade dooje utaare te aapane dasakhat ton mohar laa ke misattar mittakaav bharosaa divaaundaa hai ki uh do maheeniaan de andar us dee pravaanagee raaeett aauanarothal gavaranar janaral inakauansal ton mangaa ate usade mahaaraajaa saahib noo pahunchan de baad ih ahidanaamaa pakaa samajhiaa jaavegaa te dohaa dhiraa par isadee paalanaa zarooree hovegee| ahidanaame daa ih utaaraa jo is samen mahaaraajaa saahib bahaadar noo ditaa jaandaa
1. asal ahidanaame daa balaak jis par laaradd minttoo de hath de akhar han ate mahaaraajaa ranajeet singh dee vishes nikee mohar saposatt dis rahee hai, eitihaasak drisatteekon ton ih ik amolar adatee cheej hai|
hai, morr liaa jaavegaa|
mohar te dasatakhat mohar te dasakhat mahaaraajaa
see. ttee. mittakaar ranajeet singh bahaadar
kanpanee |
eih ahidanaamaa 30 mee san 1809 ee
noo pravaan ho ke aaeaa,
jo mahaaraaje noo de ditaa giaa|
eis ahidanaame de mukamal ho jaan uparant misattar mittakaaf barree khushee te prasanataa naal 1 mee noo mahaaraajaa ranajeet singh ton vidaa hoeaa| videgee samen is noo niyam anusaar bahumalee khilat ditee gee te gavaranar janaral lee bhee sugaataan bhejeean geean|
sataluj paar de reesaan lee italaah naamaa
misattar mittakaar jad pattiaale pujaa, taan goramintt hind daa uh hukamanaamaa saare reesaan noo parrh ke sunaaeaa, jis vich sataluj paar de reesaan lee shahataan likheean san, jisadaa saar bhaava ih hai
eih gal sooraj dee tarhaan prakaasamaan hai ki angarezee fauaj noo sarakaar angarejee daa sataluj val bhajanaa nirol kee ku saradaaraan dee darakhaasat par te unhaan dee mitrataa noo mukh rakh ke unhaan de ilaakiaan ate sutantrataa noo sathir rakhan lee see| is samen ik ahidanaamaa 25 aprail san 1809 ee noo mahaaraajaa ranajeet singh te sarakaar angarezee vichaale gavaranar janaral dee pravaanagee naal ho chukaa hai| mainoo is gal pragatt karan vich khushee hai ki main maalavaa te sarahand de ilaake de reesaan te saradaaraan dee tasalee lee gavaranamintt dee pravaanagee naal ih dasataavej pragatt karadaa haan, jis vich hetth likheean 7 sharataan han
1. maalavaa te sarahand de ilaake de rees sarakaar angarezee dee rakhiaa vich aa ge han unhaan noo age lee mahaaraajaa ranajeet singh dee hakoomat ton is ahidanaame deean sharataan anusaar andd keetaa giaa hai|
2. aunhaan reesaan daa uh saaraa ilaakaa jo angarezee rakhiaa vich aa giaa hai, aus dee paidaavaar jaan hak baajaguzaaree ton uh sutantar rahegaa|
3. einhaan reesaan de jo adhikaar angarezaan naal sabandhat hon ton pahilaan san, auh unhaan de jiaun te tiaun rahinage |
4. je kadee shaantee sathir rakhan lee angarezee fauaj noo inhaan diaan ilaakiaan vichon langhan dee vee lorr pe taan ih jrooree hovegaa ki jis rees de
eilaak vich ih langhe uh aapanee pooree pooree shakatee anusaar is dee sahaaeitaa kare, aus noo anaaj ate hor jo kujh lorr pave, deve |
5. je kade kise desh ton koee vairee aa ke is ilaake noo fatah karanaa chaahe taan mitrataa de niyam anusaar har ik dhir de laabh lee ih zarooree hovegaa ki ih saare rees aapo aapaneean saareean fauajaan naal sarakaar angarejee dee fauaj naal mil jaan te aapanee saaree kosis naal vairee noo is mulak ton kadt den | aise samen inhaan reesaan dee fauaj angarejee kavaidadaan fauaj dee tahit vich kam karegee|
6. auh sabhai valaitee samaan jo yoorapeen ilaake ton angarezee fauajaan de varatan lee is ilaake vichon langho, aus par koee masalaa naa liaa jaavegaa |
7. jine ghorre sarakaar angarezee de rasaaliaan lee, chaahe is ilaake vichon jaan kise hor desh ton khareede hoe is ilaake vichon langh ke jaan, taan unhaan noo sabh tarhaan khulh hovegee te unhaan par koee kar naa liaa jaavegaa| ghorre langhaan jaan khareedan vaaliaan paas raizeeddaintt dilee jaa sarahand de angarejee karamachaaree dee dasakhatee raahadaaree hoeaa karegee|
eis tarhaan uparokat ahidanaamo de baad sataluj paar de ilaake de reesaan daa sadaa lee mahaaraajaa ranajeet singh naalon sabandh ttutt giaa| is din ton angarezee chhaavanee ludhiaane vich paaee gee, jithe kujh fauaj rakhanee neeyat hoee| is fauaj daa kamaanddar sar ddevadd akattaralonee thaapiaa giaa, jo fauajee te raajasee dohaan gunaan vich us samen adatee maniaa jaandaa see | is de naal ludhiaane vich rahin lee bakhashee nand bhanddaaree vattaale daa vasaneek mahaaraajaa ranajeet singh daa safeer neeyat hoeaa ate ise tarhaan khusvakat raae laahauar darabaar vich angarezee sarakaar val khabar navees thaapiaa giaa|
gorakhiaan ton doojee vaar sansaar chand noo bachaaunaa
san 1809 vich fer gorakhiaan ne raajaa sansaar chand kaangarre vaale par bahut saaree fauaj naal charrhaaee keetee ate aaunde hee raajaa noo kott kaangarre kilhe vich band kar ditaa | raajaa sansaar chand ne jad aapane aap noo gorakhiaan hathon bachanaa asanbhav dditthaa taan us ne bhaaee fateh chand noo mahaaraajaa ranajeet singh dee sevaa vich laahauar bhejiaa ki mahaaraaj aapanee fauaj naal unhaan dee is katthin samen vich sahaaeitaa karo, jis de badale unhaan ne mahaaraaje noo kaangarre daa kilhaa denaa pravaan keetaa| sher panjaab daa ih aam vateeraa see ki jad koee lorravand aap dee sevaa vich sahaaeitaa lee aaundaa taan aap zaroor hee us dee baanh farrade|
1.ghanayaa laal taareekh panjaab, savaa 2061
eis samen mahaaraajaa ne sansaar chand te fateh chand dee benatee man lee te unhaan dee sahaaeitaa lee tiaaree daa hukam ditaa | thorrhe samen vich hee jad tiaareean sanpooran ho geean taan aap ne kooch daa hukam de ditaa te samen sir kaangarre pahunch ge| ithe pahunch ke vairee de lashakar daa rang vekh ke ik din savere hee veree dee fauaj par jaa dhaavaa keetaa| agon gorakhe vee jo aapanee veerataa lee prasadh san. changee tarhaan jam ke larre te pooree varayaamataa dasee| saver ton lauadte pahir tak tulaveen balapreekhiaa hundee rahee| chhekarr gorakhiaan vich khalabalee pai gee te uh aapane morache chhadd ke pichhe hatt ge | bas unhaan de pair hilane hee san ki uparon sajar saaeh khaalasaa fauaj naal hor halaa keetaa giaa, jis daa sittaa khaalase dee nirol fateh see | sooraj de lop hundiaa gorakhe dee inhaan pahaarraan vich alop ho ge | is larraaee vich gorakhiaan daa nukasaan bhaaree see | dooje din pataa lagaa ki ih bhauan de laage fer ikatthe ho ke morache tiaar kar rahe han | mahaaraajaa saahib ne agale din kujh fauaj uthe bhej ke unhaan noo uthon vee kadtan daa hukam ditaa, eithon gorakhiaan ne pichhalee bhaanj de kalaik noo dhon lee te aapanee kauamee anakh noo bachaaun lee bhaareean tiaareean keeteean hoeean san| khaalasaa fauaj de uthe pahunchade hee barree lahooddolaveen larraaee aaranbh hoee| pahile dohaan dhiraa valon goleean te teer varhade rahe, chhekarr hun doven fauajaan ineean laage pahunch geean ki golee band ho gee | idharon khaalase ne sree saahib dhooh leean ton udhar gorakhiaan khokhareean ik kadteean te hun hathonehath ghasamaan machiaa ki maanon kahir varat giaa| doven kauamaan aj is gal daa niranaa karanaa chaahundeean san ki sansaar par kiharree kauam adatee jangee akhavaaun dee hakadaar hai| aj suaadalee larraaee hoee, dohaan dhiraan ne koee kasar aapo aapane jogee hunar te aapaa vaaran vich pichhe naa chhaddee, guroo noo ih manazoor see ki khaalasaa sabh ton uchaa rahe jis lee gorakho lameean talavaaraan dee maar ton adheer ho ke ikaaeik pichhe hattade, audharon khaalasaa hor age vadhiaa te hun vaireean vich ik aam bhaajarr pai gee ar maidaan khaalase de hath rihaa | gorakhe sainkarre murade maidaan vich chhadd ke nas ge| khaalase daa nukasaan vee khaasaa see, par is vateh daa fal ih hoeaa ki saaraa pahaarree ilaakaa mahaaraajaa saahib dee tahit vich aa giaa | hun 24 dasanbar san 1808 ee noo mahaaraajaa saahib ne kaangarre de kilhe vich pravesh karake ik darabaar keetaa, jis vich kaangarraa, chanbaa, noor pur, kottalaa shaah pur, jasarotaa, basolee, maanakott, jasavaan, khishaagalor, kahiloor, manddee suket, kul ate daataarapur aad de raaje haazar san | saare pahaarree raajiaan ne shor panjaab age najraan pes keeteean ate mahaaraajaa saahib valon sabh noo bahumaleean khilataan mileean| is samen inhaan saareean riaasataan daa gavaranar kilhaadaar saradaar desaa singh majeetthiaa thaapiaa giaa te is dee tahit vich
1. ghanayaa laal taareekh panjaab, safaa 208
pahaarr singh naaeib naajam niyukat hoeaa | jinee fauaj dee lorr samajhee gee uh kilhaa kaangarraa vich hee rakhee gee| ethe hunde hunde mahaaraajaa saahib sree amritasar saahib jee aa ge| ise is fateh par barreean khusheean sarabant parajaa valon manaaeean geean | mahaaraaje ne sree darabaar saahib de ttahile lee bhaaree ganfaa aradaas karavaaeaa|
faravaree san 1810 ee vich ser panjaab khushaab dee muhinm par aae hoe san ki ithe saahasujaa de aadamee aae te kahin lage ki saaeh sujaaul saaeh kaabal, mahimood ton nas ke panjaab val aap noo milan aa rihaa hai, jiharree thaan aap daso uthe pahunch jaae | mahaaraaje ne shaah suzaa noo khusaab vich hee bulaa liaa | kujh dinaan baad saaeh ithe aa giaa | mahaaraajaa saahib ne sahee tareeke naal 1250 rupiaa us dee praahunachaaree lee pahile din bhejiaa te us daa maan sabh tarhaan mukh rakhiaa| shaah mahaaraaje daa at dhanavaadee see, fer is apadaa de samen us ne mahaaraaje ton guzaaraa mangiaa, jo khulhe dil mahaaraaje ne khushee naal saaeh dee mang anusaar denaa pravaan keetaa| saah ne is samen ih vee sakaaeit keetee ki navaab mulataan ne is kastt samen us naal changaa varataav naheen keetaa aap is noo is bure salook dee sazaa deve shaah sujaa ne aapane vasev lee pahilepahil raavalapinddee pasand keetee ser panjaab ne ilaake de kaaradaar de naam furamaan likh ditaa ki saaeh de rahin lee saareean zarooree lorraan pooreean keeteean jaan, eis de baad shaah sujaa mahaaraaje ton aagiaa lai ke raavalapinddee val parat aaeaa ton is tarhaan ih duraanee baadasaaeh ahimad saaeh abadaalee daa potaraa, mahaaraajaa saahib de daan par rahin lagaa |
shahizaadaa kharrag singh daa viaah
san 1812 ee de aaranbh hundiaan hee shahizaadaa kharrag singh de viaah deean tiaareean hon lageean | is samen raajaa pattiaalaa, naabhaa, jeend ate saradaar kainthal aad aae te sar ddevadd akattaralonee sarakaar angarezee daa prateenadh ho ke aaeaa | vaalee kaabal te mulataan ate gavaranar kashameer aad vadde patavant jaanveean daa ikatth hoeaa| lagabhag saaraa panjaab ate khaalasaa fauajaan is khusee noo maan raheean san|
janet laahauar ton tur ke fatahagarrh guradaasapura saradaar jaimal singh ghanayo de ghar barree dhoom dhaam naal haatheean de jaloos par pahunchee| saare praahuniaan de rangeele sajeele pushaake jhilamil jhilamil kar rahe san | agon ghayaa saradaaraan ne ihanaan patavante praahuniaan dee aagat vich koee unataaee naa rahin ditee, rupe noo paanee vat vaariaa | har ik jaanvee noo us de rutabe anusaar siropaa te khilataa
diteean| is samen shaahazaade noo jo niaundaa piaa uh is tarhaan hai
yaaraa yaaraan hajaar rupiaa te ik ik haathee foolabansee raajiaan te bhaaee laal singh kainbal vaaliaan ne ditaa, 40000 fakeer ajeejoodeen, 17000 deevaan devee daas, 1000deevaan bhavaanee daas, eik ik hazaar deevaan hukam singh te saradaar nihaal singh attaaree vaale ne ditaa, panj panj hazaar saradaar dal singh te s mit singh bharraaneean ne ditaa, eise tarhaan 16000 laalaa raamaa nand saraaf, 4000 raajaa noorapur, 9000 raajaa chanbe vaalaa, 4000 raajaa jasarotaa, 11000 saradaar vateh singh aahaloovaaleea, 21000 saradaar jodh singh raamagarreea, 7000 raajaa sansaar chand, 2000 ahimad khaan siaal sane de ghorriaan de, 5000 raajaa basolee, 4000 raajaa hareepureea, 4000 raajaa manakotteea, 2000 navaab kutabadeen sane sant ghorriaan de, 20000 navaab rukanal delaa muham saadik khaan, 10500 navaab sar buland khaan, 5000 navaab mulataan, 5000 angarezee ejantt valon ditaa giaa | ih kihaa jaandaa hai ki is samen mahaaraaje ne bahut ghatt tanbol pravaan keetaa| fauajaan vich kantthe, pangaan te matthiaaeean aad bahut kujh bakhasheesaan diteean|
raanee chand kauar noo daaj vee usadee shaan anusaar miliaa, niyat dinaan de baad barree shaan naal ddolaa laahauar liaandaa giaa |
eis samen mahaaraajaa saahib ne angarezee ejantt naal aisee khulhadilee naal milaap keetaa ki uh saare shakejo dovaan dhiraan de manaa vich pe hoe sanahun changee tarhaan navirat ho ge| laahauar pahunch ke mahaaraajaa saahib ne sar ddevar noo kujh din hor praahunaa rakhiaa ate aapaneean fauajaan dee paredd dasee | hun barre piaar naal ddevadd laahauar ton vidaa hoeaa|
kohinoor heere daa itihaas
eih heeraa sansaar de sarabant heeriaan vichon vadh prasadhataa rakhadaa see | is daa itihaas barraa vachatar hai| kee lekhak is dee jeevanakathaa barre puraatan samen tak pahunchaaunde han | par is dee pusattee lee koee tthos vigiaanik saboot aj teek janataa de moohare kise naheen dhariaa| is lee aseen is dee aayoo daa uh hee samaan paatthakaan dee drishattee gochar karade haan jad ton ih bahumalaa heeraa itihaasik chaanane vich aaeaa|
15 dasanbar 1525 ee noo baabar ne hind par dhaavaa keetaa| paaneepat dee lahoo ddolhaveen larraaee vich ibaraaheem lodhee ghar fateh paa ke 22 aprail noo is dilee par kabazaa kar liaa|
paaneepat dee vijay de din hee baabar ne aapane putar shaahajaadaa hemaayoon noo aagare par adhikaar dee praapatee lee jo us samen lodheean dee raajadhaanee seeaudhar noo sane fauaj tor ditaa |
homaayoon ne aagare pahunchadiaan hee shahir noo ghere vich rakh liaa| ibaraaheem taan paaneepat de sangaraam vich hee maariaa giaa see hun murr kis larranaa see | homaayoon binaan larraaee de raajadhaanee vich jaa varriaa|
eis samen ik vilakhan ghattanaa saahamane aaee | hamaayoon jad sane vijayee sainaa de aagare de kilhe vich daakhal ho rihaa see taan kilhe de daravaaje par ik biradh isataree milee jis ne saahajaade de hath ik ddabee farraa ke aapanee jaan dee rakhiaa lee binai keetee| shaahazaade jad ddabee kholhee taan us vich jagat daa ih vaiddamalaa heeraa jagamagaaundaa hoeaa us noo disiaa|
baabar dilee vich fauajee prabandh sathaapat karake mee san 1526 noo aagare puj giaa | is samen hoaayoon jad aapane pitaa dee hazooree vich haajar hoeaa taan ih heeraa us de moohare rakhiaa | baabar ne shaahajaade par prasan ho ke ih heeraa use noo sugaat vajon bakhas ditaa |
eis ghattanaa baare baabar aapanee likhat tujake baabaree vich likhadaa hai jiharre javaahar shaahazaadaa hemaayoon noo aagare de kilhe vich daakhale samen mile san. unhaan vich ih adatee heeraa vee mauajood see, jis daa tol 320 ratee see | is daa mul sansaar de saariaan heeriaan ton vadh hai | shaahajaadaa jad meree sevaa vich haazar hoeaa taan us ne ih heeraa mere saahamane rakhiaa| main us samen saahajaade par ainaa prasan hoeaa ki ih bahumalaa heeraa us noo hee bakhas ditaa|
eiaun san 1526 de baad heere dee adalaa badalee de poore samaachaar likhat vich aavan lage | ih ratan san 1540 tak hind de khazaane vich rihaa ise din jad kanauaj dee ranabhoomee vich shaah himaayoon noo ser saaeh sooree de hathon bhaj hoee taan us jaan bachaa ke eeraan vich jaa panaah lee | is samen uh ih heeraa gupat dtang naal hind ton baahar aapane naal lai giaa |
san 1555 noo hamaayoon ne jad murr hind par aapanaa adhikaar jamaa liaa taan ih heeraa murr hind vich pahunch giaa | ih gal barre achele vaalee hai ki ainaa lamaa samaan ih niramolak heeraa binaan naan de hee piaariaa jaandaa rihaa |
eih savaa do saal mugalaan de kabaze vich rihaa| san 1739 vich naadar shaah ne ahimad saaeh rangeele noo haar de ke dilee khazaane par kabajaa kar liaa| us samen ih heere dee chamak te prakaas noo vekh ke naadar saaeh de moonh suto hee nikal giaa valaah ee kohanoor asat ki ih taan kohanoor hai | koh de arath pahaarr de han ate noor de mahine roshanee arathaat ih taan rauasnee daa pahaarr hai| is din ton is daa naan kohanoor prasadh hoeaa|
eis abhaage saal kohanoor noo aapane piaare desh hind ton jalaavatan karake
1.ih birudhaa ibaraaheem dee maataa see|
naadar shaah dilee dee lutt de padaarathaan naal is noo khuraasaan lai giaa|
san 1747 noo jad naadar shaah, kilaat de mukaam par aapane karamachaareean de hathon katal hoeaa taan us tanboo vichon ih heeraa ahimadashaah abadaalee de hath charrh giaa | ithe lagabhag 64 saal de baad is de bhaag jaago ate mahaaraajaa ranajeet singh dee raaheen is noo murr aapane piaare desh vich nivaas daa maan miliaa | ih kohanoor 1850 tak rihaa |
6 aprail san 1850 noo kapataan ramaje de hatheen maarakuvees ddalahauazee gavaranar janaral ne ih heeraa sharataaneean dee mahaaraanee lee landdan bhijavaa ditaa| jithe is noo tuchh muchh ke is dee skal te roop rekhaa hee badal suttee| ih aj kalh barataaneean dee malakaa de taaj vich jarriaa hoeaa hai|
kohanoor baare ik itihaasak bhulekhaa
kauahanoor de mugalaan de kabaze vich aavan baare ik do itihaasaan vich likhiaa miladaa hai ki ih heeraa san 1628 ee noo meer jumalaa vajeer abadul kutab shaah baadasaaeh gol kanddaa ne saahazaadaa aauarangajeb dee bhettaa keetaa jad saaehajaadaa dakan daa gavaranar see | khoj keetiaan is likhat dee pusttee lee koee paramaanik saboot naheen miladaa sagon is de khanddan lee chokhaa masaalaa miladaa hai | uh heeraa jiharraa meer jumalaa ne aauarangajeb noo ditaa see uh kohanoor naheen see uh ik hor heeraa see jiharraa gol kandte dee heeriaan dee khaan vichon miliaa see jis daa naan mugal see |
mugal heere noo san 1665 vich faraans de prasadh javaaharee te sailaanee ttaraiveneear ne aauarangazeb baadashaah dee aagiaa naal ddinaa see | is baare uh likhadaa haieih gol kanddee khaan vichon miliaa see, aus samen is daa vajan binaan safaaee 783 karaat jaan 900 ratee see, eis dee aab vadheree saaf ate chamakeelee naheen see, eih kujh mittee rangee bhaa maaradaa see | kohanoor ate is mugal heere dee chamak vich din raat daa antar see| kattaaee ate safaaee de baad is daa tol ghatt ke 319 rutee jaan 279 kahaat de lagabhag reh giaa| is heere daa chitar vee ttaraivaneear ne aapane safaranaame vich ditaa hai | is tarhaan aanarethal mis imalee eeddan dee aapanee chitaraavalee de safaa 16 par dohaan heeriaan, kohanoor te mugal de chitar vakhovakh han|
1. misattar eeddan, pottarettas aaf dee prinsas aindd peepalas aaf dee inddeea, safaa 14 |
2. praaeevett laittaras aaf dee maarakavis aaf kalahojee, s 134 1
3. ttareveneearaj, ttaraivalaz inddeea, safaa 3551
auparokat sabootaan ton sidh ho jaandaa hai ki meer jumalaa vaalaa heeraa kohanoor naheen see ih mugal naan daa ik hor heeraa see|
kohanoor m ranajeet singh noo kiven miliaa
kohanoor baare aje ih gal likhanee baakee hai ki ih amolak heeraa panjaab de adhikaar vich kiven aaeaa| is daa veravaa iaun hai
san 1812 noo kaabal de do baadashaah jamaan to saaeh sujaa de parivaar begamaan te bache aada laahor pahunche rasate vich abhaago saaeh soozaa noo jahaanadaad khaan gavaranar attak ne kaid karake pahile attak de kilhe vich rakhiaa ate fir aapane bhaaee ataa muhamad khaan gavaranar kasmeer kol bhijavaa ditaa|
eis de dooje bhaaee shaah jamaan deean akhaan niradee saaeh mahamoot haakam kaabal ne anheean kar chhaddeean san | ih ise dukhadaaee dasaa vich sane begamaan de laahauar aaeaa, jihanaan dee mahaaraajaa saahib ne barre khulhe dil naal aao bhagat keetee | inhaan de vaseven lee deevaan lakhapat raae dee havelee, jiharree shaah aalamee daravaaze andar see ate mubaarak havelee de naam naal prasadh see, ditee gee| inhaan de nirabaah lee barre bhaaree rozeene neeyat keete ge te praahunachaaree dee sevaa fakeer ajeejudeen de hath sauanp ditee | fakeer inhaan daa sabh tarhaan daa khiaal rakhadaa see par unhaan noo us samen tak kad sukh ho sakadaa see jad teek shaah sujaa dee bandakhalaasee vaireean de hathaan ton naa ho jaandee | kujh dinaan de baad saaeh sujaa dee prasadh begam vafaa begam ne aapane bharose yog karamachaareean meer abadul husain mulaan jaafar ate sher muhamad dee haazaree vich vakeer ajeejudeen de raaheen deevaan bhavaanee daas te mohakam chand naal ih faisalaa keetaa ki je mahaaraajaa aapanee fauaj bhej ke saaeh sujaa noo kasmeeron kaid ton chhuddaa liaave, taan main is de badale uh itihaasak te bahumalaa heeraa kohanoor mahaaraaj dee bhett karaangee|
fakeer azeejudeen, deevaan bhavaanee daas te mohakam chand ne begam daa kohanoor baare ikaraar mahaaraajaa saahib noo dasiaa ate begam dee viaakulataa daa haal sunaaeaa tad mahaaraajaa ne pravaan kar liaa | hun hor kam pichhe sutt ke
1. eih samaachaar shaah soozaa ne aapane jeevan itihaas vich likhe han| jo kalakataa manabalee vich chhapade rahe |
2. kapataan vandd daa pat jiharraa us ne adeenaa nagar ton 31 mee 1831 noo gavaranar janaral de sakatar noo likhiaa, chitthee nan. 40 rrol 30 renj 126, maikagaregar hisattaree aaf dee sikhas ji. 169 pro. ain ke sinahaa, ranajeet singh s.67| sohan laal omaadut tabaareekh amar naath zafaranaamaa ranajeet singh daa dayaa raam seerosakar|
einhaan saare itihaasakaaraan ne vafaa begam de ikaraar noo maniaa hai ki usane aapanee khushee naal saah soojaa noo haakam kasmeer dee kaid ton chhuddaa liaaun de badale, kohanoor ser panjaab noo den jaa vaaeidaa keetaa see|
lageean kashameer te charrhaaee deean tiaareean hon | aje fauajaan ikattheean ho raheean san ki ine noo saaeh mahamoot vaalee kaabal daa prasadh vazeer fateh khaan daa elachee, deevaan godarr mal, bahumaleean sugaataan lai ke laahauar mahaaraajaa dee sevaa vich haazar hoeaa te kahin lagaa ki kashameer daa gavaranar kaabal darabaar te aakee hoeaa disadaa hai ate hun fateh khaan kujh fauaj lai ke idhar noo aaeaa hai | jo kadee aap kujh aapanee fauaj dee is samen sahaaeitaa denee pravaan karo taan kasmeer par samalit sainaa naal charrhaaee keetee jaave ate aap noo is sahaaeitaa badale jangee kharach daa adhaa bhaag ditaa jaaegaa|
mahaaraajaa ne is viaunt par jad aapane darabaareean naal mil ke vichaar keetee taan saariaan ne is mauake ton laabh praapat karan de hak vich samatee ditee, jis de kee laabh san | ik taan saah suzaa noo gavaranar kashameer dee kaid ton chhuddaaun lee mahaaraajaa ikalaa hee fauaj bhejan vaalaa see, jo hun samalit fauajaan naal sauakhaa hee kaaraj sindh ho jaaegaa | doojaa sher panjaab daa ih attal iraadaa see ki jad koee yog samaan ate taan kasmeer noo fateh karake khaalasaa raaj naal milaa leetaa jaae | iaun khaalasaa fauaj de saradaar, saare rasatiaan ton ghaatteean ton changee tarhaan jaanoon ho jaanage, jo age lee bahut laabhadaaeik sidh hovegaa| teejaa jangee kharach daa bhaag vee afagaanaan ton mil jaavegaa | inhaan saareea golaa noo mukh rakh ke mahaaraajaa ne fateh khaan noo sahaaeitaa denee paravaan kar lee | hun baaraan hazaar khaalasaa fauaj deevaan mohakam chand, s nihaal singh attaaree vaalaa te jodh singh kalaseean dee saradaaree vich tiaar karake laahor ton toree gee |
eiaun dohaan fauajaan ne pahilee dasanbar 1812 noo jehalam ton kooch karake peer panjaal de kashameer val charrhaaee keetee, doven fauajaan aapanee veerataa daa sikaa ik doosare de dilaan te jamaaun lee vadh vadh ke aapanee veerataa daa saboot dindeean raheean|
audhar ate muhamad khaan haakam kashameer noo jad inhaan fauajaan de kasmeer val vadhade aaun dee khabar pahunchee taan us vee turant furatee naal tiaareean karake vaireean dee fauaj noo age vadhan ton rokan daa pakaa prabandh kar liaa | taig ghaatteean te katthin rasatiaan noo patharaan ton darakhataan naal bharavaa ke inhaan noo vadheraa katthin karavaa ditaa| uparon karanaa karataar daa ih hoeaa ki barre zor dee baraf pain lagee, jis de kaaran katthinaaee hor vee vadh gee, par khaalase de amitt josh moohare sabh katthinaaeean door hundeean geean| serapur te haree parabat ton lahoo ddolhaveean
1. s mu lateef hisattaree aaf dee panjaab safaa 395 |
2. saiyad muhamad lateef likhadaa hai ki fateh khaan is gol noo changee tarhaan jaanadaa see ki je kade is muhinm vich mahaaraajaa dee fauaj noo aapane naal naa milaaeaa taan kashameer noo fateh karanaa asanbhav ho jaavegaa| tavaareekh panjaab safaa 395
larraaeean hoeean jihanaan dovaan vich samalit fauaj dee fateh rahee te hor nike vadde kilhe vee ik dooje de baad inhaan de adhikaar vich aa ge | ataa muhamad khaan ne jad hor ttaakare dee shakatee aapane vich naa vekhee taan uh kilhaa ser garrhee vich aakee ho betthaa | khaalasaa fauajaan ne is noo kararre ghere vich rakh liaa ate baaharon aisaa zor paaeaa ki thorre dinaan vich hee ataa muhamad ne ataaeit man leetee | hun kilhe te khaalase daa pooraa pooraa adhikaar ho giaa te bahut saaraa vaddamalaa saamaan khaalase de hath aaeaa| kilhe vich varradiaan hee ik kaabalee nauakar ne s. nihaal singh noo pataa ditaa ki abhaagaa saaeh sujaa jaijeeraa vich jakarriaa hoeaa ise hee kilhe vich ddokiaa hoeaa hai| uhadee turant bhaal keetee gee te chhekarr uh kaal kottharree vichon labhaa | apadaa de maare hoe saaeh soojaa dee dasaa is samen barree hee tarasayog see, aus deean lataan bhaaree janjeeraan de kaaran lahooluhaan san, aus de maile te khabe hoe kaparre us daa paattiaa posateen samen de chakar daa nakashaa akhaa moohare liaa kharrhaa karadaa see| saah noo turant khaalasaa kainp vich liaandaa giaa te zanjeeraa kattavaa ke us dee banda khalaasee keetee gee, fer bahumalee khilat us noo pahinaaee gee | ithe is noo dasiaa giaa ki us daa bhaaee sane parivaar laahauar vich pahunch giaa hai | par is abhaage de sir ton aje vee aapadaa naheen see ttalee, kiaunk jad vajeer fateh khaan noo pataa lagaa ki sujaa khaalaso de hath aa giaa hai, taan uh taralomachhee hoeaa kiaunk uh chaahundaa see ki us noo iven hee janjeeraan vich jakarriaa hoeaa kaabal bhej deve | shaah sujaa noo aapane adhikaar vich lain lee fateh khaan ne sikh jaranailaan ton barree joradaar mang keetee| agon s nihaal singh te mohakam chand ne saah noo vazeer de hath sauanpan ton saaf naanh kar ditee | vajeer ne murr mang keetee| inhaan ne doojee vaar vee dottak utar ditaa| is gal ton vajeer fateh khaan ate deevaan mohakam chand vichaale kujh berasee ho gee | ithon ise haalat vich deevaan mohakam chand sane khaalasaa dal de saaeh sujaa noo naal lai ke laahauar parat aaeaa | ih fauaj jad laahauar pahunchee taan ihanaan dee barree slaaghaa keetee gee ate inhaan noo bahumaleean khilataan bakhaseean | saaeh sujaa noo ik saahee jaloos dee saan naal us de sabandheean paas bhijavaa ditaa|
eis larraaee ton vihale ho ke jad deevaan bhavaanee daas ate kakeer ajeejoodeen ne shaah sujaa ton kohanoor heeraa mangiaa, jis daa vanddee begam ne us noo kaid ton chhuddaaun de badale den daa vaaeidaa keetaa see, tad ih kujh aale ttaale karan lagaa | is samen is ne kee golaan asant vee kaheean| pahilaan is dasiaa ki kohanoor us de paas naheen uh kandhaar vich ik dhanee paas chhe karorr rupe vich
1. shaah suzaa de chhuddaaun lee jo fauajaan kasmeer geean san. is muhinm par ser panjaab daa kee lakh rupiaa kharach aaeaa te kee jaanaan dee kurabaanee is ton vekh see|
gahine dhariaa hoeaa hai | 2. murr is kihaa ki ih jad afagaanisataan ton bhajiaa taan is hafataadafarree vich kohanoor kite ddig piaa see | 3. teejee ver is ne ik mottaa saaraa pukharaaj jo peele rang daa see, fakeer de hath ditaa te dasiaa ki uho kahanoor hai| mahaaraajaa, shaah deean inhaan bethaveean galaan sun sun ke has chhaddadaa see| vises karake is pukharaaj noo saaeh daa kohanoor dasane par taan barraa khirrakhirraa ke hasiaa te sarakaar ne saaeh deean uparokat bachiaan vaaleean harakataan vekh sun ke krodh vich adheer hon dee thaan aapane khulhe subhaa anusaar ik din aap sane bhaaee raam singh, fakeer azeejudeen, deevaan bhavaanee daas, mohakam chand ate bhaaee guramukh singh de mubaarak havelee vich puje ate shaah sujaa naal at piaar naal mile ate us noo bharosaa divaaeaa ki bhaaven saah noo kaid ton chhuddaaun vich usadaa kee lakh rupiaa kharach hoeaa hai ate sainkarre jaanaan vaarane hoeean han, naal hee vaddee begam saahibaan ne kohanooh de den daa aapanee khusee naal bachan keetaa hai| par is sabh kujh de hundiaan mahaaraajaa ne saaf das ditaa ki tin lakh rupiaa aap noo rok ditaa jaaegaa ate 50,000 rupe saalaanaa dee pakee jaageer ditee jaaegee | aapanee saafadilee daa paratakh saboot den lee 50,000 rupe deean shaileean use thaan us de moohare rakh diteean te baakee lee kihaa giaa ki jad chaahe lai sakegaa | saaeh ne mahaaraajaa de is change varataav noo vekh ke srataan noo pravaan kar liaa| mahaaraaje de furamaan anusaar kesaree rang naal 1 joon 1813 mutaabik 29 samaadeeaulaaval hijaree noo jaageer daa pattaa likhiaa giaa jis vich ih ilaakaa see
1. kott kamaaleea 2 jhang te siaal 3. kalaanoor daa paraganaa shaamil 1 see | is ton chhutt jad shaah sujaa kaabal par charrhaaee karanaa chaahe taan sainaa ate maaeaa naal vee us dee yog sahaaeitaa keetee jaaegee |
eis de uparant shaah suzaa ne kohanoor mangavaa ke mahaaraajaa ranajeet singh de hath par rakh ditaa |
eih hai mahaaraajaa ranajeet singh de adhikaar vich kohanoor de aavan dee kahaanee |
patthaanaan par khaalase dee pahilee fatahi
jo hazar de maidaan vich khaalase ne afagaanaan te paaee
kashameer dee muhinm vich khaalase ne afagaanaan dee bahaadaree dee pooree pooree
1. ain. bee. sen, hisattaree aaf kohanoor, safaa 871
2. sayad muhamad lateef hisattaree aaf dee kohanoor, safaa 400|
3. eis ghattanaa noo kee lekhakaan ne vadhaa charrhaa ke likhiaa hai jo is samen mahaaraajaa de hathon shaah par kararraaee honee vee likhee hai| ho sakadaa hai ki jad saah sujaa kee tarhaan de asat biaan dindaa see taan koee sakhatee us par hoee hove par jhabade hee ih saaraa maamaalaa devaan dhiraan dee
jaanch kar lee see, eis vich ih gal changee tarhaan sidh ho gee see ki afagaan kise tarhaan vee khaalase dee veerataa moohare naheen tthahir sakade| mahaaraajaa saahib chaahunde san ki kilhaa attak jo panjaab daa boohaa giniaa jaandaa seeaus par aapanaa adhikaar keetaa jaae | is kaaraj noo pooraa karan lee ik bhaaree fauaj saradaar haree singh nalooaa, saradaar desaa singh majeettheea, deevaan mohakam chand ate saradaar aaeaa singh aad naamee saradaaraan dee tahit vich attak val tor ditee | is fauaj ne aaunde hee barahaan tak ilaakaa aapane kabaze vich kar liaa ate hun ithon kilhe val vadhan deean tiaareean hon lageean|
audhar jad vazeer fateh khaan noo khaalasaa fauaj de attak val vadhan dee khabar pujee tad us ne bhaaree afagaanee lashakar aapane bahaadar bhaaee dosat muhamad khaan dee sauanpanee vich idhar noo tor ditaa ate baakee fauaj noo aapane naal lai ke thorre dinaan vich hee attak de laage smasaabaad pahunch giaa| ithon saare isalaamee ilaakiaan vich aapane aadamee bhijavaa ke jahaadee larraaee dharam yudha lee hajaaraan gaajeean noo ikatthaa karake aapane naal milaa liaa|
eidhar khaalasaa vee har tarhaan naal saavadhaan baitthaa see, agale din ik chonavaan dasataa ghorracharriaan daa age vadh ke vairee dee dekhabhaal kar rihaa see ki uhanaan noo nerre hee afagaanaan daa dderaa disiaa | hun uhanaan ton rihaa naa giaa ate ikaaeik afagaanee lasakar par achaanak jaa pe | agon afagaanaan ne vee bhaj ke shasatar dhooh le te barre zor daa ttaakaraa aaranbh ho giaa | hun baakee dee khaalasaa fauaj vee aa pahunchee see ate lagee hathon hath talavaar chalan| dohaan paasiaan de kee soorabeer maidaan vich rahe | hun raat pai gee te kudarat ne dohaan dhiraan deean talavaaraan noo miaan vich puaa ditaa | is de do din baad, arathaat 13 julaaee, san 1813 noo hazaro de laage shamasaabaad vich fer bhaaree afagaanee laskar ikatthaa ho giaa, jis vich savaaraan de dasate dosat muhamad khaan dee aapanee tahit vich san ate paidal lashakar te topakhaaniaan daa prabandh fateh khaan aap kar rihaa see| ih laskar barre jauas naal khaalase dee fauaj par aa piaa, agon khaalase ne aapane morachiaan te damadamiaan ton nikal ke uh moonhatorravaan utar ditaa ki thorre vich hee dosat muhamad khaan noo pataa lag giaa ki ih ttaakaraa kise dtaaddee kararree shakatee ton baahar hai| tad vee mulakee lok jahaad de jos vich moto hoe mauat khusee naal khareedan vaale baraabar lohade pahir tak maidaan vich ddatte rahe | chhekarr kujh pichhe hatte, te hun jad khaalase ne inhaan de pair maidaan vichon ddagamagaaunde dditthe taan turant age vadh ke unhaan te josh naal halaa keetaa te uh talavaaraan vaaheean ki turant hee maidaan vich lothaa hee lothaan vichh geean | afagaanaan ne is sangaraam noo isalaam ton kufar dee larraaee samajh ke aapane valon addee chottee daa taan laaeaa te barree bahaadaree naal chhekarrale dam tak maidaan vich ddatte rahe| chhekarr unhaan dee sadaa hee fatahamand talavaar aj
khaalase dee aruk sree saahib age khunddee pai gee te jad dhaave vich ikaras khaalase daa josh inaa palopal vadhadaa dditthaa te dosat muhamad khaan de sakhat fattarr ho jaan dee khabar jahaadeean sunee taan unhaan de pair ran vichon ukharr ge| is samen ih hug giaa ki dosat muhamad khaan maariaa giaa hai| bas hun maidaan vichon afagaanee fauaj de hauansale ttutt ge te ik dam saaree fauaj bhaj natthee | sikhaan ne ihanaan daa door tak pichhaa keetaa, chokhee ginatee vich bhejadaa hoeaa mulakeea talavaar dee dhaar ton paar hoeaa| sainkarre, tthaatthaan maarade dariaa attak vich chhaalaan maar ke dariaa dee bhett hoe, bahut saare kaidee banaae ge | hun attak de dariaa tak saare de saare chhachh de ilaake par khaalase daa pooraa pooraa adhikaar ho giaa| ih fateh itihaas vich afagaanaan par khaalaso dee pahilee fateh manee jaandee hai, jo singhaan ne patthaanaan par khulhe maidaan vich paaee|
eis din ton khaalase daa sikaa afagaanaan varagee bahaadar kauam de manaan pur aisaa baitthaa jo age noo sadaa lee amatt ho giaa | is larraaee vich bahut saaraa jangee saamaan anaginat tanboo aad khaalase de kabaze vich aae| attak daa prasadh kilhaa te chhachh jihaa upajaaoo ilaakaa aj dee larraaee daa fal see, jo aj ton san 1849 tak khaalase de hath rihaa|
mulataan par fatahi
navaab muzafar khaan haakam mulataan de jinme jo samat 1873 bi daa maamalaa laahauar darabaar daa baakee rahindaa see, aus de taaran vich uh ttaal mattolaa karan lagaa te us dee ruchee daa jhukaao kujh gaajeepune val disiaa, taan sher panjaab ne samat 1874 bi de aaranbh vich ik takarraa dasataa fauaj daa us noo taarranaa den lee deevaan bhavaanee daas pashaavaree ate misar deevaan chand dee saradaaree vich mulataan bhejiaa | is foj ne mulataan pahunchadiaan hee shir noo ghor liaa | hun kujh nikeean vaddeean larraaeean vee hoeean par is fauaj de mukheean dee be paravaahee de kaaran safalataa naa hoee |
mahaaraajaa noo jad inhaan deean ayog kaaravaaeean daa pataa lagaa taan deevaan bhavaanee daas par 10000 rupiaa juramaanaa keetaa te us noo kujh samen laaee aapane ahude ton hattaa ditaa|
1. sayad muhamad lateef, hisattaree aaf dee panjaab s 397 1
2. sayad muhamad leef, hisattaree aaf dee panjaab, safaa 397|
3. deevaan amaranaath jafaranaamaa ranajeet singh vich likhadaa hai ki deevaan bhavaanee daas jo fauaj daa afasar see is ne navaab muzafar khaan ton 10,000 rupiaa vadtee liaa see te is muhinm noo hanee pahunchaaee see zafaranaamaa ranajeet singh s 1021
sayad muhamad leef, hisattaree aaf dee panjaab, safaa 410
sher panjaab jis noo kudarat ne ainaa balavaan man ate drirr visvaas bakhasiaa see, auh kad inhaan mukheean dee gafalat de kaaran safalataa naa hon karake aapane iraade badal sakadaa see aus ne bahut chhetee andaron andar saaraa prabandh ttheek karake 25000 balavaan fauaj shaahajaadaa kharrag singh, saradaar haree singh, s shaam singh bahaadar, saradaar dhanaa singh malavee aad dee saradaaree vich 18 maagh samat 1874 bi janavaree 1818ee noo mulataan te pooree fateh paaun lee tor ditee|
audhar navaab muzafar khaan ne vee aapane valon sabh tarhaan deean tiaareean karake shahir de kilhe noo changee tarhaan pakaa kar liaa te ilaake vich door door tak aapane aadamee bhej ke aisaa mahakhee jos khilaariaa ki thorrhe dinaan de andar andar hee 20000 ton vadh gaazee navaab de isalaamee chandde hetth ikatthe ho ge | edhar khaalase de dalaan ne pahile raah vich do saadhaaran larraaeean de baad khaanagarrh te mujafaragarrh par adhikaar kar liaa| hun jad khaalasaaee dal mulataan pahunchiaa taan agon navaab ne shahir de kilhe noo pooree tarhaan dhaave ton bachaaun lee surakhiat kar liaa see | ithe shir ton thorraa baahar ik takarraa ttaakaraa hoeaa ate saare din dee larraaee larran de uparant maidaan khaalase de hath rihaa|
agale din shahir noo ghere vich rakhiaa giaa, hun navaab barree bahaadaree naal sane aapane soorame putaraan te 20000 hazaar fauaj ate beginat gaajeean de shahir noo har paase ton bachaaun lee tiaar khalotaa see | khaalase ne jaande hee shir dee faseel moohare topaan beerr diteean, shahir upar goliaan daa meenh varhadaa rihaa| saare din dee larraaee daa sittaa ih nikaliaa ki faseel par de saavaan par paarr pai ge | udharon khaalase halaa bol ditaa, par navaab ne turant furat paarraan vich ret bhareean boreean bharavaa diteean, jis de kaaran safalataa naa ho sakee| is de uparant faseel thale ttoe puttavaae ge, auhanaan vich baarood bhariaa giaa, par uparon meenh pai jaan de kaaran ih yatan vee kaamayaab naa hoeaa, chhekarr kee dinaan de uparant ik din murr shahir par halaa keetaa giaa ate barree lahooddolhaveen larraaee hoee, jis daa sittaa ih nikaliaa ki navaab shahir diaan morachiaan vichon nikal ke aapane prasadh itihaasak kilhe vich jaa varriaa | iaun khaalase daa shir par adhikaar ho giaa|
navaab ne kilhe vich pahunch ke murr pahile vaang larraaee deean tiaareean kar leean| kilhe par kee taabarr torr dhaave keete ge| is de daravaajiaan par haathee dauarraae ge par sittaa kujh vee naa nikaliaa | iaun kilhe noo gheraa piaa rihaa|
lagabhag tin maheene beet ge, par is de chhetee vareh hon dee koee aas naheen see keetee jaa sakadee, auparon garamee dee rut te mulataan dee tapash ne fateh noo hor vee duredde kar ditaa| is samen ik hor katthinaaee daa ttaakaraa karanaa piaa arathaat khaalase de ddere vich vaalee jog khilar giaa jis naal anek javaan
nit beemaar hon lage | is kaaran sainaa noo barree aauakarr daa saahamanaa karanaa piaa|
edhar sher panjaab noo ran vichon rozaanaa ddaak pahunchadee rahindee see | jad aap ne fauaj deean ehanaan aauakarraan daa samaachaar suniaa taan aap aapane puraatan niyam anusaar sree amritasar jee pahunde ton sree darabaar saahib jee jaa ke is muhinm dee vateh lee aradaasaa sudhavaaeaa| is samen aap noo akaalee foolaa singh miliaa te jad us ne khaalasaa fauaj noo ghokh vich faathaa suniaa taan aap akaalee dal naal lai ke 11 jetth samat 1874 bi noo mulataan val tur piaa |
eiaun ih dasataa dariaa raavee de rasate vich 18 jetth noo mulataan pahunch giaa | inhaan jaandiaan hee bhangeean dee prasadh top noo kilhe de khizaree daravaaje age beerr ditaa te aje kul tin chaar gole hee daage san ki daravaaje de laage raseel vich de paarr pai ge, par bahaadar navaab samen sir is thaan te pahunch giaa te unhaan vich rot bhareean boreean jurravaa ke paarraan noo poor ditaa ton andaron ik sabh topaan dee ag varasaaee | ine noo akaaleean murr topaan daageean te gole ttheek boree te baitthe jis daa sittaa ih nikaliaa ki paarr vichon boreean ddig peean | hun akaalee foolaa singh jee ne is samen noo anjaaeen naheen gavaaeaa te ik chunavaan dasataa aapane jathe naal lai ke us paarre te dhaavaa kar ditaa te akh de for vich ih akaalee dal kilhe de andar jaa pujaa par kee inhaan de andar jaandiaan kilhaa fateh ho giaa naheen, sagon navaab ne jad inhaan noo andar varradiaan dditthaa taan us noo gazab daa josh aaeaa te sane aapane veer putaraan te bahaadar sipaaheean de inhaan ton ttutt piaa| hun haner daa ghamasaan machiaa | naal hee hor khaalasaa fauaj vee akaaleean de pichhe pahunch gee te kilhe daa maidaan hun ranabhoomee ban giaa | ine noo akaalee foolaa singh dee talavaar naal navaab mujvar khaan katal hoeaa| ithe hee navaab de panj putar saaeh nivaaj khaan, mumataaz khaan, aaeaaz khaan, hak nivaaz khaan ate shabaab khaan vee maare ge | gaajeean ne jad aapane mukheean noo is tarhaan jmeen te dter hundaa dditthaa taan uhanaan de pair vee maidaan ton ukharr ge te kilhaa hun pooree tarhaan khaalase de hath aa giaa| aj dee larraaee vich kee naameen saradaar khaalase valon fattarr hoe, jinhaan vich saradaar haree singh nalooaa te akaalee foolaa singh daa naam khaas prasadh hai| is ton baad ih saaraa soobaa khaalasaa
1. sayad muhamad lateef ne ithe sulekhe naal likhiaa hai ki navaab muzafar khaan noo sane putaraan de shaaval hak dee khaanagaah vich katal keetaa giaa| asal gal ih hai ki navaab sane putaraan de akaaleea de hauale noo tthalhadaa hoeaa khijaree daravaaje vich hee maariaa giaa see | unhaan deea lothaan us de bhateeje de mangan par saaehajaadaa kharrag singh dee aagiaa naal us noo diteean jo usane baaval hak de makabare vich dafan keeteean | vekho sar laipal grifan dee panjaab cheefas safaa 891
2. eis larraaee vich navaab mujafar khaan de panj putar maare ge | s mu lateev safaa 261 khaa d reekaaradd, ji 1, safaa 8
3. baaje itihaasakaaraan ne is akaalee daa naam saadhoo singh likhiaa hai, jo ttheek naheen is gol daa savisataar niranaa akaalee foolaa singh jee de jeevan birataant vich keetaa giaa hai|
raaj vich milaa ditaa| mulataan dee fateh vich khaalasaa fauajaan de hath bahut maaeaa aaee | navaab de khajaane vichon vee beshumaar moharaan ton javaaharaat mile | is larraaee vich 12000 ton vee vadh musalamaan sane navaab muzafar khaan ate us de panj putaraan de katal hoe ate khaalasaa jee valon kurabaan hon vaaliaan dee ginatee chaar hajaar de lagabhag see |
navaab muzafar khaan dee kabar baaval hak dee khaanagaah dee ddiaudtee vich daravaaje de saahamane hai, jis ute hetth likhiaa ser faarasee vich likhe hoe han, jihanaan ton navaab dee mauat dee taareekh nikaladee hai
sujaa v ibanal sujaa b haajee,
ameer mulataan jahai mujafar |
baroze maidaan b tege baajoo,
ki hamalaa aavarad de gajanavar |
choo surakharoo shud basooe bejanat,
baguvat radavaa beea muzafar | 1823 hizaree
bhaav navaaba haazee mujvarakhaana aman mulataan barraa hee bahaadar ate bahaadar daa putar see | maidaan jang vich talavaar hath vich lai ke shor babar vaang vaireean te ttutt piaa | sheed ho ke jad janat val vadh giaa, taan agon janat deean huraa ne jee aaeaa noo kihaa|
eise tarhaan navaab daa vaddaa putar saah nivaaz khaan, jo saradaar shaam singh attaaree vaale naalon hathe hath ttaakaraa karadaa hoeaa saradaar dee talavaar naal moeaa see, eise ddiaudtee de baahar poorab vaale saje hath ik sohanee kabar vich dabiaa hoeaa hai, ate is de ute ih kutabaa hai
choon shaah nivaaz khaan b mulataan sheed sud |
khamadaar teg katal baro maae eed sood |
jusatam choon saal mashaheedaanai gaazee sheed |
gufataa khirad ke haakame mulataan shaheed sud | 1238 hizaree
bhaav jadon shaah nivaaz khaan mulataan vich sheed hoeaa taan katal dee khamadaar smaser us noo eed de chand vat piaaree bhaasee | jad main gaajee sheed de katal hona daa saal dtoonddiaa, taan uhane mainoo dasiaa ki mulataan daa haakam shaheed hoeaa |
1. mulataan dee fateh de baad mahaaraaj ranajeet singh ne peer baaval hak dee itihaasik jiaarat te makhadoomaan noo 35000 rupe vaarasan dee jaageer bakhashee| dee panjaab cheefas laipal grifan jilad 2,861
navaab de chhotte putar sarafaraaz khaan ate julafakaar alee khaan te ameer beg khaan jiaoonde farre ge | inhaan noo jad laahauar mahaaraajaa dee sevaa vich haajr keetaa giaa taan udaar chit mahaaraajaa saahib ne ihanaan dee barree ijt keetee ate praahunachaaree vajon 2500 rupe nakad bhejo, ate ihanaan de nirabaah lee sharakapur de ilaake vich ihanaan noo bhaaree jaageer ditee, jo aje tak ihanaan de vaarasaan de kabaje vich hai |
pishaavar dee fatahi
sher panjaab dee bhekhe samen ton abhilaakhaa see ki pisaavar noo hind daa boohaa kihaa jaandaa haifateh keetaa jaae, par kise yog samen de aaun lee kujh chir uddeekanaa piaa | mulataan dee fateh ton aap noo vihal milee taan aap ne pishaavar par charrhaaee deea tiaareean aaranbh diteean| hun ik bhaaree fauaj naal lai ke samat 1875 bi noo attak val kooch kar ditaa| ithe pahunch ke borreean daa pul tiaar karaaeaa te ithon ik chhottaa jihaa dasataa dekh bhaal lee attak ton paar bhejiaa| udharon attake paar de ilaake de khattakaan ate patthaanaan noo jad mahaaraajaa dee charrhaaee baare pataa lagaa, taan uhanaan ne ik bhaaree ikantth kar liaa te firoz khaan khattak te najeebaulaa khaan dee tahit vich khairaabaad deean pahaarreean vich morache mal baitthe te lange khaalase dee uddeek karan | hun jad ih chhottaa jihaa dasataa dekh bhaal lee paar pujaa taan uhanaan ne ihanaan te aisaa kararraa halaa keetaa ki ihanaan noo har paase ton gher liaa | ihanaan aapane valon vairee daa changaa chhott ke ttaakaraa keetaa par bahutiaan ate thorriaan dee kad tanak nibh sakadee see eih saaraa dasataa lagabhag fattarr jaan katal ho giaa|
sher panjaab noo jad is gal daa pataa lagaa taan aap deean akhaan vich lahoo utar aaeaa te use vele ik balavaan jathaa fauaj daa akaalee foolaa singh ate saradaar mahitaab singh naakheree dee jathedaaree vich paar bhejiaa | ihanaan de pahunchadiaan hee afagaanaa ne ihanaan te halaa keetaa, par uhanaan ne patthaanaan noo uh hath daso jo age kade uhanaan naheen san dditthe | sainkarriaan noo talavaar dee dhaar ton paar keetaa| gaazeean ne aapane aap noo khaalase de hath vich har paase ton faathaa dditthaa taan safaid jhanddaa kharrhaa keetaa taan aman mangiaa| khaalase de savaaraan ne khattakaan de dohaan mukheean noo farr ke akaalee foolaa singh de moohare haajr keetaa, ate us ne mahaaraaje dee sevaa vich ihanaan noo bhijavaa ditaa | uthe jad ihanaan ne bahut kujh adheenagee dasee taan mahaaraajaa saahib ne ihanaan dee jaanabakhashee kar ditee | agale din kilhaa khairaabaad te jahaangeere vich aapane tthaane sathaapat karake khaalasaa fauaj ne age kooch keetaa| ih dal nusaihare ton kujh thorrhaa hee age pahunchiaa honaa hai ki ethe khabar milee
ki bahut saare gaazee chamakanee vich aakhaanajaadiaan de jhandde hetth ikatthe ho ge han te khaalase daa rasataa rokanaa chaahunde han| ithe raato raat akaalee foolaa singh ne kooch karake saver ton pahile hee chamakanee noo gher liaa| ithon gaajee aje sute hee pe san jad uhanaan noo pataa lagaa ki khaalase de savaaraan ne shahir gher liaa hai| hun uhanaan lee binaan bhaj jaan de koee chaaraa naheen see te jidhar kise noo raah labhaa udhar noo bhaj natthaa| sainkarre bhajade hoe gaajee khaalase dee talavaar ton paar hoe | khaalase dee is niddarataa daa vaireean par ajihaa dabadabaa chhaaeaa ki agale din 4 maghar samat 1874 bi noo binaan kise larraaee de khaalase daa pishaavar par kabazaa ho giaa|
yaar muhamad khaan jo pishaavar daa haakam see, khaalase dee fauaj de pahunchan ton pahilaan hee pishaavar ton hasatanagar val nas giaa see | hun shir dee raakhee aad daa pakaa prabandh karake ser panjaab ne ilaake de arabaabaan te reesaan de yog nazaraane pravaan keete| teesare din mahaaraajaa saahib ne ik bhaaree darabaar keetaa, jis vich saare ilaake de rees aae hoe san, jihanaan noo hazaaraan rupe de siropaa te khilataan bakhasheean | ine noo dosat muhamad khaan baarakajee ne aapane deevaan damodar mal te haaraj chuhele dee raaheen 50000 rupiaa, 50 bhaar kaabalee meve de, eik sau ghorre aad mahaaraajaa saahib dee sevaa vich bhett vajon najaraane de tauar par bheje te naal hee ik binaipatar gholiaa, jis vich benatee keetee gee see ki je pishaavar dee hakoomat sarakaar valon mainoo bakhasee jaae taan jinee rakam aap zinme kar dee rakhanaa chaaho, auh main binaan ttaalamattole de sarakaar dee sevaa vich bhej diaa karaangaa ate hor jo jo faramaan laahauar darabaar valon aavanage uhanaan dee paalanaa khushee naal karaangaa | mahaaraajaa saahib ne is samen yog samajh ke dosat muhamad dee ih benatee pravaan kar lee ate aap kujh dinaan de uparant khaalasaa fauaj de laahauar val parat aae | ih fatah vich deevaan saam singh pisaavaree ne khaalase dee bahumalee sevaa keetee, jis noo is de badale mahaaraajaa valon bhaaree jageer ate sanad bakhashee gee|
khaalase dee ih fatah raajasee drishatteekon ton saadhaaran jitaan ton vadheree tulanaa rakhadee hai, jis noo kee itihaasakaar khaalase dee karaamaatee safalataa likhade han| dhaaviaan daa uh bhaaree dariaa jo atth saalaan ton utar pachham ton hindusataan par aaundaa rihaa aj khaalasaa talavaar de saahamane naa keval uh ruk hee giaa, sagon ulattaa pichhaanh noo vagan lagaa | raajaa jai paal de asafal dhaave pichhe ih pahilee vaar khaalase de bahaadar dalaan ne naa keval pishaavar ate sarahad noo fatah karake panjaab naal samilat hee kar ditaa, sagon khaalasaa raaj noo kaabal ate gazanee tak pahunchaan deean tiaareean hon lageean | jis tarhaan taimooralang te mahimood gajnee daa naam hindeean lee ddaraavanaa bhaasadaa see, aj use tarhaan saradaar haree singh nalooe ate akaalee foolaa singh daa naan kaabal ate gazanee deean galeean vich patthaan bachiaan noo
1. eis samen 14 topaan te bahut saare ghote nakadee aad mahaaraajaa aapane naal laahauar lai aaeaa|
ddaraaun lee yaad hon lagaa|
kashameer dee fatah
pishaavar dee fatah ton vehal paandiaa hee sabh ton pahilaan barraa kam jo ser panjaab ne keetaa uh ih see ki ik balavaan fauajee dasataa te bahut saaraa jangee saamaan rasad aad ikatthaa karake 8 vaisaakh 1876 bi noo aapanee dekharekh hetth kashameer par charrhaaee lee laahauar tor ditaa| ih sabh kujh jadon vazeeraabaad pahunch giaa taan ithe mataa sodhiaa giaa ki fauaj noo tinaan bhaagaan vich vanddiaa jaave | ik dasataa jafar jang, deevaan chand te saradaar shaam singh attaaree vaale dee saradaaree hetth, doojaa jathaa shaahazaadaa kharrag singh te akaalee foolaa singh dee jathedaaree vich age vadh ke dhaavaa karan lee neeyat hoeaa, teejaa dasataa khaas sher panjaab dee nigaraanee vich rihaa, taan jo jeharre jathe noo sahaaeitaa dee lorr pave use vele sajarasaah fauaj us noo pahunchaaee jaave | is samen rasad aad de zakheere vajeeraabaad ikatthe keete ge te aisaa changaa prabandh keetaa ki ithon saaraa lorreendaa samiaan maidaan jang vich pahunchanaa aranbh ho giaa|
19 vaisaakh noo ih doven dal ilaakaa bhinbar ton langh ke raajorree jaa pahunche, eithon daa haakam agarakhaan kujh samen ton aapane pahile aihadanaame de virudh kee ku ayog kam kar baitthaa see, jis lee aaunde hee is daa ilaakaa gher liaa | hun agar khaan ne jad khaalasaa dal noo inaa shakateevar dditthaa, taan uh bhes vattaa ke raato raat nas giaa | agale din us daa chhottaa bhaaee raheemaulaa khaan sane aapane karamachaareean de khaalasaa fauaj vich aa miliaa ate aapane aap noo sabh tarhaan raah aad dasan dee sevaa lee pesh keetaa | saahazaadaa kharrag singh ne raheemaulaa khaan noo mahaaraajaa dee sevaa vich bhijavaa ditaa | mahaaraajaa saahib us par prasan hoe te us noo raajorree daa haakam neeyat kar ditaa |
eithon doven dasate mil ke age noo vadhe, par rasatiaan de bikharre hon de kaaran bahut saaraa vaadhoo bhaar ithe chhadd ditaa te ithon pahaarree feraviaan rasatiaan te pai ge | iaun shaahazaadaa kharrag singh vaalaa bhaag 21 jetth noo bahiraamagale pahunch giaa| ithe meer muhamad khaan te muhamad alee khaan haakam supan ne khaalase dee tahit man lee, jinhaan noo shaahazaadaa saahib ne khilataan bakhaseean| ithon pataa lagaa ki jbaradasat khaan haakam punachh aapane kilhe taree vich bahut saaraa laskar ikatthaa karake jang lee bhaaree tiaareean kar rihaa hai te es ne laage chaage de saare naake te rasatiaan vich darakhat pathar suttavaa ke band karavaa dite han ate hun changee
1. sayad muhand lateef ne bhulekhe naal is daa naan ajeez khaan likhiaa hai|
tarhaan aapane kilhe noo surakhiat kar chukaa hai | agale din shaahazaadaa saahib te akaalee foolaa singh de jathe ne usade ilaake val charrhaaee kar ditee te ik chhottee jihee larraaee de tuparant saare naake vairee ton chhuddaa ke khaalase ne aapane adheen kar le| agale din kilhe te halaa boliaa giaa te baaharon aisaa gole goleean daa meenh varhaaeaa ki khaan ddaadtaa adheer ho giaa | ine noo kilhe dee ik baahee hetth barood bharake jad paleete daage ge, te baahee ddig pee ton andar jaan lee rasataa mil giaa| use vele dhaavaa bol ditaa giaa| kilhe de andar jaa ke akaaleean ne uh talavaar chalaaee ki pal de pal vich chaare paase lothaa hee lothaan dis raheean san| hun zabaradasat khaan nasanaa chaahundaa see ki kujh singhaan ne us noo gher liaa te sane us de saatheean de farr ke shaahajaade moohare haajr keetaa | khaalase ne kilhe par pooraa adhikaar jamaa liaa | kujh fauaj noo kilhe vich rahin daa hukam ditaa | ithon murr doven dal laage deean pahaarreean noo aapane adheen rakhan lee vakho vakh rasatiaan ton age vadhe | inhaan dariaa vich patthaanaan naal singhaan deean ik do takarreean larraaeean hoeean, par maidaan khaalase de hath rihaa| iaun ih doven jathe inhaan dariaan de bikharre rasatiaan ton hunde hoe 13 haarr noo saraae ilaahee aa ikatthe hoe | ithe pahunchadiaan hee sooheean ne khabaraan aa daseean ki jabaar khaan panj hazaar afagaanee fauaj naal rasate rokee maidaan vich morache jamaa rihaa hai | ithe hun saaree khaalasaa fauaj noo ikatthaa keetaa giaa te ik din aaraam de ke dooje din jaranail deevaan chand te shaahajaadaa kharrag singh aad dee salaah tthahiree ki 21 haarr dee saver noo dohaan paasiaan ton vairee te kararraa dhaavaa keetaa jaae | ih saaraa din jang deean tiaareean te vairee par changee thaan ton halaa karan lee bhaal vich beetiaa| dooje din saver saar hee aapane neeyat keete paasiaan ton khaalasaa fauajaan dhaave lee age vadheea | jad avagaanee fauaj khaalase deean topaan dee maar hetth aa gee, taan dohaan banhiaan ton ajihee kahir dee ag vasaaee gee ki jaano haner varat giaa | jaranail deevaan chand ne is samen aapane topakhaane noo hor age vadhaaeaa te ik ucheree thaan pur topaan beerr diteean ate ethon bahut kararree golaabaaree vairee te karanee aaranbh kar ditee| agon saradaar jabaar khaan bhee koee saadhaaran vairee naheen see jeharraa sauakhaa hee kaaboo aa jaandaa, aus ne aapanee fauaj noo pathareele morachiaan te bandakaan vich aisaa bachaa rakhiaa see ki usanoo khaalase dee maar bahut ghatt haanee pahunchaa rahee see | iaun saaraa din dohaan paasiaan ton topaan deean goliaan daa meenh varhadaa rihaa, par afagaanee fauajaan zaraa jinee bhee aapaniaan morachiaan ton naa hattee| deevaan chand kujh hor age vadhiaa | ih aje ese halachalee vich hee see ki bahaadar jbaar khaan ne is mauake noo amolak samajhiaa te jhatt balavaan afagaanee dasate noo morachiaan ton kadt ke uddadaa hoeaa halaa deevaan chand de topakhaane par kar ditaa, jis daa sittaa ih nikaliaa ki afagaanaan ne jaandiaan hee us deean do topaan par kabazaa kar liaa | is samen deevaan chand sane
dasate de kujh pichhe hattiaa | dooje bane jad khaalase de dooje jathe ne afagaanaan noo age vadhadaa dditthaa taan baabaa foolaa singh te shaahajaade ne aapane javaanaan noo age vadhake vairee de gal jaan pain daa hukam ditaa| bas fer kee see, hun doven fauajaan aiseean aapas vich guthamagathaa hoeean te uh kripaan kharrakee ki maidaan lahooluhaan ho giaa | ithe zabaar khaan barree beerataa naal kashameer noo bachaaun lee larriaa, par khaalase de saahamane tthahir naa sakiaa| hun inhaan de pair maidaan vichon hil ge te nak de sodhe jidhar kise noo raah labhaa pahaarraan vich bhej noniaa| maidaan par khaalase daa kabazaa ho giaa | is samen afagaan barree adheerataa vich aapanaa saaraa jangee saamaan, rasad te golaa barood ton chhoott beshumaar ghorre aad maidaan vich chhadd ge, jo saare khaalase de hath aae | eis larraaee vich afagaanaan dee bhaaree tabaahee hoee jinhaan vich saradaar meharadil khaan te meer akhor samad khaan maidaan vich katal hoe | saradaar zabaar khaan aap bhee sakhat fattarr hoeaa te barree aauakh naal jaan bachaa ke nauasiaa ate sarahadee pahaarreean vichon hundaa hoeaa afagaanisataan val nikal giaa | khaalase ne naal hee kilhaa sher garrh te hor chauakeean bhee fatah kar leean| hun saare kasmeer par khaalase daa pooraa pooraa kabajaa ho giaa| 22 haarr samat 1876 bi san 1819 ee noo khaalasaa dalaan ne barree dhoom dhaam naal binaan lutt maar de sreenagar vich pravesh keetaa |
eis bhaaree fatah dee khabar use vele shere panjaab noo pahunchaaee gee jisade sunan naal uh atiant prasan hoeaa te ik bahumalaa kantthaa khabar sunaan vaale de gal paaeaa | sor panjaab ithon sidhe sree amritasar jee pahunche te sree darabaar saahib de ttehal lee anaginat maaeaa aradaas karavaaee | tin din shir vich saaree parajaa valon deepamaalaa hundee rahee, bazaar sajaae ge sarabat janataa ne mahaaraajaa dee is bhaaree khushee vich bhaag liaa | mahaaraajaa saahib jad laahauar aae taan ithe bhee rauanakaan dee koee had naa rahee te hajaaraan rupe khulhe dil naal kee dinaa tak gareebaan anaathaan vich vanddade rahe |
kujh dinaan de uparant mahaaraajaa saahib ne deevaan motee raam, deevaan muhakam chand de putar noo aapanaa pahilaa gavaranar kashameer lee neeyat keetaa |
khaalasaa dal jad kashameer dee fatar de baad laahauar pahunchiaa taan haatheean daa barraa lamaa jaloos saare shir vich feriaa giaa, hazaaraan rupe ihanaan de siraan ton vaare ge|
eis khushee vich haafaz abadul khaan ne safaid paree naamee prasadh itihaasak ghorraajo suhapan te chapalataa lee adatee seemahaaraajaa saahib dee bhett
1. sayad muhamad lateef hisattaree aaf dee panjaab safaa 418
2. sayad muhamad lateef hisattaree aaf dee panjaabasafaa 418
keetaa, jis noo mahaaraajaa saahib ne pravaan kar liaa |
saradaar haree singh nalooe daa gavaranar kashameer neeyat honaa
agasat san 1820 ee noo deevaan motee raam dee thaan par saradaar haree singh nalooaa, jo aapanee veerataa te yog prabandh de kaaran safal haakam saabat ho chukaa see, gavaranar kashameer neeyat hoeaa| is saradaar de kaaranaame aidde lame te mana bhaavane san ki jinhaan baare ik vakh pusatak likhee gee hai | ihanaan daa ikale hath smaseer naal cheete te ser daa maaranaa aap daa man bhaavadaa sikaar see | saradaar haree singh do saal teek barree safalataa naal is ahude par rihaa|
eise saal 1820 ee vich prasadh sailaanee yaataroo misattar moor karaafatt nr. nooreraddatta laahauar aaeaa| ih eesatt inddeea kanpanee de ghorriaan daa darogaa suputtanddantta see ate kanpanee lee turakisataan ton ghorre khareedan lee jaa rihaa see | hun jad uh laahauar pahunchiaa taan mahaaraajaa saahib daa khaas praahunaa rihaa| is noo shaaleemaar baag dee baaraandaree vich jiharree mahaaraaje ne vasaaee see tthahiraaeaa| is baaraandaree par aj tak silaalekh likhiaa hoeaa hai, jis vich angarezee vich likhat likhee hoee hai
een ttahis pavilion builatt be rarajitt shinagah ttahis ddamous ttravelaler aanilaliam noorachraddatt sttaeed durinag his visitt tto ttehe chouratt odd naharaja in nae 1820 on his aae tto tthurakisttan aahere he died in 1825.
anuvaad is baaraandaree vich jo mahaaraajaa ranajeet singh ne usaaree see. prasadh yaataree vileeam moor karaafatt san 1820 ee vich tthahiriaa, jadon uh turakisataan jaandaa hoeaa raah vich mahaaraaje daa praahunaa rihaa | ih turakisataan vich 1825 ee noo mar giaa|
laahauar vich rahin samen ih kee vaaree khaalasaa darabaar vich vee aaundaa see ate mahaaraajaa saahib noo milan daa maan praapat karadaa rihaa | ithe is ne mahaaraajaa saahib de tabeliaan de ghorre vee take, jinhaan noo us ne aapane safaranaame vich bahumale likhe han | vishes karake sikh fauajaan dee kavaid daanee daa us de man par bahut uchaa prabhaav piaa | ih mahaaraajaa saahib dee aagiaa naal kasmeer ate ladaakh pujaa, authon turakisataan val giaa, jithe uh mauasamee taap maleree naal mar giaa|
1. eis bahaadar jaranail daa jeevan itihaas hune hee chhapiaa hai, jis vich 24 itihaasik moorataan han| 2. eis kaamayaabee daa haal savisathaar parrhanaa chaahe taan jeevan itihaas saradaar haree singh nalooaa vich parrho|
moor karaafatt noo ik khat mahaaraajaa ranajeet singh lee roos de vazeer shaahajaadaa naisalarodd farinache nesaselarachade ne ditaa, jis vich shahinasaaeh roos noo barraa hee rahimadil hukamaraan dasiaa see, te likhiaa see ki uh sikhaan de mahaaraaje dee unatee sun ke sache dil naal bahut prasen hai| age chal ke ih gol likhee see ki je roos te panjaab de vichaale vapaar daa silasilaa chaaloo keetaa jaae, taan dohaan dhiraan daa bahut laabh hovegaa ate uh panjaabee vapaareean noo barree injat naal aapane ilaake vich rakhanage aad |
kauar nauanihaal singh daa janam
11 faravaree san 1820 ee mutaabik 30 maagh samat 1877 bi vich shaahazaadaa kharrag singh de ghar mahaaraanee chand kauar jee dee kukh ton kauar nauanihaal singh janamiaa, eis samen mahaaraanee saahib valon bahut khusheean manaaeean geean ton anaginat rupiaa daan keetaa giaa |
jaranail vanatooraa te ailaaradd daa
laahauar aaunaa
jaranail vanatooraa te ailaaradd maarach san 1822 ee samat 1879 bi vich laahauar aae | ihanaan vichon pahilaan ittalee te doojaa faraans daa vasaneek see | ih doven naipoleean bonaapaaratt dee fauaj vich karanailee de ahudiaan par reh chuke san | vaattaraloo dee larraaee vich naipoleean daa yoorap deean samalit taakataan ton haar khaa ke kaid vich pai jaan de kaaran faraans de sainkarre nauajuaanaa noo upajeevakaa dee bhaal lee des prades rattan karanaa piaa | ise tarhaan ih afasar vee mahaaraajaa saahib daa naan sun ke eeraan ton hunde hoe afagaanisataan de raah patthaanee ves vich, lame lame posateen pahine hoe laahauar pahunche| ih kujh ttuttee futtee faarasee bol sakade san, so fakeer ajeejudeen de raaheen is darabaar vich haazar hoe | mahaaraajaa ne aapane subhaav anusaar ihanaan dee barree aau bhagat keetee ate inhaan noo anaarakalee de prasadh buraj vich rahin lee utaaraa ditaa| kujh dinaan uparant ihanaan dohaan ne mahaaraajaa saahib dee sevaa vich nauakaree lee binai patar haajr keetaa, jo faranch bhaashaa vich likhiaa hoeaa see, jis daa ulathaa ih hai
1. moor karaafatt daa safaranaamaa, muhamad lateef hisattaree aaf dee panjaab, safaa 422
sree hajoor jee |
jo jo bakhashisaan sree hazoor saahib de darabaar valon sree hajoor jee dee raajadhaanee vich pahunchan de samen ton lai ke hun tak inhaan daasaan naal ho raheean han uh anaginat han ate ih sree hajoor jee dee dariyaadilee te udaarataa daa pratakh saboot hai | sree hajoor jee dee raajadhaanee vich pahunch ke jo kujh ihanaan daasaan ne dditthaa hai, eih us ton bahut vadh hai, jis dee dhoom saadde yoorap vich pasaree hoee hai | sree jaroor jee daa tej prataap te shaan sauakat sree jee de saahee rutabe anusaar hai|
sree hajoor jee jad ih ttahilee pahilee vaar sree jee de shaahee darabaar vich haazar hoe see, tad inhaan daasaan ne sree jee dee hajooree vich aaun daa manorath pragatt keetaa see ate sree jee ton jo bharosaa miliaa see, auh daasaan lee santushattataa daa kaaran see, parantoo ihanaan de bhavakhat baare faisalaa karanaa aje baakee hai, eis lee kujh din hoe sree hajoor dee sevaa vich benatee patar duaaraa binai keetee see ki inhaan saranaagataan noo pataa lag jaae ki inhaan daasaan daa ithe aaunaa see jee de raaj lee gunakaaree samajhiaa jaandaa hai ate ih daas aapane us fauajee jangee hunar naal, jo inhaan ne naipoleean bonaapaaratt shahinasaaeh faraans dee tahit vich afasar reh ko praapat keetaa hai, kee sikh raaj dee kise sevaa de karane yog samajhe jaande ne par aje tak sarakaar valon inhaan noo koee furamaan naheen miliaa| hun fakeer azeejudeen saahib dee salaah naal aapanee desabhaashaa faranch vich likh ke murr benatee patar daragaah hajooree vich haajr karan dee hinmat karade haa, kiaunk, einhaan daasaa noo fakeer jee ton pataa lagaa hai ki sree hajoor jee de darabaareean vich ik farainch bhaashaa daa changaa vidavaan hai | sree hajoor mihar karake ihanaan sevakaan lee saahee furamaan bakhasn taan jo ihanaa dee chintaa navirat ho jaae | ih daas hukam dee paalanaa maan taan ke sir mathe par pooree karanage ate sree hazoor jee de raaj bhaag dee attalataa lee sree vaahiguroo jee de dar vich aradaase sodhanage |
at nimaane te nitaane sree hazoor jee de dar de jaachak
laahauar see. vainatooraa
1 aprel 1822 see. ailaaradd
mahaaraajaa saahib ne is binaipatar par vichaar karan de uparant vee kujh dinaan tak is maamale noo vadhere soch lee rakhiaa kiaunk us daa ih kudaratee subhaav see ki uh kise gal noo bahut chhetee manan lee tiaar naheen see ho paindaa| pahilaan pahil ihanaan de is kahine noo us ne kujh shanke dee nazar naal chhinaa ki ih kiven ainaa lamaa safar keval nauakaree dee khaatar jhaag ke ithe aae han, chhekarr bahut kujh puchh gichh de uparant jad ih ttheek sidh ho giaa ki uhanaan daa aavanaa nauakaree lee hee hai taan mahaaraajaa saahib ne pahile ihanaan noo panjhee panjhee sau rupeea maheenaa talab denee pravaan keetee | vainatooraa noo paidal fauaj te ailaaradd noo ghorracharraa
rasaaliaa de jaranailee ahudiaan par neeyat keetaa| ihanaan daa mukh kam khaalasaa fauajaan noo vadheraa yoorapee tareeke par kavaid parodda vich nipun karanaa see |
nauakaree ton pahile uhanaan ton hetth likheean sharataan likhavaaeean geean
1 je kade yoorap dee kise hakoomat naal sikh fauaj noo larran daa samaan aa bane taan aap noo sikh raaj daa shubhachintak ho ke us naal larranaa pegaa |
2 laahauar darabaar dee aagiaa binaan aap noo kise yoorapeen hakoomat naal sidhaa khatapatar karan daa koee hak nahee hovegaa|
3 aap noo daaharree suchee rakhanee pavegee, arathaat munaan dee manaahee hovegee|
4 gaoo maas khaan dee aagiaa naheen hai|
5 tamaakoo peenaa chhaddanaa pegaa |
einhaan sharataan noo uhanaan ne khusee naal likh ditaa| kahinde han ki ailaaradd nejis noo tamaakoo peen dee vaadee seechhekarralee srat lee kujh naramee chaahee ki aseen aj ton tamaakoo peenaa ghattaa devaango, par jad tak ih chhoott naa jaae aapane ddere andar peen dee aagiaa ditee jaae, parantoo mahaaraajaa saahib ne is gol de manan ton saaf inakaar keetaa te chhekarr uhanaan noo tamaakoo peenaa chhaddanaa hee piaa|
nushihare dee vaddee larraaee
muhamad azeej khaan, baarakazee gharaane vich jinaa siaanaa prasadh see, einaa hee ih afagaanisataan vich veerataa lee piaariaa jaandaa see, eis ton vadh gaajeepune de josh lee patthaan is dee bahut kadar karade san | ih chokhe samen ton ihanaan tiaareean vich juttiaa hoeaa see ki ik khulhe maidaan vich sikhaan naal balapreekhiaa karanee chaaheedee hai | is maidaan vich arasee taakat valon jis kauam de
1. kee videshee itihaasakaaraan ne likhiaa hai ki jad ton ittaaleean te faranch afasar mahaaraaje paas nauakar hoe, tad ton sikhaan noo safalataa praapat hoee | asaan jad is nukate te khoj keetee taan saanoo koee vee ghattanaa ihanaan lekhakaan dee prorrataa vich nahee milee sagon vaakiaat dasade han ki inhaan videsheean ne khaalasaa fauaj vich nauakar hon ton pahilaan dee mahaaraajaa saahib khaalasaa fauaj dee sahaaeitaa naal panjaab te sarahand, afagaanisataan te hor bahut saare katthin ilaake fateh kar chukaa see, arathaat laahauar sai 1799 ee vich mahaaraaje ne fatah keetaa, amritasar so 1802 ee vich khaalasaa raaj naal milaaeaa, jehalam te banaa daa vichalaa ilaakaa san 1805 vich, kasoor san 1807 vich, attak te hajaaraa san sarahadee ilaakaa ise saal, kashameer san 1819 vich, dderaa isamaaeel khaan te gaajee khaan san 1821 vich fatah karake khaalasaa raaj naal milaa chukaa see, ate inhaan afasaraan de panjaab aaun daa sain 1822 ee hai|
2. mahaaraajaa saahib de saare videshee karamachaareean de savisathaar samaachaar parrhanaa chaahe taan meree naveen pusatak khaalasaa raaj de videshee karinde parrho|
hak vich dottuk faisalaa ho jaae us age doojee kauam noo sadaa lee sir jhukaa denaa chaaheedaa hai, arathaat sikhaan ate afagaanaan dee shakatee te veerataa dee ik vaaree changee preekhiaa keetee jaae | doojaa pisaavara jo mudataan ton is gharaane de kabaze vich chalaa aanvadaa see te atth sau saal ih isalaamee soobaa maniaa hoeaa chalaa aanvadaa see pichhe jihe mahaaraaje de fatah kar lain naal is deean akhaan vich sool vaang rarrakadaa see | uh chaahundaa see ki jiven ho sake is noo aapane adhikaar vich liaandaa jaae | ihanaan vichaaraan noo dristtee gochar rakh ke bahut saaree afagaanee fauaj ate bhaareean tiaareean naal janavaree san 1823 ee noo uh pishaavar par charrh aaeaa |
pishaavar vich yaar muhamad khaan, muhamad azeej khaan daa bhaaee mahaaraajaa ranajeet singh valon gavaranar pishaavar de ahude par see, andaron aapane bhaaee dee salaah naal par baaharon ih das ke ki uh afagaanee fauajaan noo rokan ton asamarath hai; pishaavar vihalaa chhadd ke yoosafazee de pahaarraan vich jaa chhipiaa |
afagaan haakam ne pisaavar noo khaalee dekh ke 12 faravaree noo binaan kise attakaa de pishaavar noo aapane kabaze vich kar liaa | ithe pahunchade hee is ne jahaad dharam yudha daa jhanddaa kharrhaa kar ditaa te kee sau joseele maualavee sayad te peerajaadiaan noo saare sarahadee ilaake vich is bhaav lee bhijavaa ditaa ki uh sikhaan de viradh jahaadee larraaee larran lee gaajeean noo tiaar karan | uhanaan malavaaniaan ne jaa ke uh dhoonaandhaar joseele vaaj keete ki patthaanaan de kee biradh te kee nauajuaan sabh gaajeepune de jos vich aise morre ge ki koee hond naa rahee| kee hajaaraan dee ginatee vich gharaan ton bakhasbakhasaavaneean lai ke dtol vajaaunde nach hasade pisaavar val vaheeraan ghat ke aaun lag pe | muhamad ajeem khaan ne ihanaan gaajeean de ikatth lee nusiharaa te hastanagar de khulhe maidaan chuno, jithe ihanaan gaazeean de khaane aad daa prabandh bateean tiaareean naal keetaa giaa see | hun kujh hee din beete san ki ihanaan gaajeean dee ginatee panjhee hajaar ton vadh gee, eih ikatth kise ik tabake jaan firake valon naheen see, sagon saareean sarahadee te afagaanee kauamaan valon see | arathaat kaabal ton lai ke deer, bijauarr, suaat, buner, baizee. yoosafajee, kamaalazee, muhamad, afareedee, khattak aad | gal kee see aisee koee vee patthaanaan dee kauam jaan ilaakaa naheen see jis ne is larraaee vich bhaag naa liaa hove, tad ton hee is ilaake vich ih larraaee loeaa gazaa vadde dharam yudh de naam par aje tak prasadh hai | hun muhamad azeem khaan ne jad aapanaa jaadoo furadaa dditthaa taan kee hajaar lashakar sauakhaa hee ikatthaa kar liaa, taan aapane bhateeje muhamad jamaan khaan noo khuvaas khaan khattak dee tahit vich ik bhaaree lashakar khattakaan ate afareedeean daa tiaar karake jahaangeer de kilhe te jaa dhaavaa karavaaeaa| ihanaan vichon adhe
lashakar ne taan jaande saar hee kilhaa gher liaa te baakee diaan ne naal deean pahaarreean te pake morache banaa ke rasatiaan noo aisaa aapane kaaboo vich kar liaa ki jad khaalasaa fauaj attak ton paar aavan taan uhanaan noo aisaa ghoriaa jaae ki saare hee ithe mukaa dite jaan |
edhar mahaaraajaa ranajeet singh noo jad is rauale gole deean riporattaan pahuncheean taan mahaaraajaa ranajeet singh ne turade do hazaar savaar shaahajaadaa ser singh, haree singh nalooe te deevaan kripaa raam dee saradaaree vich afagaanaan de lashakar noo attakaa paaun lee tor dite. dooje din 23 faravaree noo sarakaar aap sane akaalee foolaa singh, saradaar desaa singh majeettheea, s fateh singh aahaloovaaleea, s ameer singh sooreean vaalaa ate ratan singh gharajaakheea aad naamee saradaar te ik balavaan dasataa khaalasaa fauajaan daa naal lai ke raat din kooch karade hoe attak pahunch ge | 1 maarach dee saver noo sher panjaab de pahunchan ton pahile hee saahazaadaa ser singh te nalooe ne berreean de pul ton paar ho ke dovaan paasiaan ton gaajeean te dhaavaa bol ditaa te hun ddaadtee kararree larraaee hon lagee | udhar mauakaa paake muhamad jmaan khaan ne kujh gaajee bhej ke attak daa pul rujhaa ditaa taan jo paason khaalase noo sahaaeitaa naa mil sake |
sher panjaab attak pahunche taan age pul rurrh chukaa see | sree hajoor jee ne uthe hee ddere laa dite te lage berreean ikattheean karake murr pul noo tiaar karavaaun, par pul de chhetee banan dee aas ghatt see | udharon ttheek ik sooheea shanaaee upar tar ke khabar liaaeaa ki khaalasaa dal gaajeean dee bahutaat de kaaran unhaan de ghere vich fas giaa hai te je samen sir naa sahaaeitaa pahunchee taan vadhere nukasaan daa ddar hai| is khabar de sunan naal khaalasaa dal vich jos dee lahir chal gee te mahaaraaje de jes daa taan koee hadabanaa hee naheen see rihaa| kahinde han ki is samen kise zinmedaar karamachaaree ne aakhiaa ki ithe jroor attakanaa paindaa hai | ih sun ke ser dil mahaaraaje daa jos hor vee vadh ke uchhaale khaan lagaa ate ih kihaa attak dariaa us de vaasate attak roka hai, jis de chit vich attak jhijhaka hai, jis de man vich attak tthaattha naheen, aus lee attak dariaa kade vee attak rukaavatta naheen ho sakadaa | hun mahaaraaje ne jhatt aapane ghorre noo tthaatthaan maarade dariaa attak vich tthelh ditaa ate rasaaliaan noo hukam ditaa ki mere pichhe aao| iaun sane akaalee foolaa singh de ate bahut saare ghorracharraan de mahaaraajaa paar jaa pahunchon |
sher panjaab de paarale kandte pahunchan dee khabar sun ke gaajee ddaadte adheer ho ge te maidaan chhadd ke bhaj utthe | larraaee vich dohaan dhiraan deean jaanaan daa nukasaan
1. eis ilaake de lokaan vich ih gal aam pusadh hai ki attak ne mahaaraajaa noo raah ditaa aad|
lagabhag iko jihaa see |
eithon hun chhadd ke gaazee nushihare de vadde laskar naal jaa mile ate hun lageean uthe ik bhaaree jang deean tiaareean hon|
sher panjaab ne khairaabaad te jahaangeere de kilhe noo pakiaa karavaa ke akorre de maidaan vich jaa fauaj utaaree te ithon kee soohee gaazeean dee khabar liaaun lee nusihare te pisaavar val bhejo | sekh gulaam mehayudeen mahaaraajaa valon muhamad ajeem khaan de kainp vich bakharaanpuchaaee de kam pur neeyat hoeaa, jis ne is samen bahumalee sevaa bhugataaee |
eise raat noo s jai singh attaaree vaalaa jo san 1821 ee noo ik gond de shak de kaaran panjaab ton bhej ke kaabal, baarakazeea kol jaa rihaa see te hun muhamad ajeem khaan naal sane aapane savaaraan de pishaavar aaeaa see, par ithon is ne jad pishaavar vich kujh sikhaan de katte hoe sir dditthe, jo jahaangeere de maidaan ton zamaan khaan ne pishaavar muhamad ajeem khaan dee prasanataa praapat karan lee bhejo san, eihanaan siraan noo vekh ke is samen is noo ddaadtaa josh aaeaa ate aapane pur dhikaar keetee te uthon nikal ke sidhaa khaalase de kainp vich nusihare pahunch giaa | eis ne akaalee foolaa singh dee raaheen mahaaraajaa ton khimaa praapat keetee te yog ahude par sathaapat keetaa giaa|
adhee raat noo gaazeean de kainp ton khabar aaee ki vairee daa lashakar anaginat vadh rihaa hai ate uhanaan ne nushire de paar tarakee pahaarreean pur aapane morache tiaar kar le han | ser panjaab ne us vele aapane saare saradaaraan noo ikatthaa keetaa ate saver noo hon vaalee larraaee lee tiaareean sochadaa rihaa |
agalee saver de amrit vele arathaat 14 maarach san 1823 ee noo sree guroo granth saahib jee daa prakaash hoeaa, saare jathiaan de jathedaar deevaan vich haazar hoe, saahamane aaun vaale jang lee vichaar hon lagee | chhekarr ih guramat sodhiaa giaa ki vairee te dhaavaa karan vich dtil naheen honee chaaheedee kiaun jo gaazeean dee ginatee dino din vadh rahee hai | doojaa je muhamad azeem khaan gaajeean naal kalh noo aa miliaa ton us ne pahaarree te morache mal le taan larraaee jitanee katthin ho jaaegee | is guramate anusaar aradaasaa sodhiaa giaa te kooch deean tiaareean hon lageean| is samen khaalasaa sainaa noo tin bhaagaan vich vanddiaa giaapahilaa jathaa jis vich atth sau ghorracharro ate sat sau paidal akaalee singh san akaalee foolaa singh jee dee jathedaaree vich poorab valon veree te haualaa karan lee neeyat keetaa giaa| doojaa dasataa jis vich ik hajaar savaar ate pandaraan so paidal san, saradaar desaa singh
1. raae saahib gopaal daas pishaavar dee tavaareekh vich is larraaee daa san 1821 ee likhadaa hai, jo ttheek naheen | vekho prinsap safaa 105 maikagaregar hisattaree aaf dee sikhas ji 1. safaa 194 te sar laipal grifan dee raajaaj aaf dee panjaab safaa319
majeettheea ate saradaar fateh singh aahaloovaaleea dee saradaaree hetth pachham valon dhaavaa karan lee neeyat keetaa giaa | teeje jathe vich do hazaar savaar te tin hajaar paidal san, jinhaan naal chhe sau gorakhe vee shaamal san, eih sane chhe chhotteean topaan de kauar kharrag singh, haree singh nalooaa, janaral ilaaradd ate s ratan singh aad dee sauanpanee vich saahamane paase ton vaireean daa halaa rokan te uhanaan noo pichhe hattaaun lee tiaar keete ge | baakee kujh savaar te paidal mahaaraajaa saahib naal rahe taan jo jithe sahaaeitaa dee lorr pe udhar bahut chhetee sajarasaah sahaaeitaa pahunchaaee jaae|
eine noo bigalachee noo kooch vajaaun lee aagiaa hoee te bigal de vajade hee har ik jathaa mahaaraajaa dee hazooree vich aaundaa te bole so nihaal, sat sree akaal daa jaikaaraa laaundaa hoeaa agon langh jaandaa | sher panjaab is samen aapane ghorre pur savaar kujh ku uchee thaan pur kharre san ton hath vich sootee hoee sree saahib liskaar lai rahee see | jad koee jathaa sarakaar de saahamane jaikaaraa gaaundaa hoeaa aaundaa taan aap agon ganj ke jaikaaraa bulaaunde ate sree saahib de isaare naal ranatate vich jaan lee vidaaeigee dinde| akaaleean daa jathaa jaikaaraa gajaa ke agon hattiaa hee see ki hun s desaa singh daa jathaa agon langhan lagaa, eine noo ik hor sooheea barree tezee naal aaeaa te aa ke khabar ditee ki muhamad ajeem khaan bahut saaree afagaanee fauaj ate chaalee vaddeean nikeean topaan lai ke kheshagee de patan par nushire ton chaar koh pachham val aa pahunchiaa hai te berreean ikattheean karake aapanee fauaj noo dariaa lunjhe ton paar karavaa rihaa hai, taan jo uh gaajeean naal mil jaae | dosat muhamad khaan muhand aseem khaan daa bhaaee kujh afagaanee fauajee naal lai ke gaazeean naal jaa miliaa hai| mahaaraajaa saahib noo jad ih khabar pahunchee taan maidaan jang de har ik pakh te vichaar karan lage te ih salaah pragatt keetee ki vairee daa topakhaanaa pahaarree te pahunchan vaalaa hai, changaa hove jo topakhaane de ttaakare par saaddaa vaddaa topakhaanaa, jo janaral koratt ton vanatooraa naal aj hee pahunch jaan vaalaa hai jad tak uh naa aa jaae, dhaavaa naa keetaa jaae| is pur akaalee foolaa singh ne sher panjaab naal sahimatee milaan ton saaf naanh kar ditee te saver de aradaase noo attal rakhan lee aapane dasate noo naal lai ke vairee par dhaavaa bol ditaa | vairee noo ihanaan noo thorrhe jihe vekh ke ihanaan te andhaadhund goliaan daa meenh varasaaeaa| udhar mahaaraajaa ne jad akaalee jathe pur gaazeean daa jor paindaa dditthaa taan aap ton rihaa naa giaa, aap de josh ne hulaaraa khaadhaa te jhatt baakee de dohaan jathiaa noo maidaanajang val jaan daa hukam ditaa | hun mahaaraajaa saahib aap bhee uhanaan de naal ranatate val age vadhe | ih doven jathe dariaa lundde ton paar hunde ik pochhon valon te doojaa saahamane paase ton gaazeean pur ttutt pe | hun ddaadtaa ddatt ke jang machiaa te dusman pichhe hattaaun lee siron pare jor laaeaa giaa, par patthaanaan daa pahaarree morachiaan vich hon de kaaran uhanaan te kujh vadheraa dabaa naa pai sakiaa| mahaaraajaa saahib ne jhatt janaral
elaaradd noo aapane rasaale naal jahaadeean te lahinde valon age val vadh ke dhaavaa karavaaeaa, par fer bhee patthaan aapaniaan morachiaan vich chhotte raho| halaa bhaaven barree nirabhaitaa naal keetaa giaa see par safalataa kujh naa ho sakee |
hun dupahir ho gee ate is vele mahaaraajaa saahib larraaee de rang dtang noo bareekee dee nigaah naal vekh rahe san ki idharon akaalee foolaa singh noo sane aapane dasate de gaazeean de bahut hee laage dditthaa, auhanaan par pahaarree ton gaazee barre jor deean goleean goliaan dee varakhaa kar rahe san, par ih bahaadar ik ras age vadhade jaa rahe san | hun bahut nerre see ki akaalee dal vairee de gal jaa paindaa ki ine noo ikaa ik golee aaee te akaalee foolaa singh de ghorre vich lagee te aap daa ghorraa us golee naal mar giaa | akaalee jee hatt haathee te charrh ke fer age vadhe| akaaleean ne aapane jathedaar noo ddattarr vekh ke te us de moonh ton ddaadte josheele bachan sun ke vairee de gal jaa pe | ine noo saahazaadaa kharrag singh ne murr aapanaa dasataa age vadhaaeaa ton gaajeean te dhaavaa kar ditaa | dooje paase ton janaral ilaaradd daa rasaalaa bhee hun bahut nerre aa giaa see | is samen janaral vanatoore sane aapanee fauaj de pahunch giaa, jis noo mahaaraajaa ne hukam ditaa ki uh saradaar haree singh nalooe dee tahit vich sidhaa peshagee pahunch ke muhamad azeem khaan dee afagaanee fauaj noo, jo gaajeean naal hun milan vaalee hee see, authe hee attakaa deve |
eidhar mahaaraajaa ne aapane gorakhiaan dee palattan noo jo balabahaadar singh gorakhe dee saradaaree vich see, gaajeean te pahaarree de pichhale paase ton holaa karake unhaan noo khinddaa den daa hukam ditaa te hun jithe jithe lorr vekhadaa, aap bijalee vaang aapanaa ghorraa urrhaaundaa hoeaa udhar pahunchadaa te aapanee fauaj daa dil vadhaaundaa| is samen aisaa ghamasaan machiaa ki aapane bigaane daa kujh pataa naheen see lagadaa| ddaadtee hathe hath larraaee ho rahee see ki ine noo vairee de pair maidaan ton ukharr ge | khaalase ne gaajeean noo age rakh liaa te door tak inhaan daa pichhaa keetaa| ttheek is samen jad gaazeean vich bhaajarr pai gee see, eik karaatheen deean chaar goleean akaalee foolaa singh noo lageean, jis naal uh shaheed ho ge | odhar saradaar haree singh nalooe te janaral vanatooraa ne pesgee de maidaan vich muhamad azeem khaan dee fauaj
1. je is jang daa visathaar naal haal parrhanaa hove taan akaalee foolaa singh daa jeevan birataant parrho, jo barree khoj naal likhiaa giaa hai|
2. sar alaigazainddar baaranas ttaraivalaj in bukhaaraa ji 2, safaa 7374 te likhadaa hai ki is mauake par jis vele khaalasaa fauaj ne muhamad azeem khaan dee fauaj te dhaavaa keetaa, audon afagaanaan dee ginatee khaalase naalon kee gunaa vadh see | khaanasiaan is samen ik asacharaj fauajee kamaal varatiaa jis daa sittaa barraa safal nikaliaa jo is tarhaan hai ki khaalasaa ne milake barre jor sor naal sat sree akaal de jaikaare chhadde, afaraanaan ne samajhiaa ki sikhaan dee hor sajarasaah fauajaan aa pahuncheean han, jis de kaaran uh aine bhaibheet hoe ki maidaan jang ton bhaj ge|
te aisaa zoradaar dhaavaa keetaa ki uh ik kadam tee gaajeean val age naa vadh sakiaa te bhaaree nukasaan utthan de kaaran dariaa de paar hee rukiaa rihaa | hun jad muhamad ajeem khaan ne gaajeean dee bhaaj dee khabar sunee taan is dee rahindee khoonhadee aas daa tee lok ttutt giaa te barree aauakh naal aapanee jaan bachaa ke michanee jaa saah liaa ate age lee pishaavar dee hakoomat ton aisaa niraas hoeaa ki jeeaunde jee fer is daa naan bhee naa leetaa | kahinde han ki is larraaee vich muhamad ajeem khaan de man par khaalase daa aisaa bhai chhaa giaa te aisaa niraas hoeaa ki uh kaabal pahunchan ton pahile hee raah vich mar giaa|
audhar gaajeean dee dashaa daa taan puchho hee naa, jad inhaan de pair maidaan vichon ukharre taan saare khaalasaa dal ne inhaan noo age dhar liaa te kee kohaan tak inhaan noo maarade hoe inhaan daa pichhaa karade ge |
eih fauajaan jad lodte pahir fatih de uparant parat ke aaeean taan inhaan noo pataa lagaa ki inhaan daa baahadar jathedaar akaalee foolaa singh fattarr ho ke shaheed ho chukaa hai | is gal de sunan naal ser panjaab noo barraa bed hoeaa| agale din saver noo akaalee jee daa sansakaar dariaa lundde de kinaare par barree fauajee saan naal keetaa giaa, jis vich mahaaraajaa saahib kul fauaj te saradaaraan de shaamal san| mahaaraajaa ne is samen akaaleean dee khaalasaa raaj lee bahumalee sevaa dee barre zoradaar sbadaan vich slaaghaa keetee| akaalee jee dee samaadh dariaa de kandte use thaan pur banaan daa hukam ditaa ate ik barree jageer is kauamee sheed dee sadaa yaadagaar sathir rakhan hit samaadh de naal langar aad lee laa ditee|
eis bhaaree fatah daa asar sarahad pur ih hoeaa ki jamarauad ton maalaakandd suvaata te rusatam bunera ton lai ke khattakaan de paragane tak saaraa ilaakaa khaalase de kabaze vich aa giaa | is vatah naal khaalase daa jo dabadabaa patthaanaan de manaan par baitthaa, eis de sanbandh vich kee pasato geet te kahaavataan is ilaake vich prachalat han jinhaan ton khaalase dee shaan chon cho paindee hai | is larraaee vich patthaanaan daa jaanee nukasaan 10,000 ton vadh see | khaalase daa nukasaan vee fattarr te shaheed milaa ko 1240 see | shor panjaab ne ithon de prabandh ttheek karake agale din chaar sade
1. maikagaraigar hisattaree aaf dee sikhaj ji 194, saiyad lateef hisattaree aaf dee panjaab, savaa 4311
2. eis larraaee de muradiaan deean kabaraan nushihare ton lai ke lagabhag chaarasade tak kee kohaan vich khilareean hoeean san, jo hun tak mauajood han |
3. eis bahaadar akaalee foolaa singh jee shaheed dee damaadh dariaa lundde de kinaare peer sathaak naameen pindd de laage is samen tak mauajood hai|
4. eihanaan geetaan te kahaavataan vichon kujh ku asaan akaalee foolaa singh jee de jeevan birataant vich diteean han|
5. maikagaraigar hisattaree aaf dee sikhaj ji 1,safaa 1931
hisatanagara de kilhe te kabazaa kar liaa te hun binaan kise larraaee de 17 maarach noo shor panjaab barree dhoomadhaam naal pisaavar vich daakhal hoeaa | is samen pisaavar vich kise tarhaan dee koee lutt maar naheen hoee|
eis ton thorrhe dinaan baad yaar muhamad khaan te sulataan muhamad khaan sher panjaab paas pisaavar haazar hoe te khulamakhulaa een man ke panjaah ghorre te hor kee keematee sugaataan haajr keeteean geean te benatee keetee ki aseen aapanee bhul dee pooree sajaa paa lee hai ton hun sarakaar aapanee dariaadilee anusaar saaddeea avagiaa bakhas ke saanoo pisaavar dee hakoomat bakhase, jis dee baazagujaaree aseen je aap hukam karoge devaange | ser panjaab ne is benatee noo man liaa te saaraa jrooree prabandh karake 27 aprail san 1823 noo laahauar pahunch ge| ithe barreean deepamaalaa te khusheean de darabaar hoe |
deevaan motee raam te fakeer azeejudeen daa shimale jaanaa
samat 1884 bi san 1827 deean garameean vich mahaaraajaa valon deevaan motee raam te vakeer ajeejudeen gavaranar janaral laaradd aimaharasatt lorad amaherasatta dee milanee lee shimale ge, jinhaan vich ik kashameeree pasmeene daa vaddaa samiaanaa see, kujh vadheea ghorre, eise tarhaan kee hor cheezaan mahaaraaj de horanaan mitaraan lee san, einhaan ton chhutt ik sundar saalaan daa baniaa hoeaa tanboo shahinasaaeh ingalisataan lee see | is de simale pahunchan par inhaan dee barre satikaar naal aau bhagat keetee | kapataan vaidd gavaranar janaral daa ejantt jo ludhiaane rahindaa see, auh inhaan dee praahunaachaaree dee sevaa lee neeyat hoeaa | gavaranar janaral te inhaan vichaale kee milaneean hoeean, jinhaan vich dohaan hakoomataan de piaar noo vadheraa pakiaa karan lee galabaat hundee rahee|
kujh dinaan de uparant mahaaraajaa saahib de elacheean dee vidaaeigee dee izat vich gavaranamaintt haaoos vich bhaaree darabaar hoeaa, jis vich gavaranar janaral de sattaaf de kee afasar te kapataan vaindd aad daa ik mishan neeyat hoeaa, jo gavaranar janaral valon mahaaraajaa dee parataveen milanee lee amritasar jaae | laatt saahib ne mahaaraajaa saahib lee age likheean sugaataan bhijavaaeean do bahumale valaitee ghorre, eik chaandee de hode naal sajiaa hoeaa haathee, eik keematee javaahaaraat naal jarraau talavaar, eik donaalee bandook, eik naven dtang daa tamanchaa, do
1. sayad muhamad lateef safaa 331|
2. eih sabh ton pahilaa gavaranar janaral see jo san 1827 deean garameean simale vich guzaaran aaeaa| shimale vich sabh ton pahilaa ghar misattar kaneddee ne san 1818 ee vich banavaaeaa see|
maalaa, kujh thaan keenakhaab de | inhaan ton chhutt deevaan ate vakeer jee aad noo bhaareean khilataan mileean| iaun hun ih jathaa shimale ton vidaa ho ke 31 mee noo amritasar jee mahaaraajaa saahib dee sevaa vich haazar hoeaa| mahaaraajaa saahib ne vee inhaan angarej karamachaareean dee barre piaar bhare dtang naal aagat bhaagat keetee | pahile din inhaan de langar lee 5000 rupiaa rok, 5000 deean sone deean moharaan, 2000 thaal falaan te mitthaaee de bhejo |
dooje din raam baag vich mahaaraajaa saahib te angarezee vakeelaan dee milanee hoee, eis samen de milaap ton doven dhiraan ineean prasan hoeean ki jis dee koee had naheen see| agale din raajaa dhiaan singh dee sauanpanee vich inhaan noo sree darabaar saahib jee de darashan karavaae ge, eih paraahune kujh din ithe reh ke vidaa hoe|
khaalasaa raaj dee shaanashinasaaeh angarezee ne mahaaraajaa
ranajeet singh noo sugaataan bhejaneean
hun khaalasaa raaj aishavaraj dee chottee par pahunchiaa hoeaa see | ser panjaab mahaaraajaa ranajeet singh dee sakatee te prasadhataa daa sooraj dupihar vat aapanaa pooraa prakaas dikhaa rihaa see | uh des de isalaamee soobe mulataan, kashameer te pisaavar noo fatah karake raaj naal milaa chukaa see | uh panjaab de pahaarree ilaakiaan te padhar riaasataan daa pooree tarhaan maalak maniaa jaandaa see | uh ladaakh ate sindh noo jhabade hee aapane taabe karan lee sochaan soch rihaa see, door door deshaan de hukamaraan te raaje us dee mitarataa de chaahavaan san | 1826 ee vich daravesh muhamad nazaam haidaraabaad daa vakeel laahauar darabaar vich haajr hoeaa te najaam valon mahaaraajaa lee chaar bahumale ghorre, eik adatee chaandanee, eik javaaharaat jarree shamaseer, eik top te kee bandookaan mahaaraaje lee aandeean inhaan ton chhutt kee bahumaleean vasataan kharrag singh lee vakh san |
eise saal saif khaan shaahazaadaa kaamaraan vaalee hiraat daa ailachee sugaataan te najraane lai ke haajr hoeaa | san 1829 ee vich bilochisataan ton vakeel aae te bahut saare bahumale ghorre te jangee saamaan bhettaa vajon liaae ate mahaaraaje deean khusheean praapat keeteean | ise tarhaan horanaan door door de ilaakiaan de hukamaraan mahaaraajaa saahib dee dosatee noo maan samajh ke is naal mitarataa de sabandh noo pakaa gandtan daa yatan kar rahe san |
1. eih uho hee chaandanee see jiharree ser panjaab noo at piaaree lagee te us ne usee din sree amritasar jee de darabaar saahib lee bhijavaa ditee | ih aje tak sree darabaar saahib de tosakhaane vich mauajood hai|
shahinasaaeh angarezee ne mahaaraaj saahib noo sugaataan
bhettaa karaneean
san 1830 ee saimat 1887 bi vich shahinasaaeh ingalisataan vileeam chauathe ne mahaaraajaa lee vilait ton bahumale tauahafe te ik mitarataa daa premapatar aapane elachee de hathee bhejiaa| sugaataan vich chaar adatee valaitee nasal deean ghorreean, eik ghorraa, eik sundar chauapaaee gaddee see jo us samen alauakik samajhee jaandee see | jad san 1830 ee vich inhaan sugaataan daa jahaaz banbee pahunchiaa taan laifatteenaintt alaigajainddar baranas jiharraa us samen ilaakaa kachh de puleetteekal vibhaag vich seemejar janaral sarajaan mailakam gavaranar banbee de hukam naal ih sugaataan dariaa sindh de raah berriaan vich laahauar pahunchaaun lee chuniaa giaa | baranas 21 janavaree 1831 dee saver noo panj desee thorriaan vich maanddavee ilaakaa kachh ton laahauar val tur piaa|
sindh do meeraan noo jad inhaan de ilaake vichon inhaan berriaan de langhan dee khabar pahunchee taan pahilaan unhaan inhaan noo aapane ilaake vichon langhan ton hattakiaa par mahaaraajaa ne turant mulataan deean fauajaan noo sindh val bhejan daa hukam ditaa ki koee angarezee saveer de raah vich attakaa paae us dee changee tarhaan hosh ttikaane keetee jaae| chhekarr meeraan ne raah denaa man liaa, eis tarhaan rasate vich dariaa deean kee bechalaa jhaagadaa hoeaa ih ttolaa 27 mee dee raat noo ilaakaa bahaavalapur vich pahunch giaa | ithon de navaab ne inhaan daa barre maan naal suaagat keetaa te kee din tak misattar baranas noo ithe nahiraaeaa|
eithon turadiaan khaalasaa raaj daa benaa aaranbh hundaa see ate is vich pair rakhadiaan hee agon mahaaraajaa saahib valon saradaar lahinaa singh majeettheea jo inhaan de suaagat lee khaalasaa raaj de bane par inhaan noo milan aaeaa seesafeer noo barre piaar naal miliaa ate us noo sukh naal pahunchan dee vadhaaee ditee| raaj darabaar dee mariyaadaa anusaar 1400 rupiaa saveer dee praahunachaaree lee usade age dhariaa|
eithon tur ke saveer daa dderaa 15 dee raat noo chhaange maage pahunchiaa jo laahauar ton 20 meel hai | ithe unhaan noo mahaaraajaa saahib valon kee patavante saradaar aa mile, jinhaa daa daa shromanee saradaar saam singh attaaree vaalaa see | saradaar saahib ne mahaaraajaa saahib valon shinasaaeh ingalisataan de mukh aanand baare puchhiaa| hor kee galaan ate rasate de safar baare vichaar hundee rahee, jinhaan daa yog utar misattar baranas dendaa rihaa | is din ton ih saaraa ttolaa panjaab ton vidaa hon tak s shaam singh attaaree vaale dee sauanpanee vich hee rihaa| bhaaven inhaan dee sahaaeitaa lee s lahinaa
singh jee naal san, par mukhee prabandhak s shaam singh hee see | misattar baranas aapane safaranaame vich likhadaa hai ki s shaam singh jad chhaange maange miliaa us de naal ik balavaan dal saradaaraan daa see, jinhaan ne basantee rang dee varadee pahinee hoee see ate ih dasataa sane s shaam singh de ilaakaa yoosafazee vichon sayad ahimad saaeh barelavee noo mukaa ke aaeaa see|
eis samen saradaar jee ne ik khat mahaaraajaa saahib valon sareer noo ditaa, jis ton piaar te bharosaa pragatt hundaa hai | agale din 16 tareek noo saradaar jee ne 7000 rupiaa baranas de pesh keetaa te aakhiaa ki ih aap daa rojaanaa safar daa kharach hai te jis din ton aap ne panjaab dee had vich pair rakhiaa hai te agon noo ithe rahoge, aap noo rozaanaa ih rakam miladee rahegee | ithon turake 18 tareek noo ih jathaa saradaar jee dee sauanpanee vich laahauar pahunchaa, eik barre baag vich jithon jaranal ilaaradd rahindaa seeinhaan noo nivaas ditaa giaa |
mahaaraajaa saahib dee sevaa vich haazar hon lee 20 tareek dee saver neeyat hoee us din ton nauan vaje saver saradaar shaam singh, saveer noo haathee dee savaaree par shahir de vichon jo barree sajadhaj naal sajaaeaa giaa see kilhe vich lai ge | sees mahil vich pahunch ke angarezee praahunaa barre adab naal mahaaraajaa de moohare haajr hoeaa agon mahaaraajaa vee sane saaehajaadaa kharrag singh te ser singh de barre piaar te kripaalataa naal mile | fer saradaar saam singh te hor saare darabaareean noo is naal milaaeaa | is de uparant baranas ne shinasaaeh deean bhejeean hoeean sugaataan mahaaraajaa saahib de moohare haajar keeteean| mahaaraajaa saahib inhaan noo vekh ke bahut prasan hoe, vishes karake shinasaaeh daa mitarataa daa patar, jo mahaaraajaa saahib lee see, aus ton piaar bharosaa sapashatt cho cho paindaa see | khat keenakhaab dee ik sundar thailee vich band see, jis par shaahee mohar lagee hoee see| khat de khohaladiaan hee kilhe deean faseelaan ton topaan deean slakaan chalaaeean geean| is de de bhaav sanaeik taan ih ki mahaaraajaa saahib dee parajaa jo sadaa aap de sukh dukh vich sarakaar naal samilat rahindee see, salaamee ton samajh jaae ki mahaaraajaa saahib de praahune sukh naal laahauar pahunch ge han| doojaa shahinasaaeh ingalisataan daa sanamaan karan vich mahaaraajaa saahib dee khusee see| eis de pichhon khat daa vaarasee ulathaa fakeer azeejudeen ne barree uchee aavaaj naal parrh ke sunaaeaa | iaun aj daa darabaar pooraa hoeaa | agale din khaalasaa fauajaan dee vaddee parodd hoee jis noo vekh ke saveer bahut khus hoeaa| ihanaan fauajaan noo naven dtang dee kavaidadaanee vich sabh tarhaan nipun dekh ke saveer ne barree shalaaghaa keetee| misattar baranas 16 agasat tak laahauar rihaa | baranas dee vidaaeigee ton pahile laahauar vich doojee vaar fir ik darabaar hoeaa, jis vich mahaaraajaa saahib ne aapane valon ik jarraaoo kamaan sane bahut saare teeraan de ik bahumalaa ghorraa barre keematee samaan
naal sajiaa hoeaajis par ik vadheea shaal pee hoee seemisattar baranas noo aapane valon ditaa| is tarhaan daa tohafaa misattar leejo baranas daa saathee see, aus noo vee ditaa giaa | ihanaan ton chhutt bhaaree khilataan bhee bakhaseean| safeer de kahin par mahaaraajaa saahib ne aapane javaaharaat us noo dase, jinhaan noo vekh ke uh hairaan reh giaa | khaas kar jagat prasadh heere kohenoor noo vekh ke uh bahut prasan hoeaa, eih saare sansaar vich adatee maniaa jaandaa see| is baare mi. baranas likhadaa hai ki is daa akaar muragee de andde de baraabar see| chamak aisee ki is te akh naheen see tthahiradee | is daa vazan saadte tin rupe tol see ih mahaaraajaa saahib ne baajooband naal sajaaeaa hoeaa see| is de naal naal hor amolak heere san jo chitee de aandde de saraasar san | ihanaan nagaan vich ik laal vee see jis daa vajn chauadaan tole see | is ute kee hor beete baadashaahaan de naan ukare hoe san, jihanaan vichon aauarangazeb te ahimad shaah abadaalee de naan saaf parrhe jaande san | eik hor pukharaaj see, jisadaa tol sataaraan tole see | ihanaan ton chhutt hor sainkarre vaddamale pane mahaaraajaa de khazaane vich san | agale din sher panjaab ne do hajaar rupiaa misattar baranas de chhotte daraje de nauakaraan chaakaraan vich vanddan lee bhejiaa| is ton chhutt ik khat shinasaaeh ingalisataan lee misattar baranas noo ditaa |
16 agasat dee saver noo ih saveer sane aapane jathe de laahauar ton simale val turiaa taan jo gavaranar janaral noo mahaaraajaa dee milanee de samaachaar jaa ke sunaae | rasate vich jaande safeer ne sree amritasar jee de bhee darashan keete | 250 rupe darabaar saahib jaa ke bhettaa charraae, jis baare misattar baranas likhadaa hai ki main ithe aradaasaa sudhavaaeaa ki angarezee raaj te khaalasaa kom dee mitrataa attal rahe | ih aradaasaa vaahiguroo jee kaa khaalasaa, sree vaahiguroo jee kee fataha de jaikaariaan naal sodhiaa giaa | fer sree akaal takhat saahib de darashan noo giaa, par baranas likhadaa hai ki mainoo andar jaan dee aagiaa naa ditee gee|
eis tarhaan manzalo manjl ih saveer falauar pahunch giaa te ithon chhekarralee videgee lai ke age noo kooch keetaa |
laaradd binattink te mahaaraajaa dee milanee
aprail san 1831 ee vaisaakh samat 1888 bi noo mahaaraajaa ranajeet singh te laaradd binattink lorad bhenattinachaka gavaranar janaral hind de vichaale roos de us ilaake baare jo us ne eeraan de poorab val vadhaaeaa seechatthee patar ho, rihaa see | doojaa dariaa sindh de raah noo chaaloo karan ate hor kee raajasee golaa
1. safaranaamaa baranas jilad 1 s 141|
aiseean san, jinhaan baare jabaanee gol baat karanee zarooree see | is milanee baare jrooree prabandh lee saradaar haree singh nalooaa, fakeer azeejudeen te deevaan motee raam, saradaar dhanaa singh malavee, saradaar ajeet singh sandhaavaaleea te s lahinaa singh majeettheea neeyat hoe. ih ise maheene shimale pahunch ge, agon gavaranar janaral valon inhaan daa barraa satikaar hoeaa|
kahinde han ki ise samen gavaranar janaral ne fakeer azeejudeen ton puchhiaa see ki mahaaraajaa saahib dee kiharree akh bimaaree de kaaran kamajor ho gee hai| is samen chaatar ajeejudeen ne jo utar ditaa, auh aapane andar barree sundarataa rakhadaa see, arathaat vakeer ne aakhiaa ki sher panjaab de tejasee chihare daa jalaal inaa prabhaavasaalee hai ki main kade akh utthaa ke sarakaar de chihahe val takan daa hauasalaa naheen kar sakiaa, jis kaaran main is gal de dasan ton asamarath haan | vakeer ton gavaranar janaral ih utar sun ke at prasan hoeaa|
kujh dinaan baad kapataan vaindd puleetteekal ejantt sarakaar angarezee valon inhaan naal mil ke mahaaraajaa saahib dee sevaa vich aaeaa, taan jo milanee dee tareek te thaan mahaaraajaa saahib dee ichhaa anusaar neeyat keetee jaae | mahaaraajaa saahib ne aapane darabaareean dee salaah naal roparr daa sathaan mukarar keetaa| hun angarezee elachee de tur jaan pichhon idhar mahaaraajaa saahib ne aapanee sainaa vichon das hajaar savaar te chhe hajaar javaan aapane naal lai jaan lee tiaar karavaae | udhar gavaranar janaral ne hukam jaaree keetaa ki do dasate angarejee nejaabaradaar te solhavaan shaahee rasaal ate ik palattan goriaan dee, do hindusataanee palattanaan, antth ghorriaan deean topaan aapo aapaneean chhaavaneean ton kooch karake neeyat taareekh tak roparr pahunch jaan | eiaun dohaan dhiraan deea fauajaan kooch kar ditaa, tanboo, ddere te shaamiaane vaddee ginatee vich sajeen lage | jad doven kainp tiaar ho ge tad 1 akatoobar noo gavaranar janaral ne shimale ton kooch keetaa ate 22 tareek noo anbaale pahunch ge | udharon mahaaraajaa saahib laahauar ton 15 akatoobar noo chaale paa ke sree amritasar jee aae, eithe sar kalaadd vaidd ejantt gavaranar janaral mahaaraajaa saahib dee agavaaee lee laatt saahib valon aaeaa | ithon fir mahaaraajaa ne sane aapane patavante darabaareean de kooch karake kaatthagarrh naamee pindd vichajo sataluj ton utar val hai jaa ddere laae|
sher panjaab dee savaaree jis samen aapane nivaas sathaan vich pahunchee te topakhaaniaan ne salaamee utaaree taan use samen gavaranar janaral valon mejar janaral ramajee ate cheef sakatat mahaaraajaa saahib de sukh anand dee puchh lee mahaaraajaa saahib de ddere aae ate mahaaraajaa de araam naal ithe pahunch jaan par khusee pragatt keetee | kujh chhakan chhakaaun de pichhon ih praahune pichhe noo aapane kainp val parat ge|
eis de uparant mahaaraajaa ranajeet singh ne aapane valon kanvar kharrag singh,
saradaar haree singh nalooaa, raajaa sangat singh, saradaar atar singh sandhaavaaleea, s shaam singh attaaree vaalaa te raajaa gulaab singh noo gavaranar janaral dee puchh gichh lee bhejiaa | jad saahazaadaa sane inhaan patavante saradaaraan de gavaranar janaral de ddere pujiaa taan agon gavaranar janaral ne tanboo de daravaaje pur aa ke unhaan daa savaagat keetaa te barre satikaar naal saaehajaade noo aapane saje paase baitthaaeaa | saaehajaade ne jad panjaabee vich laatt saahib ton sukh anand dee khabar puchhee, tad gavaranar janaral shaahazaade daa bol chaal daa manabhaanvadaa chaj vekh ke bahut hee prasan hoeaa ate unhaan noo aadar sanamaan naal vidaa keetaa| iaun is jrooree rasam de poore ho jaan uparant 26 akatoobar daa din dovaan hukamaraanaan dee milanee lee neeyat hoeaa|
26 akatoobar dee saver noo atth sau khaalasaa savaar sataluj ton paar sarrak de doveen paaseen khale ge | is samen inhaan savaaraan deean varadeean barreean shaanadaar san| is de pichhon mahaaraajaa de saare darabaaree aapane bahumale pusaake sajaae mahaaraaje de ddere aa ge, mahaaraajaa ne bhee is samen shaahee pusaakaa pahiniaa ate kee sau haatheean de savaaraan naalajinhaan dee uchaaee de dabadabe noo vekh ke dil chhaateean bhai bheet hunde sanaangarezee kainp val chaale paae | saare rasate vich hee doheen paaseen kataaraan vich savaaraan deean safaan vichon vaahiguroo jee kee khaalasaa, sree vaahiguroo jee kee fatah bulaande hoe sahije sahije gavaranar janaral de ddere val ih jaloos vadhiaa agon gavaranar janaral sane kamaanddar inacheef ton sakataraan de haatheean par savaar ho ke mahaaraajaa de savaagat lee aae | iaun jad gavaranar janaral daa haathee mahaaraajaa de haathee laage pahunchiaa, tad dohaan ne barre piaar naal aapas vich hathapanjaa liaa te ik dooje daa parasapar sukh anand puchhiaa | is samen sherapanjaab aapane prasadh haathee ganesh mukhee de hode vichon, jo barre uche kad daa see te masataanaa haathee see, aun ke gavaranar de haathee par giaa | is samen dee chhath at manamohanee see | hun ih jaloos darabaar dee chaandanee de laage pahunchiaa taan doven hukamaraan haatheean ton utare| is samen saare darabaar vich saj ge. sabh ton pichhe gavaranar janaral te mahaaraajaa saahib ik dooje de hath vich hath dite hoe andar aae, agon darabaareean ne, sat sree akaal de jaikaariaan naal fatah gajaaee te fir ih doven sunahiree jataau kuraseean upar saj ge | inhaan de ik paase vadde angarez karamachaaree kataar vich kuraseean vich baitthe san | dooje paase mahaaraajaa saahib do saradaar te vajeer sashobhat san | gavaranar janaral ne is samen bahut hee mitthe te piaar bhare sbadaan vich mahaaraajaa saahib dee milanee daa dhanavaad keetaa | is de uparant mahaaraajaa saahib ne bhee samen anukool yog dtang naal is daa utar ditaa | is samen laatt saahib ne do bahut suhane ghorre baaboogarrh de gale vichon ik sramee haathee, do topaan ate bahut
saare javaaharaat mahaaraajaa saahib dee bhentt keete, jinhaan noo mahaaraajaa saahib ne pravaan keetaa| is de pichhon videgee hoee te gavaranar janaral mahaaraajaa saahib noo vidaa karan lee saamiaane ton baahar aae| mahaaraajaa de kotal ghorriaan noo vekh kejo us samen naal aae sanagavaranar janaral bahut hee prasan hoeaa. hun is tarhaan doven hukamaraan aapo aapane dderiaan val ge|
agale din mahaaraajaa saahib daa dderaa bahut sajaaeaa giaa, eis samen lee ik vishes pasmeene daa saamiaanaa kasmeer ton tiaar ho ke aaeaa see, jis dee chhab vekhiaa mahaaraaj saahib dee uchee shaan daa sikaa manaan par baitth jaandaa see| sone chaandee deean chobaan ate vaddamale kaleen galeeche is sajaavatt noo hor doonaan vadhaa rahe san | dariaa sataluj ton lai ke mahaaraajaa saahib de ddere tak doveen paasee fauaj kharrotee see, hun neeyat samen par shaahajaadaa kharrag singh ate kanvar ser singh sataluj de paar gavaranar janaral dee agavaaee lee ge ine noo laatt saahib dee savaaree aa pahunchee, jis naal shaahee rajamaitt saf banhee aa rahee see te angarezee vaajaa vaj rihaa see | jad savaaree dariaa ton paar aa gee, tad mahaaraajaa saahib bhee agavaaee lee aae, ate hun gavaranar janalar aapane haathee ton utar ke mahaaraajaa saahib de haathee par aa baitthaa | is samen saaree khaalasaa fauaj ne jo do paaseen khalotee hoee see uchee aavaaz naal fateh bulaaee| udharon topakhaane ne salaamee utaaree, hun haualee haualee ih jaloos mahaaraaje de shaahee saamiaane val vadhiaa| is samen gavaranar janaral barre gahu naal khaalasaa fauaj noo vekh rihaa see, hun ih shamiaane tak jaa pahunche, eis par ddaadte bareek ful patar daa kam silame sitaare vich keetaa giaa see, eis de chovaleen zarabafat deean kanaataan lageean hoeean san, vaddamale pashameene de faras saahamane ik jarraaoo takhat jagamag jagamag kar rihaa see, jis par ik hor chhottee par suhanee chaananee tanee hoee see, takhat par do kuraseean sajeean hoeean san | uhanaan de saje khabe lamee paal vich hor sunahiree kuraseean dhareean hoeean san| mahaaraajaa ate gavaranar janaral doven saahamane kuraseean par jaa baitthe |
eih darabaar angarezee afasaraan ate sikh saradaaraan naal khachaakhach bhariaa hoeaa see | is de uparant mahaaraajaa saahib de darabaareean gavaranar janaral saahamane marayaadaa anusaar aapo aapane najraane pesh keete, jis noo laatt saahib keval hath laa ke morr dinde san | ine noo mahaaraajaa te gavaranar janaral vich barre piaar naal gal baat hon lagee| isade uparant 101 thaan bahumale pashameene ton saalaan de, chaar bahumale ghorre saazosaamaan naal saje hoe, de haathee jinhaan par chaandee de hode kee tarhaan naal jarrat san, mahaaraajaa saahib valon gavaranal janaral dee sevaa vich pesh hoe jo unhaan ne barree khusee naal pravaan kar le |
eis samen mahaaraajaa saahib ne gavaranal janaral deean sugaataan ton dooneean gavaranal janaral noo do ke aapanee udaarachitee daa saboot ditaa | teeje din mahaaraajaa saahib ne gavaranar janaral de bhojan dee tiaaree keetee te bhaant bhaant de suaadale khaane tiaar karavaae| arathaat is samen daa prabandh us de patavante praahune de rutabe anusaar see | saaraa din tiaareean hundeean raheean, sooraj alop hundiaan saar hee saradaar haree singh nalooaa, jamaandaar khushahaal singh aad gavaranar janaral de ddere jaa ke us noo aapane naal lai aae | jad uh tanboo de daravaaze par pahunche taan agon mahaaraajaa saahib gavaranar janaral noo andar lai ge ate neeyat thaan pur jaa biraaje | gavaranar janaral naal jineean loddeean is samen aaeean san, sabh noo aapanee aapanee thaan pur bitthaa ditaa giaa, eis de magaron khaanaa chhakanaa aaranbh hoeaa, jis noo barre piaar naal angarezee praahuniaan ne khaadhaa | is samen mahaaraaj saahib daa faraanseesee ate desee vaajaa samen dee rauanak noo duganaa kar rihaa see | iaun adhee raat tak ih khushee daa samaagam chaaloo rihaa, eis de pichhon barre maan naal aapane praahuniaan noo vidaa keetaa| chothe din gavaranar janaral ne mahaaraaj saahib noo bhojan chhakan lee ddere bulaaeaa| mahaaraajaa saahib aapane darabaareean naal haatheean te savaar ho ke ture, agon rasate vich gavaranar janaral ne mahaaraajaa saahib dee agavaaee keetee | iaun doven hukamaraan barree shaan naal kheme vich pahunche | is samen angarezee kainp vee bahut sajaaeaa giaa see, sainkarre memaan kuraseean pur sajeean baittheean san, mahaaraajaa saahib noo jarraau kurasee pur bitthaaeaa giaa | gavaranar janaral ne mahaaraaj saahib daa mukh aanand puchhan de uparant vaaje vaaliaan noo aapane karatab dasan daa hukam ditaa | is samen bahut hee dilakhachavaan vaajaa goriaan vajaaeaa | panj chhe din mahaaraajaa saahib ne angarezee fauaj dee kavaid dekhee, pahile topakhaane dee nishaanebaazee ate fir palattanaan dee kavaid hoee, chhekarr rasaale ne aapane karatab dase, fer fojaan de angarej afasar maidaan vich aae te aapane kamaal daa dikhalaavaa keetaa jis noo vekh ke mahaaraajaa saahib bahut khush hoe | is de pichhon mahaaraajaa saahib de saradaar maidaan vich aae | s haree singh nalooaa te jaranail vanatooraa, raajaa suchet singh ate jaranail ilaahee bakhash aad ne aise aise veerataa de jangee karatab dase ki saare angarez asacharaj reh ge, kiaunk inhaan daa khiaal see ki mahaaraajaa saahib de jaranail jangee hunar vich aine nipun naheen honage | hun mahaaraajaa saahib dee sooram gatee de jans ne vee hulaaraa khaadhaa te aap haathee ton utar ke aapane prasadh ghorre laile par savaar hoe ate ik garravaa inhaan de moohare maidaan vich rakhiaa giaa | uparon mahaaraajaa saahib ghorraa uddaa ke liaae ate tin vaaree
1. ghaneyaa laal, tavaareekh panjaab, safaa 341 |
2. ghaneyaa laal, tavaareekh panjaab, safaa 341|
talavaar dee nok naal aise nishaan paae jis noo vekhiaan uh nisaan ik ful daa chitar disadaa see | gavaranar janaral ate hor angarezee afasar mahaaraajaa saahib dee veerataa te fauajee kamaal noo vekh ke viddaan reh ge | isade baad mahaaraajaa saahib khusee khusee aapane nivaas asathaan val vidaa ho aae | chheven din gavaranar janaral ne mahaaraajaa saahib deean fauajaan deean kavaid chitthee | is mauake par khaalasaa topakhaane dee goladaajee te paidal foj daa kooch daa dtang vekh ke gavaranar janaral bahut khus hoe, saaree fauaj dee barree shalaaghaa keetee| is din vidaaeigee daa darabaar hoeaa, eis samen mahaaraajaa saahib dee shaahazaadaa kharrag singh noo valeeahidee de adhikaar sauanpan baare mukhee darabaareean naal vichaar hoee taan jo ih faisalaa laaradd binattink noo das ke pakaa keetaa jaae | bahute darabaareean ne mahaaraaje de jhukaa noo vekh ke haan vich haan milaaee par inhaan vichon ik ser dil te dooradristtaa s haree singh nalooaa hee nikaliaa jis ne upokat faisale naal ih aakh ke asahimatee pragatt keetee ki main khaalasaa raaj noo panth khaalase dee ik paavan amaanat samajhadaa haan, eis dee vaagaddor kise de hath sauanpan ton pahilaan kujh hor vadheree soch dee lorr hai| maloom hundaa hai ki nalooe saradaar daa vichaar sikhee de pavatar dharam de unhaan asoolaan anusaar see jihaa ki guriaaee dee gadeenasheenee samen vich varaton aaundee rahee, arathaat adhikaar dee preekhiaa noo rishatedaaree de daave kolon sadaa sutantar rakhanaa, eis tarhaan raaj prabandh vee panchaaeitee tauar te parajaatantar riaasat repubalicha banaaun daa see par shak hai ki mahaaraajaa us samen bahusamatee age jhuk giaa, jis daa nateejaa bahut chhetee barree bhiaanak shakal vich sansaar de saahamane aaeaa| 1 navanbar, 1831 ee noo doven hukamaraan aapo aapane ilaake val vidaa hoe | mahaaraajaa saahib 16 navanbar noo laahauar pahunch ge |
eihanaan dinaan vich hee s moharadil khaan vaalee kandhaar daa ejantt meer aako khaan sane bahumaleean sugaataan de mahaaraajaa saahib dee sevaa vich haazar hoeaa ate moharadil khaan dee mitarataa dee patrikaa mahaaraajaa saahib noo ditee| kujh din ih ejantt mahaaraajaa saahib de paas rihaa, for bahumalee khilat ejantt noo ate keematee sugaataan khaan lee de ke us noo vidaa keetaa |
eihee saal shaahazaadaa no nihaal singh dee manganee lee prasadh hai, jo s shaam singh attaaree vaale dee kaniaan beebee naanakee jee naal hoee |
kashameer daa durabhakh
samat 1890 bi san 1833 vich kashameer daa barraa durabhikh piaa, sainkarre gharaane is apadaa de maare panjaab val bhaj nane | sher panjaab noo jad is daa pataa lagaa taan aapanee dariaadilee anusaar sabh tarhaan naal is de upaa daa yatan
keetaa | jiharre lok kashameer ton laahauar pahunche san, auhanaan dee dekhabhaal lee khudaa bakhash kauatavaal pulees noo niyukat keetaa jo uhanaan dee rozaanaa riporatt mahaaraajaa saahib tak pahunchaaeaa karadaa see | deevaan belee raam aad kee ahilakaar inhaan noo kharach khuraak den de prabandh pur laae ge| is samen jo lok amritasar aae san ihanaan dee ginatee kee hajaar see, aunhaa de nirabaah lee anaaj de bhanddaar mufat kholhe ge | s lahinaa singh majeettheea te meean samad uhanaan dee dekhabhaal lee mukarar hoe ton jad tak ih durabhikh hatt naa giaa ih sahaaeitaa lorravandaan noo chokhe samen tak miladee rahee |
pishaavar noo khaalasaa raaj naal milaaunaa
vaisaakh samat 1891 bi aprail san 1834 ee noo mahaaraajaa ranajeet singh ne aapane mukhee saradaaraan naal faisalaa keetaa ki khaalasaa raaj noo afagaanisataan, kaabal kandhaar tak pahunchaan lee ih at zarooree hai ki pahilaan pishaavar noo sane sabandhit ilaake de khaalasaa raaj naal milaa liaa jaave | khaalasaa darasaar de is faisale daa jad angarej gavaranar janaral noo pataa lagaa taan us ne aapane puleetteekal ejantt vaidd ate alaigajainddar baranas dee raae dee puchh keetee ki kee khaalasaa afagaanisataan noo fateh kar sakegaa je fateh kar liaa taan kee uh is mulak noo aapane adhikaar vich rakh sakanage eihanaa dovaa afasaraa ne, jiharre khaalase baare ddoonghee vaakafee rakhade san, aapo aapanee raae is tarhaan likhee hai
sar kalaadd vandd ne likhiaa hai ki is samen sikhaan dee 30 lakh ginatee hai| einhaan ne jis tarhaan panjaab de 4 karorr panjaabeean noo barree safalataa naal aapanee tahit vich rakhiaa hai uh use tarhaan afagaanaan noo vee aapane adheen rakh sakade han| inhaan ne panjaab de isalaamee soobe jihaa ki kasoor, mulataan, kashameer, jhang ate bihare aad ih saare musalamaanaan ton hee fateh karake aapanee hakoomat attak tak pahunchaa ditee hai uh use tarhaan afagaanisataan noo vee fateh karake aapane adhikaar vich rakhan dee samarathaa vee rakhade han |
alagajanddar baranas ne utar likhiaa ki is vich koee sandeh naheen ki afagaanisataan barraa kararraa desh hai ate saaeid maalee tauar par ghaattovandaa vee hai, par shere panjaab noo aise vaseele mile hoe han jihaa ki us de bharapoor khajaane te anaginat kavaaeidasakhee bahaadar fauaj, jis de kaaran uh uh samarathaa rakhade han ki aapane raah deean saareean aauakataan noo kuchal ke pooran safalataa praapat kar le|
1. laipal grifan likhadaa hai ki is kaal samen mahaaraajaa ne panjaah hazaar man anaaj mufat vanddiaa, dee panjaab cheefas |
pishaavar noo khaalasaa raaj vich milaaun lee s haree singh nalooaa te kauar no nihaal singh dee saradaaree vich ik muhinm karake toree gee|
audhar jad baarakazeea noo mahaaraaje de is iraade daa pataa lagaa taan uhanaan ne ttaakare lee bhaareean tiaareean kar leean, ate ilaake vichon anaginat jahaadeean noo ikatthaa karake pishaavar de daravaaze band kar dite| shir ate chanakanee de vichaale haajee khaan ne us de bhaaee khaan muhamad khaan ne barree veerataa naal khaalasaa fauaj daa ttaakaraa keetaa, par bhaaree nukasaan utthaa ke jad bhejan lage taan gher ke farr le | shaahajaadaa ne nihaal singh ne is samen vairee de fattarraan dee sevaa daa kam barree khulhadilee naal karavaaeaa| khaalasaa fauaj pisaavar pahunchee taan uhanaan ne agon shir de boohe band paae | s haree singh ne use vele shir noo gheraa paa liaa ate kachihiree daravaaze valon shir daa daravaajaa uddaa ke shir te haualaa kar ditaa | ithe ik takarree larraaee de pichhon baarakajee shir noo khaalee chhadd ke taakaal te jekhaan vich jaa varre| 6 mee san 1834 ee noo khaalase daa shahir ate baalaa hisaar te kabajaa ho giaa|
eis de uparant mahaaraajaa saahib aap pishaavar aae ate saare sarahadee ilaake daa prabandh karan deean sochaan sochade rahe | ithon pataa lagaa ki ameer dosat muhamad khaan bahut saaraa jahaadee te afagaanee laskar ikatthaa karake pisaavar noo sikhaan ton chhuddaaunaa chaahundaa hai | idharon mahaaraajaa saahib ne aapaneean fauajaan noo ameer de ttaakare lee sabh tarhaan tiaar kar liaa ate jithe jithe lorr disee uthe hokiaan saaj diteean, taan jo dosat muhamad khaan dee fauaj de aaundiaan hee us noo aisaa gheriaa jaae ki us daa ik sipaahee vee jaan bachaa ke naa jaa sake ameer dosat muhamad khaan ne jad mahaaraajaa saahib daa aisaa prabandh ton bhaareean tiaareean daa haal suniaa, taan aisaa adheer hoeaa ki aapane iraadiaan ton hath dho baitthaa | us samen us ton ik ayog gol hoee ki jis daa kalaik sadaa lee us dee bahaadaree de kaaranaamiaan noo kalankit kar giaa | uh is tarhaan hai ki us noo jad aapanee kaamayaabee dee koee gal naa dditthee taan us ne aapanaa ik vakeel mahaaraajaa saahib dee sevaa vich bhejiaa te us dasiaa ki ameer kahindaa hai ki main larraaee ton ak giaa haan aap aapane elachee bhej ke saadde naal hadabandee tthahiraa lavo taan jo age noo sadaa lee jhagarre muk jaan|
1. ser panjaab ne is samen s. haree singh nalooaa noo likhiaa ki suneedaa hai ki chanaranee vich barraa puraanaa pusatakaalay laaeibareree hai. jang de desh vich kise gal daa dhur sir naheen rahindaa. par tusaan khaas khiaal rakhanaa ki ih vidiak khajaanaa aig te lutt ton jis tarhaan ho sake bachaa liaa jaae|
2. eis larraaee te pishaavar te kabajaa karan de savisathaar samaachaar lee jeevan bitaantamahaaraajaa nonihaal singh parrho|
mahaaraaje ne baadasaahee niyamaan anusaar fakeer azeejudeen ton aapane ik amareekan karamachaaree misattar haaralan noo aapanaa bhaav samajhaa ke bhej ditaa| ih jad ameer kol pahunche tad uh sulhaa de niyam de viradh ihanaan noo najrabandee vich rakh ke aapane naal jalaalaabaad lai giaa, eih aas dhaar ke ki ihanaa de rokane naal mainoo pisaavar mil jaaegaa | is ayog karanee daa jad mahaaraajaa saahib noo pataa lagaa taan aap de beeraras ne uh hulaaraa maariaa ki aap ne use din hukam ditaa ki jinee chhetee larraaee deean tiaareean ho sakan karake bahut chhetee jalaalaabaad te dhaavaa kar denaa chaaheedaa hai te ik fakeer ajeejoodeen de badale jad tak main hajaaraan afagaanaan de lahoo naal aapanee talavaar dee piaas naa bujhaa lavaangaa, pichhe naheen murraangaa | edhar ih tiaareean din raat hon lageean, audhar fakeer saahib ne jo barre saar subhaa vaale ate aapane samen de naamee vidavaan san ameer dosat muhand khaan noo samajhaaeaa ki aap noo saanoo rokanaa saadde lee taan haaneekaarak naheen, par aap lee at bhiaanak hai | sher panjaab noo is ayogataa daa pataa lag giaa hai, hun afagaanisataan daa bachaa bachaa khaalase dee talavaar ton bach naheen sakegaa, hazaaraan begunaahaan daa lahoo aap de is ayog kaare badale ddulhegaa, eis lee aap noo chaaheedaa hai ki aap aapane keete te pachhataao te saanoo chhetee hee jaan devo, taan jo aseen jaa ke mahaaraajaa saahib de guse noo tthanddaa karee | kahinde han ki dosat muhamad khaan ne fakeer jee dee zubaanee ih gal sun ke barraa pashachaataap keetaa ate barree ijt naal ihanaan dohaan noo mahaaraajaa saahib de ddere vich bhijavaa ditaa |
sher panjaab is ghrinat kam ton ine ziaadaa jos vich aae san ki ihanaan de murr aaun par vee uhanaan daa iraadaa naa badaliaa, auh chaahunde san ki afagaanaan noo is dee kararree sikhiaa ditee jaae, par vakeer de benatee karan pur ki uh uhanaan naal vaaeidaa kar aaeaa hai ki uh is samen mahaaraajaa saahib noo larraaee ton benatee karake ttaal devegaa, taan masaan kite jaa ke mahaaraajaa daa gusaa tthandtaa hoeaa|
mahaaraajaa saahib ne sarahad par michanee te sikh dteree vich jo aj kalh kilhaa shakar garrh jaan sabakadar de naam par prasadh hai kilhe banavaaun daa hukam ditaa, jinhaan deean tiaareean lee saradaar haree singh nalooaa neeyat hoeaa, jo us ne ih ate hor lorreende kilhe barree yogataa naal bahut chhetee tiaar karavaa le|
eis de pichhon mulakee prabandh val vee dhiaan ditaa te pishaavar daa pahilaa gavaranar te fauajee kamaanddar in cheef saradaar haree singh sathaapat hoeaa ate kam sikhan lee saahajaadaa nauanihaal singh is naal laaeaa giaa| iaun jad saaraa prabandh ttheek ho giaa taan ilaake de reesaan noo age likheea jaageeraa bakhaseea geean
pahilee jaageer sulataan muhamad khaan noo kohaat ate hisatanagar vich ditee jisadee vaarashak aamadan tin lakh rupiaa see, eis ton chhutt 25000daa ilaakaa duaabe vich bakhasiaa| ise tarhaan hor vee bahut saare reesaan ate arabaabaan noo muaavazaa te jaageeraan mileean| hun ithon daa saaraa prabandh ttheek karake mahaaraajaa saahib laahauar parat aae |
janaral ailaaradd daa chhuttee ton paratanaa
san 1836 ee vich janaral ailaaradd chhuttee pooree karake aapane desh faraans ton laahauar paratiaa taan is samen ih ik khat hakoomat faraans daa ate hor kee bahumaleean sugaataan mahaaraajaa lee liaaeaa| is samen is ne ik barree manoranjak kavitaa kise kavee ton faarasee lipee vich tiaar karavaa ke mukh aagar kantth kar lee see ate jad mahaaraajaa saahib dee sevaa vich haazar hoeaa taan barree prabhaavasaalee ate adab bharee aavaaj naal is tarhaan sunaaee
eilaahee baadashaaham jindaabaad |
falak dar khidamate uh bandaabaadaa |
badaragaahash rasam azajaa yaabam |
deham jaan garadane aj hukamash bataadam |
buvad laahauar gur meeram muzaaram |
buvad taboot dar gunchaa ataademaan|
1. ser panjaab te s haree singh ne mil ke is samen sarahadee ilaake daa dauaraa keetaa ate is dee hariaavalee noo vekh ke ih faisalaa keetaa ki paraganaa pishaavar, rishat nagar te yoosafazee de ramaneek ilaake vich sikhaan dee neaabaadee sathaapat keetee jaae arabaat khaalase noo panjaab ton liaa ke ithe vasaaeaa jaae | iaun karan naal ik taan khaalase noo is upajaaoo dharatee te laabh pahunchegaa, doojaa khaalase de ithe afagaanaan de sir upar aa vasan naal sarahadee larraaeean sadaa lee muk jaanageean | chunaach is prayojan noo pooraa karan lee panjaab de prasadh shahiraan de naan upar ithe pindd vasaae ge, jihanaan vichon gujaraat, laahauar, sheragarrh, sibaan dee dteree, chauak khaalasaa aad aj tak is ilaake vich sathir han par kiaunk us noo is iraade de pooraa karan ton pahilaan hee sansaar ton kooch karanaa piaa, eis lee hee ih yojanaa vich hee adhooree rahee|
2. asal khat, jis ute 27 akatoobar san 1835 taareekh likhee hoee hai, einddeea aafis dee laaeibareree vich piaa hai, eih shaah loeis filap valon hai jis vich us ne aapane aap noo shinasaaeh faraans likhiaa hai ate mahaaraajaa saahib noo panjaab daa baadasaaeh sanbodhan keetaa see|
3. ailaaradd 23 janavaree san 1839 ee dee raat noo 52 saal dee umar vich dil dee dharrakan khalo jaan naal pishaavar vich gorakh hattatee vich mar giaa| us dee vaseeat anusaar us dee mrirr deh laahauar liaandee gee te barree bhaaree fauaj naal jithe aj kalh kapoorathalaa haaoos hai, kurree baag vich aapanee larrakee dee kabar naal dafanaaee gee| ih kabar aje teek laahor de kurree baag vich mauajood hai|
eis chhottee jihee kavitaa daa saare darabaareean ute uh asar hoeaa ki sabh de moonh ton vaah vaaha dee aavaaz hunj nikalee | mahaaraajaa saahib vee bahut khush hoe ate us dee barree ijat te slaaghaa keetee ate us noo bahumalee khilat bakhasee | mahaaraajaa saahib ne ihanaan upar daseean sugaataan de mul ton vakh 30000 rupiaa inaam vajon ditaa |
kauar nauanihaal singh daa viaah
eih viaah jo panjaab de itihaas vich adatee maniaan jaandaa hai, 23 fagan 1894 bi noo hoeaa| is samen sher panjaab ne door door de raaje mahaaraajiaan ton chhutt gavaranar janaral hind ate hor kee mitaraan noo sade ghole | gavaranar janaral valon sar hainaree fon kamaanddar in cheef sane leddee fain te sattaaf do aae | patavanto praahuniaan vich mahaaraajaa pattiaalaa, naabhaa, jeend, fareedakott, navaab malerakottalaa, raajaa kapoorathalaa, kalaseean, narainagarrh, singh garrh, manddee te saket aad aapaneean angarakhiak fauajaan de sree amritasar jee pahunch ge | is tarhaan viaah ton kujh din pahilaan hee panj lakh ton vadh ikon ho giaa| ithe inhaan dee barre maan te vaddiaaee naal aao bhagat keetee gee ate har ik raaje ate mahaaraajiaan lee vakhovakh nivaas asathaan san jo barreean sajaavattaan naal sajaae ge san, eithon tak ki har ik jaajee de bisatare vich 30 tarhaa de kaparre mauajood san, jinhaan par barraa komal pashameene daa kam keetaa hoeaa see | hun jad dohaan dhiraa valon bhaaree saan naal sree amritasar saahib ton attaaree jaan lee charrhaaee keetee| is samen saare patavant praahune sajeele haatheean par savaar ho ge| pahile ih saaraa jaloos shir de vichon dee hundaa hoeaa sree darabaar saahib jee pahunchiaa, jithe mahaaraajaa saahib ne sane aapane saahibazaadiaan de is kaaraj dee niravighanataa lee aradaasaa sodhiaa ate hajaaraan butakeean sree granth saahib jee dee bhettaa keeteean| is ton pichhon sree akaal takhat saahib jee aradaasaa hoeaa, fer 225 rupe har ik guraduaare dee bhettaa keete ate 5000 rupiaa akaalee jathe de parashaade lee ditaa | is ton uparant mahaaraajaa saahib ne aapane saare angarez ate desee patavante praahuniaa diaan haatheea par do do hajaar rupe deean moonh kholeean thaileean rakhavaa diteean taan jo inhaan noo rasate vich jithe vee mangataa najreen pe, khulhe dil naal uhanaan noo ih rupiaa vanddiaa jaave | is samen dee chhath te saj dhaj dee koee had naheen see, kilhaa gobindagarrh ton lai ke door tak aadamee hee aadamee nazar aaunde san| is samen khaalasaa raaj de ik ghaahee ton lai ke jaranail tak ne sajeele chhabeele
1. sayad muhamad lateef, hisattaree aaf dee panjaab, safaa 477 |
basatar pahine hoe san | saanoo ik biradh bazurag de darashan hoe, jis ne ih viaah aapanee akheen dditthaa see, jad uh saanoo is dee vithiaa sunaandaa see taan us adatee chhab noo chete karake jhoomadaa see te akhaan ton josh de hanjhoo keradaa jaandaa see te naal hee dasadaa see ki us samen ih jaapadaa see ki panjaab daa koee dukh bhukh daa naan vee naheen jaanadaa see | saahee praahuniaan dee taan koee ginatee hee naheen see, par darashak des dee har ik nukar ton darasn mele lee kee lekh dee ginatee vich aae hoe san | maikagaraigar likhadaa hai ki jiharraa rasaraa haatheea dee savaaree langhan lee neeyat keetaa giaa see us de dohaan paasiaan val kohaan tak darask khalote san| haatheean vichon ih patavante jaanvee khulhe dil naal uhanaan to rupe te butakeean daa meenh vasaaee jaade san | ser panjaab te sar hainaree fain mahaaraaje de prasadh haathee indar gaj dee amaaree vich baitthe san, audaarachint mahaaraajaa dohaan hathaan naal shaileean vichon moharaan uddaaee jaandaa see | attaaree pahunchan tak saare rasate iho hee haal rihaa, arathaat ithon tak ki lakhaan rupe vandde ge|
hun ih jaloos is tarhaan bhaaree naanabaatth naal attaaree pahunchiaa, saare praahune aapo aapaneean savaareean ton utare ton ithon ik sundar farash par jo bahumalee keemakhaab te makhamal naal sajaaeaa giaa see kujh kadam age vadhe| ithe budte par nauajavaanaan ton bahaadar, saradaar shaam singh ne sane aapaniaan sabandheean de ihanaan daa barre utasaah naal suaagat keetaa te 101 moharaan te panj barre keematee samaan naal saje gharre is samen mahaaraajaa saahib noo bhett keete ge | shaahazaadaa kharrag singh noo 51 muharaan ton ik ghorraa ditaa| is tarhaan shaahazaadaa ser singh noo 41 muharaan te ghorraa ditaa, eis ton chhutt saare vadde vadde prahuniaan noo kujh naa kujh bhettaa milaneean deean diteean | fer sabh noo aapo aapanee yog thaan par bitthaaeaa giaa |
milanee dee rasam pooree ho jaan pichhon mahaaraajaa ranajeet singh te sar hainaree fain sane saare jaanjeean de nivaasaasathaan val ge, jithe har ik lee aapane aapane rutabe anusaar sabh jarooree lorreendeean cheezaan tiaar dhareean hoeean san | nivaasaasathaan de saahamane aatashabaajee chalaaee gee te barree bhaaree deepamaalaa keetee gee | sar hainaree sane aapane sattaaf de kapataan vandd mahaaraajaa saahib naal ik vadde smiaane chaananee hetth biraajamaan san ise tarhaan naalo naal hor sainkarre saamiaane raajiaan ate saradaaraan naal bhare pe han|
agale din fer mahaaraajaa saahib te kamaanddar in cheef haatheean par savaar ho ke pirr val aae| hainaree fain te kanvar nauanihaal singh suniharee kuraseean par mahaaraajaa de saje khabe baitthe hoe san, hor raaje te navaab sabh darabaar noo sushobhit kar rahe san | is samen panjaab de hunarakaraan ne aapane karatabaan de kamaal pooree
1. sayad muhamad lateef hisattaree aaf dee panjaab, safaa 477 1
pooree tarhaan dase | kee thaaee panjaab de prasadh pahilavaanaan de ghol hoe, for haatheean dee larraaee hoee, nejaabaazee, shamaserajanee aad de karatab hoe | is din mahaaraajaa saahib ne aapanee udaarachitee daa uh saboot ditaa ki jis daa namoonaa aj tak panjaab vich kise naheen dditthaa | aseen upar das aae haan ki kee lakh darasak des de har ik bhaag ton is subhaage samen man vich kee tarhaan deean aasaan dhaar ke aae hoe san ki maandaanee mahaaraajaa aapane khulhe subhaa anusaar is samen maaeaa daa meenh vasaa ke sabh noo nihaal kar devegaa, so mahaaraajaa ne ihanaan deean aasaan ton vadh karake dasiaa|
daan de vanddan daa prabandh is tarhaan keetaa giaa see ki bahut saareean fauajaan ik khulhe maidaan vich jithe hun attaaree daa relave satteshan hai lai jaa ke inhaan noo ik kilhe dee skal vich chaar baaheean kataar vich kharrheean kar diteean, har ik baahee vich ik daravaazaa rakhiaa giaa see, te sarabat adhikaareean noo ik valagan de andar kar ditaa ate hun chavaan daravaaziaan valon jeev sir ik ik butakee de ke uhanaan noo baahar kadtade jaande san | is prabandh de kaaran kee lakh aadamee sauakhe hee nibhaae ge te kise noo vee dhakaa dhorree naheen hoee te naa hee koee daan ton vaanjhiaa rihaa| is samen ik barraa bachatar drish vekhan noo saahamane aaeaa, jis de kaaran sher panjaab dee udaar chitee daa sikaa age ton hazaar gunaan vadh daraskaan de manaan par ukar giaa | uh ih see ki ik bhikhaaree ik vaddaa saaraa valattohaa sir te chuk ke mahaaraaj saahib de saahamane aaeaa ate kahin lagaa sarakaar | aap de hukam anusaar sabh noo jeev pratee pooraa pooraa bhaag mil giaa hai, par meraa chukaavaa ajo tak naheen hoeaa| mahaaraajaa saahib ne use vele vandd vaale karamachaareean noo bulaaeaa te hukam ditaa ki is noo aapadee vandd de devo | jad kaaradaar us noo us dee neeyat vandd den lagaa taan us ne aakhiaa ki sarakaar ne jeev pratee daan sabh noo bakhashiaa hai| taan mainoo vee mere jeev gin ke daan bakhasiaa jaave | mahaaraajaa saahib ne us ton puchhiaa tere hor jeev kithe han tad us ne aapane valattohe ton dtakan chukiaa jo moonh tak keeteean naal bhariaa piaa see, eis noo vekh ke saaraa darabaar asacharaj ho giaa, par daanee mahaanraajaa ghabaraaun dee thaan khirrakhirraa ke hasiaa ate us aadamee noo kihaa ki jo vandd gin ke lainee e taan ihanaan noo toonhen gin ke das deh ki tere jeev kine han ate jo min ke ukaa chukaanaa hoee taan aapanaa valattohaa maaeaa naal bhar lai| us ne pichhalee gal man lee ate mahaaraajaa saahib ne khirre mathe has ke ih bhaaree bakhashees bakhas ke us gareeb deean peeharreean de dhon dho sutte | sar hainaree fain
1. butakee sher panjaab mahaaraajaa ranajeet singh de raaj samen ik sone dee jarab daa naan see, jis daa mul panj rupe hundaa see | vekho yorapeean aiddaracharaz in naaradaran inddeea sanketak profaisar gairatt,safaa 98|
eis nazaare noo vekh ke barraa hee khush hoe| maikagaregar likhadaa hai ki baaraan lakh ton vadh rupiaa us din vanddiaa giaa see | kee horanaan itihaasakaaraan ne is rakam dee ginatee 22 lakh ditee hai, hakeekat vich ih rakam kise tarhaan vee 20 lakh ton ghatt naheen see |
jad 20 lakh rupiaa keval daan vich vanddiaa giaa taan is ton sauakhaa hee anumaan keetaa jaa sakadaa hai ki viaah te mahaaraajaa saahib daa kinaa ku kharach aaeaa honaa hai| sarabat khaalasaa fauaj de sipaahee kee paidal ton kee ghorr charrhe, sabh noo ik ik pag ate ik ik thaal matthiaaee daa ditaa giaa | ihanaan de saradaaraan noo bahumale sirope dite ge|
s shaam singh ne aapanee sapataree noo is samen hetth likhiaa daaj ditaa 11 haathee, 100 ghorre, 100 aootth, 101 gaooaan, 101 lavereean maheean, 500 kashameeree saalaan, ate bahut barree rakam de mul de javaahaaraat | ihanaan ton chhutt kheenakhaab de thaan, sone chaandee de bhaanddiaan dee taan koee ginatee hee naheen see | mahaaraajaa ranajeet singh, sar hainaree fain ate saahazaadaa kharrag singh ate ser singh aad noo behamaleean sugaataan mileean | ih viaah par saradaar saam singh daa 15 lakh rupiaa kharach hoeaa see |
mukadee gal ih hai ki shaahazaadaa nauanihaal singh daa viaah kee see, maane saaraa panjaab nihaalo nihaal ho giaa ate ih ghattanaa panjaab de itihaas daa kade naa bhulan vaalaa bhaag ban gee|
eih viaah baare ih vee kihaa jaandaa hai ki dohaan dhiraan dee ichhaa see ki dikhalaavaa ukaa naa keetaa jaae, par ser panjaab de pote daa viaah chaahe uh kinee vee saadagee naal kiaun naa keetaa jaandaa, eis ton ghatt naheen see ho sakadaa|
jamarauad noo khaalasaa raaj vich milaaunaa
akatoobar san 1836 ee vich bahaadar jaranail haree singh nalooe ne aapanee niddar khaalasaa fauaj naal afareedeean dee prasadh gatee jamarauad kalaan naamee kilhe noo fateh karake is ton aapanaa kabazaa kar liaa| fauajee nigaah ton ih thaan barree lorreendee ate daraa khaibar daa boohaa manee jaandee see, eis lee saradaar jee ne is kachee garree dee thaan par ik vaddaa kilhaa banavaaeaa, jis daa naan fatahigarrh rakhiaa|
eis kilhe de tiaar ho jaan naal afagaanaan dee rahee khahee aas daa lok vee
1. sr laipal grifan, dee panjaab cheefas,j.1 s. 4421
2. pofaisar choparraa dee panjaab aij de saavaran sattett safaa 321
ttutt giaa | hun taan uh saaf samajh ge ki khaalasaa fauaj daa doojaa halaa jalaalaabaad te hovegaa | is khatare ton bachan lee ameer dosat muhamad khaan ne ik vaaree murr khaalase naal ttakar lai ke bhaagaan dee parakh karanee chaahee| is samen uh aap taan maidaan jang vich khaalase de ttaakare par aaun daa hauansalaa naa kar sakiaa, par aapane putar muhamad afazal khaan ate muhamad akabar khaan aad dee sauanpanee vich vaddee afagaanee fauaj ate beginat mulakheea lashakar jamarauad noo murr fateh karan lee aprail san 1837 noo idhar bhejiaa | afagaanee fauajaan barre josh naal ik raat noo dare ton nikaleean ate kilhaa fateh garrh noo gher liaa| is samen s mahaan singh dee tahit vich bahut thorree khaalasaa fauaj see, par us ne barree veerataa naal saaraa din larr ke vaidee noo uthe hee attakaaee rakhiaa| do din afagaanaan deean topaan chaladeean raheean, chhekarr dooje din lodde pahir kilhe dee pachhamee baahee ddig pee, par afagaanaan de dilaan ton khaalaso daa aiddaa dabadabaa baitthaa hoeaa see ki uh us samen kilhe de andar vatan daa heea naa kar sake | hun raat pai gee see ate lagade hath s mahaan singh ne kilhe dee ddigee hoee thaan ret mittee aad naal boreean bharavaa ke raatonraat murr usaar lee te naal hee is saaree vithiaa s haree singh noo pishaavar likh bhejee|
s haree singh is khabar noo sunade hee barree tezee naal 30 aprail noo saver hon ton pahilaan hee vairee te aan piaa| bhaaven khaalasaa fauaj afagaanee lasakar ton ginatee vich bahut ghatt see, par halaa inaa achaanak ate darirrataa naal keetaa giaa see, ki afagaan samajhe ki saaree dee saaree khaalasaa fauaj maidaan vich pahunch gee hai | agon afagaanaan ne barree bahaadaree daa saboot ditaa ate mazahabee josh vich change ddatt ke larre, par akheer khaalase dee adatee darirrataa te sooramataaee de age ttik naa sake | ihanaan de pair ranatate vichon hilane hee san ki udharon khaalase ne uh talavaar chalaaee ki vairee bhaibheet ho ke bhajiaa ate jaanaan bachaaun lee dare vich jaa varriaa| hun maidaan par khaalase daa adhikaar ho giaa | is jang vich vijee khaalase ne afagaanaan ton 15 bhaareean topaan khoh leean| afagaan is samen jad maidaan vich haar paa ke nase taan khaalase ne dare de andar jaa ke vairee daa door tak pichhaa keetaa | naso jaande afagaanaan noo shamasodeen khaan sajarasaah rasaalaa fauaj naal aa miliaa ate inhaan daa barraa hauansalaa divaaeaa| is samen barree khalabalee machee te murr larraaee aaranbh ho gee | ttheek is samen khaalase daa bahudaar jaranail s haree singh nalooaa golee naal fattarr ho giaa ate ise raat noo sheedee daa piaalaa pee ke pralok vich jaa biraajiaa|
1. dee panjaab aij de saavaran sattett safaa 3|
2. s haree singh nalooe dee adatee veerataa te is jang daa savisathaar haal parrhanaa chaaho taan jeevan itihaas s haree singh nalooaa parrho, jo itihaasak khoj dee bahumalee kitaab hai|
eih dilaan noo fattarr kar den vaalee khabar sher panjaab noo saavanee savaar dee raaheen bhejee gee | jad aap ne ih khabar sunee taan aap de pairaan hetthon dharatee nikal gee te haa daa naaraa maariaa ate der tak maano chintaa de saagaraan vich, auh man jo kade vahindeean kalaa daa jaanoo hee naheen see, bevasaa ho ke gote khaan lagaa | jine darabaaree is samen darabaar ch haazar san sabh de chihariaan te havaaeean fir chhaa geean, chhekarr mahaaraajaa barre josh vich utthiaa te hukam ditaa ki hun hee fauajaan pisaavar val kooch kar den te ik manzal noo do te do noo chaar karade hoe udd ke pahunchan te mere piaare saradaar haree singh jee daa pooraa pooraa badalaa le binaan aaraam naal naa baitthan |
eis hukam dee paalanaa barree tezee naal keetee gee | mahaaraajaa saahib aap laahauar ton kooch karake sane khaalasaa fauaj daa sabh ton pahilaa dderaa pishaavar jiharraa pahunchiaa uh raam nagar dee chhaavanee daa see| ih 100 meel dee vaatt 6 dinaan vich pooree karake pishaavar puj giaa |
eidhar afagaanaan noo jad sher panjaab de athaah jos ate anaginat khaalasaa fauaj de kooch daa pataa lagaa taan uh nas ke kaabal jaa varre| khaalasaa fauajaan ne kee zarooree ghaatteean par kabajaa kar liaa ate uthe aapaneean chauakeean bitthaa diteean |
mahaaraajaa ranajeet singh daa chalaanaa
hun ser panjaab daa saadhaaran rog dino din vadhadaa giaa | shaahee hakeem fakeer azeejudeen aad naamee vaid rog noo kattan de din raat yatan vich rahinde san, par jad aayoo pooree ho jaandee hai taan koee davaaee kaatt naheen kar sakadee | ttheek ihee haal mahaaraajaa saahib daa hoeaa| mahaaraajaa saahib ne jad aapane is rog noo vadhadaa dditthaa taan 8 jetth samat 1896 bi mutaabak san 1836 ee noo laahauar vich ik bhaaree darabaar daa hukam ditaa jis vich saare saradaaraan ate jaageeradaaraan noo bulaaeaa giaa see | neeyat din jad saare darabaaree aapoaapanee thaan par saj ge, tad sher panjaab ik sunahiree paalakee vich takee par chhoh laae hoe darabaar vich aae | agon saare darabaareean ne utth ke fateh bulaaee, naal hee kilhe ton 101 topaan dee garaj ne salaamee ditee | mahaaraajaa saahib daa sareer is samen enaa nirabal ho giaa see ki aap noo shaahee vaid ne kurasee te baitthan dee aagiaa naa ditee te use tarhaan aap dee paalakee addol us sangamaramar dee baraadaree de chabootare par rakhee gee jo jo hajooree baag vich banee hoee | is samen khaalase daa tej daa sooraj dupahir vat aapane poore sikhar par see, har paase ton dabadabaa te shaahee aan saan vadh rahee see, nigaah chuk ke vekhiaa
1. eih baaraandaree aje tak hajooree baag kilhe paas laahauar vich mauajood hai| is see uparalee chhat pichhe jihe bhoochaal naal ddig pee see|
khushee te aisvar hee nazareen aanvadaa see | haan, kise vele jad biradh sher dee paalakee val nazar jaa paindee see, tad thorree der lee man udaas jihe ho jaande san te karataar dee vachitr kudarat daa najaaraa akhaan moohare aa khalondaa see| ki ih uhee bahaadar yodhaa hai jo vagadeean talavaaraan te vasadeea goneean vich aapane ghorre noo uddaandaa hoeaa bijalee vaang veree de sir jaa paindaa see ate bakeven de bhooa ton moolon ukaa ayaanoo see, aj kurasee par aapane aap noo thamhan ton vee asamarath hai | ih saare khiaal sooraj agon badal aa jaan dee tarhaan jaraa dee jaraa lee udaasee daa jhalakaa de jaande san, par ih soch ke ki mahaaraaje de putar te potare saare chatar siaane han, manaan noo dharavaas ho jaandaa see |
mahaaraajaa dee paalakee chabootare te rakhan de pichhon kujh der lee saare darabaar vich chupachaa varat gee, chhekarr biradh sher ne aapanaa moonh iaun kholhiaa te dheemee jihee aavaaz vich kahin lagaa bahaadar khaalasaa jee | aap ne khaalasaa raaj dee usaaree lee jo athak ghaalaan ghaaleean ton aapane lahoo deean dhajeean vagaaeean han, auh asafal naheen geean |
eis samen aapane aale duaale jo kujh dekh rahe ho. ih sabh kujh aap jee dee kurabaanee ton ghaalaan daa fal hai| main guroo te aap de bharose ik sadhaaran pindd ton utth ke lagabhag saare panjaab te is ton baahar afagaanisataan, kashameer, tibat, sindh deean kandhaan tak khaalase daa raaj sathaapat kar ditaa hai| sansaar par suaasaan daa koee bharosaa naheen par jo kade meraa ant nerre hee hai taan pak samajho ki aap saariaan ton at khushee vidaa hovaangaa | main is vele aap sabh noo mahaaraajaa kharrag singh de hath sauanpadaa haan, eis noo aap ne mere tul samajhanaa ate ih sabh tarhaan aap dee bhaliaaee daa chaahavaan rahegaa | is samen saare darabaar de chihare mahaaraajaa de piaar vich laalo laal ho rahe san, keean deean aauakheean ton hanjhooaan dee jaladhaaraa chal rahee see | chhekarr mahaaraajaa saahib ne shaahazaadaa kharrag singh daa hath lai ke raajaa dhiaan singh de hath vich farraa ditaa ate dhiaan singh val tak ke kihaa ki aap ne khaalasaa raaj valon bahut uchaa maratabaa paaeaa hai, hun is dee sache man naal sevaa karake hor vadhaanaa aad| is ton pichhon saare darabaareean ne mahaaraajaa kharrag singh age nazaraane haajr keete, jinhaan noo uh hath laa laa ke morradaa jaandaa see | par sabh noo mahaaraajaa saahib valon aapane aapane rutabe anusaar siropaa dite ge | shor panjaab de jeevan itihaas vich ih chhekarralaa darabaar giniaa jaandaa hai |
eis de baad mahaaraaje daa rog dinodin vadhadaa giaa| is samen barraa bhaaree daan keetaa giaa | saare guraduaariaa mandaraan, maseetaa ate anek lorravandaan noo lakhaan rupe vandde ge | chhekarr 15 haarr veeravaar samat 1896 bi chhe gharree din rahe mutaabik 27 joon 1839 noo unaahatth saal dee umar vich mahaaraajaa ranajeet singh daa bhauar uddaaree laa giaa | eis tarhaan aj khaalasaa kauam de sir ton us adatee purakh daa chhatarajis ne khaalasaa kauam lee raaj bhaag sathaapat kar ditaa see sadaa lee
1. rojanaamachaa maualavee ahimad bakhash chistee dafatar 6, 7 janaral aaf dee panjaab hisattaareekal sosaaeittee ji 6 nan 2.s 84 mahaaraajaa saahib daa chalaanaa kilhaa laahauar de saman buraj dee imaarat ch hoeaa| haningabaragar taranee faaeev yeearaza |
aun giaa| is samen saare panjaab vich kihaa jaandaa see ki aj mahaaraajaa ranajeet singh panjaab noo randdaa kar giaa |
agale din 28 joon mahaaraajaa saahib daa mritak sansakaar barree dhoom dhaam naal keetaa giaa | khaalasaa fauajaan ton chhutt lakhaan lok jithon tak chalaane dee khabar pahunch sakee uh aapane piaare mahaaraajaa de antam sansakaar vich milan lee laahor pahunch ge | chhekarr mahaaraaje dee deh aganee noo sonp ditee gee| udharon us samen kilhe ton topakhaane ne mahaaraaje dee antalee salaamee utaaree, eine noo aganee prachandd ho gee ate thorre samen vich hee uthe binaan suaah de dter de hor kujh naheen see | kahinde han ki is samen raajaa dhiaan singh mahaaraaje de vichhorre noo naa sahaaradaa hoeaa kee vaar mahaaraajaa de balade angeetthe vich chhaal maaran lee age aanvadaa rihaa see te lok barree mihat naal us noo is tarhaa karan ton horrade san, par angarez te desee itihaasakaaraan dee raae hai ki is daa is tarhaan karanaa keval vikhaavaa see| is tarhaan khaalasaa kauam de itihaas daa at prakaashamaan bhaag ithe sanpooran ho jaandaa hai|
sher panjaab daa fauajee prabandh
sher panjaab mahaaraajaa ranajeet singh ne jad sree amritasar noo khaalasaa raaj
1. mahaaraajaa ranajeet singh de chalaane de din val dhiaan keetiaa kudarat dee ik asacharaj rachanaa akhaan age aa khalondee hai | 15 haarr samat 1856 noo sehi panjaab laahauar te kabajaa karadaa hai ate 15 haarr samat 1896 noo usadaa chalaanaa hundaa hai | is tarhaan ttheek chaalee saal mahaaraajaa ranajeet singh ne laahauar vich paatashaahee keetee|
2. eih itihaasak thaan jo samaadh mahaaraajaa ranajeet singh de naan par prasadh hai| laahauar de kile de saahamane ate sree guroo arajan dev jee de ddeharaa saahib de naal hai, jis par barree sundar ate bahumalee imaarat usaree hoee hai|
3. mejar samaaeish hisattaree aaf dee raning faimalee aaf laahauar, savaa 27. panrrat devee prasaad tavaareekh panjaab safaa 381
4. eis vibhaag de likhan vich asee maaharaajaa de puraane khaalasaa darabaar de rikaaraddaan ate kee anachhape khararriaan ton sahaaeitaa praapat keetee hai| vishes vaakiaat mahaaraajaa saahib de hukam naal likhee pusataka tarajamaae kavaaeid sapaaha
vichon praapat keete ge han| ih bahumalaa nusakhaa je aj tak chhapiaa naheen mahaaraajaa dee fauaj baare vaakafee daa amolak khajaanaa hai| is vaarasee akharaan vich baatasaveer pusatak hai| is de chauarre saaeez de 135 safe han, ate is vich 64 rangeen moorataan han jinhaan vichon 52 moorataan vich fauaj dee varadee, sir dee perr ton lai ke jutee tak barre ugharre hoe rogaan vich dasee gee hai| kavaaeid sikhan vaale nauajavaanaan de hath vich bandookaan han | kite sajaa pair te kite khabaa pair utthaaeaa hoeaa hai| kite lanbe kadamaan dee chaal chol rahe han kite kite panj panj ate kite kite das das dee kataar vich angarr pichharr kadam utthaa rahe han| kite sandakaan dee varaton daa vakhovakh chanl pugatt keetaa giaa hai| khaalasaa fauaj dee kavaaeid te fauajee vibhaag de prabandh noo samajhan lee ih nusakhaa darapan tul hai|
eis de naal hee ik hor anachhapee pusatak khaalasaa sainaa noo angarezee fauajaan de niyamaan te prabandhaan anusaar chalaaun lee mahaaraaj ne tiaar karavaaee see jis daa naan hai
aaeen v kavaaeen dar baabe itazaame fauaj angarejee
mahaaraajaa saahib de fauajee prabandh noo samajhan lee ih doven pusatakaan adatee han| asaan ihanaan
naal samalit kar liaa taan sabh ton pahilaan jarooree kam jo aap ne aapane hath vich liaa uh ih see ki khaalasaa fauaj noo yoorapee dtang anusaar kavaaeid sikhaanee | maloom hundaa hai ki mahaaraajaa saahib is gol noo use samen hee pooree tarhaan samajh ge san ki fatah keete hoe desh dee rakhiaa lee sakateemaan fauaj dee lorr hai, kiaunk poorab val angarejee hakoomat dinodin barree tezee naal vadh rahee see ate pachham val afagaanee shakateemaan laskar sadaa panjaab noo lataarradaa rahindaa see | hun ihanaan dohaan balavaan taakataa de vichaale hunde hoe panjaab dee rakhiaa lee ik balavaan te kavaaeidadaan fauaj dee bahut chhetee tiaar karan dee lorr noo us ne at jrooree anubhav keetaa|
eis door dee soch anusaar ser panjaab ne samat 1860 bikaramee mutaabik san 1803 ee vich pahilee sheradala hajaban rajamantta noo kavaaeid simaanee aaranbh karavaaee | pahile pahil kavaaeid dasan daa prabandh iaun keetaa giaa ki kujh poorabee, jinhaan ne eesatt inddeea kanpanee dee foj vich nauakaree karake kavaaeid sikhee see, authon naan kattaa ke ithe aae ton unhaan khaalasaa fauaj vich kavaaeid dasanee shuroo keetee | is de pichhon mahaaraajaa ne aapanee fauaj vichon kujh chonaven javaan kanpanee de ilaake vich bhijavaa dite, auh angarezee fauaj vich bharatee ho ge te jad pooree tarhaan kavaaeid sikh ge taan uthon aapanaa naan kattavaa ke laahauar aa ge ate mahaaraaj saahib deean fauajaan noo kavaaeid sikhaande rahe|
eiaun angarezee fauajaan vichon kavaaeid sikh ke aae javaanaan vichon ik jasavant singh naamee naaeik is kam vich barraa prasadh see| kapataan vaidd puleetteekal vibhaag ludhiaanaa ne ik sarakaaree chitthee vich likhiaa hai
mahaaraajaa ne meraa dhiaan aapanee fauaj de ik afasar val divaaeaa jis daa naan dhauankal singh see, mahaaraajaa ne kihaa ki ih meree fauaj vich puraanaa afasar hai| is ne meree fauaj noo sabh ton pahilaan angarezee dtang dee kavaaeid sikhaaee see | is daa putar vee ik rajamett daa karanail hai|
eiaun mahaaraaj saahib dee athak koshis te atutt yatan naal thorrhe samen vich kee palattanaan kavaaeid sikh geean|
eik itihaasak bhul
khaalasaa fauaj de kavaaeid sikhan de san saal baare kee prasadh te badeshee itihaasakaaraan ne bhulaan khaadheean han, eihanaan vichon kee likhade han ki misattar
1. panjaab gavaranamaintt reekaaraddaz, safaa 281
2. moor karaafatt aapane safaranaame vich likhadaa hai ki mainoo mahaaraaje ne dasiaa see ki mereean fauajaan noo pahile pahil ik naaeik ne kavaaeid dasee see jo kanpanee dee fauaj vichon kavaaeid sikh ke aaeaa see safaranaamaa moor karaafatt jilad safaa 98 |
3. kapataan vandd daa sarakaaree khet chaaralas maittakaaf raizeeddaintt dilee de naan, tareek agasat san 1827 panjaab reekaaraddaz|
maittaakaar jad san 1809 ee vich pahile ahidanaame lee amritasar aaeaa taan is de naal kujh kavaaeidadaan fauaj raakhee lee aaee hoee see, jis daa muharam de taazee par akaaleean naal ttaakaraa ho giaa| is samen angarejee fauaj dee kavaaeidadaanee daa mahaaraaje de man par aisaa sikaa baitthaa ki uh use din ton hee aapaneean fauajaan noo kavaaeidadaan karan dee dhun vich lag giaa|.
2 koee likhadaa hai ki jasavant raae hulakar raajaa indauar jad angarezaan ton nas ke san 1805 ee vich mahaaraajaa ranajeet singh ton sahaaeitaa praapat karan lee aaeaa taan is ne mahaaraajaa saahib noo sikhiaa ditee ki fauaj noo kavaaeid daso |
3 koee kahindaa hai ki laaradd lek dee fauaj noo vekh ke ser panjaab de man vich kavaaeid daa khiaal upajiaa|
4 koee likhadaa hai ki jad mahaaraaj saahib kaual eittaaleean te faranch afasar vanatooraa te ilaaradd san 1822 ee vich nauakar hoe taan inhaan khaalasaa fauaj noo kavaaeid sikhaaee aad |
auparokat likhataan noo je khoj de chaanane vich parrataaliaa jaae taan ih aapane aap mano kalapat sidh ho jaandeean han|
1 sayad muhamad lateef, hisattaree aaf dee panjaab vich likhadaa hai san 1803 vich mahaaraajaa ranajeet singh ne ahimad khaan siaal vaalee rang par charrhaaee keetee taan us samen mahaaraajaa ne aapanee naveen kharree keetee battaaleean maidaan jang vich bhejee see|
2 kaittelaag aaf khaalasaa darabaar reekaaraddaz jilad 1, safaa 2 te likhiaa hai mahaaraajaa ranajeet singh de fauajee dafatar de kaagajaan vichon kujh aise kaagaz baraavarad takakeeme talab faerolalasa milade han jinhaan ton sidh ho jaandaa hai ki samat 1864 mutaabik san 1807 ee ton pahilaan mahaaraajaa saahib deean tin battaaleeanaan kavaaeidadaan mauajood san |
3 raizeeddantt dilee daa khat jo us ne 9 satanbar san 1827 ee noo gavaranar janaral noo likhiaa hai, aus vich likhadaa hai ki ranajeet singh dee fauaj dee ginatee is samen 25000 savaar ate 7000 paidal hai jinhaan vichon 12000 kavaaeidadaan han|
4 misattar mittakaaf 12 satanbar 1808 ee noo kasoor vich mahaaraajaa saahib noo miliaa see ate fer chhetee hee laahauar aa giaa | ithon 10 navanbar noo jo chitthee us ne gavaranar janaral noo likhee us vich uh likhadaa hai mahaaraaj saahib deean panj battaaleean kavaaeidadaan vekheean|
1. sar jaan kej, laaeevaz aaf inddeean aafeesaraj jilad 1 safaa 392 1
2. janaral aaf inddeean hisattaree savaa 210
5 karanal akattaralonee sain 1812 de aaranbh vich shaahazaadaa kharrag singh de viaah par laahauar aaeaa, eis ne is samen mahaaraajaa saahib deean bahut saareean palattanaan noo kavaaeid karadiaan vekhiaa jis daa savisathaar samaachaar us ne gavaranar janaral de cheef saikoottaree noo likh bhejiaa |
aupar likhe itihaasak sabootaan noo vichaariaan ih gol sidh ho jaandee hai ki jasavant raae te laaradd lok de panjaab aaun ton do saal pahilaan misattar maittakaaf dee fauaj te akaaleean dee jharrap ton chhee saal agaaun, janaral vainatooraa te ilaaradd de maaharaajaa paas nauakar hon samen ton 19 saal agetare hee sher panjaab aapanee chokhee sainaa noo kavaaeid sikhaa chukaa see |
mahaaraajaa ranajeet singh ne jad fauaj noo kavaaeid sikhaanee aaranbh karavaaee taan pahilaan pahil sutantar khaalasaa, kavaaeid sikhan de bandhanaan vich painaa chiton naheen see chaahundaa | sheradil khaalasaa maradaan de maidaan vich sree saahib dhooh ke vairee par ttutt painaa ate hathon hath skateepreekhiaa karanee aapanaa bhaavadaa jangee gun samajhadaa see | kavaaeid sikhan naal hukam anusaar kade kade sajaa pair chukanaa te kade khabaa, poorab val moonh karanaa te pachham val bhavaanttee lai ke parat jaan de karatab noo singh ik vaadhoo bhaar samajhade san | kavaaeid ton chhuttakaaraa paaun lee inhaan vichon bahut saariaan ne mil ke sarakaar noo ik benateepatar pesh keetaa, jis vich unhaan ne kavaaeid noo vesavaa daa naach karake likhiaa see ate is ton khalaasee paaun lee benatee keetee gee see |
sher panjaab noo karataar valon ddaadtaa addol man miliaa hoeaa see | uh kad is tarhaan deean rukaavattaan ton ghabaraaun vaalaa see | us ne jhatt aapane chatar subhaav anusaar is samen ajihee soch sochee jis naal saareean aauakarraan door ho geean | sooraj udai hon naal paredd de maidaan vich pahunch jaandaa ate har ik javaan de kam noo aap dekhadaa | jiharre javaan safaaee naal kavaid daa kam karade sor panjaab unhaan daa hauansalaa vadhaaun lee aapane hatheen saaree fauaj de saahamane unhaan noo vadde vadde inaam bakhasdaa | unhaan de afasaraan noo karriaan deean jorreean ate kane dendaa |
fauaje aaeenee de raah vich ik hor aauakarr batee rukaavatt daa kaaran banee rahee, auh ih see ki khaalase vich misalaan de samen ton lai ke sadaa hee paidal fauaj naalon
1. chitthee nan 119, taareekh 27 faravaree san 1812 ee valon laifatteenaintt karanal ddee aafattaralonee, sevaa vich ain. bee. iddamonasatten n. bh. odamonasattone cheef saikettaree gavaramaintt hind|
2. kee naheeraan vichon aseen ithe munasee sohan laal de rozanaamache vichon ik likhat pesh karade haan jo us dafatar 2 panaa 298 ute is tarhaan hai
mahaaraajaa ranajeet singh ik saver noo anaarakalee dee chhaavanee de naven rangaroottaa dee kavaaeid vekh ke barre khush hoe ate panj sau rupiaa rangaroottaan noo inaam ditaa ate do hajaar rupiaa te ik sarraaoo sone dee jorree uhanaan de afasar noo bakhasee|
savaaraan vich bharatee honaa vadhere pat daa kaaran samajhiaa jaandaa see, jis karake vadde vadde saradaar gharaaniaan de nauajavaan paidal rajamettaan vich bharatee hon vich aapanaa apamaan samajhade san | sher panjaab maidaanajang de is bhed noo pooree tarhaan samajhadaa see ki bhaaven dhaavaa karan vich larraaee vich jo kam paidal rajamantt de sakadee see uh rasaalaa naheen see de sakadaa, eis lee mahaaraajaa ranajeet singh ne pahilaan paidal palattanaan noo kavaaeid sikhaanee aaranbh karavaaee |
ser panjaab aaranbh ton hee aapane saradaaraan noo prerade rahinde san ki uh aapane bachiaan noo paidal fauaj vich bharatee karavaan |
eiaun mahaaraajaa saahib ne sahije sahije saareean rukaavattaan te kaaboo paa liaa| is ton chhatt mahaaraajaa saahib ne khaalasaa kavaaeidadaan rajamanttaan lee talab dee thaan har ik javaan noo aapo aapaniaan pinddaan vich zameen, jageer ton maafee de den daa dtang prachalat keetaa, jis noo khaalase rok talab de ttaakare par vadheraa pasand karade san| is dtang naal mahaaraajaa saahib daa te ihanaan de nauakar ate maalak daa sabandh vichon nikal giaa te har ik aapane aap noo khaalasaa salatanat daa saanjheevaal samajhan lag piaa | age lee ih dtang barraa safal sidh hoeaa | poorabeean ate najeebaan noo maahavaaree rok talabaa miladeean san |
rajamantt dee vandd
har ik kaipanee har ik rajamantt vich aauatth kanpaneean rakheean ate har ik kanpanee vich ik so javaan | saaree palattan de vadde afasaraan daa naam kumedaan karanaila neeyat hoeaa | kumedaan dee sahaaeitaa lee ik sahaaeik kumedaan mejara ate ik bakhashee aijoottaintta neeyat keete ge | har ik kanpanee noo ik soobedaar ate do jamaandaar de tahit vich rakhiaa, agon ik kanpanee noo chaar baraabar de bhaagaan vich vandd ke har ik bhaag saikashana noo ik nike afasar de havaale keetaa, jis daa naan havaaledaar rakhiaa jo pichhon thorre kujh badalaao de uparant havaaladaar prachalit hoeaa| pooree palattan vich ik garanthee neeyat keetaa, jo changaa gurabaanee de arath pramaarath daa jaanoo hundaa see, eis lee mahaaraajaa daa hukam see ki uh chhaavanee ate maidaan jang vich sadaa sree guroo garanth saahib jee dee taabiaa vich palattan de naal rihaa kare ate jithe shaahee jhanddaa lage, authe sree guroo garanth saahib jee daa prakaash karaaeaa kare | ise tarhaan palattan vich ik hakeem neeyat keetaa giaa, jis daa kam saaree rajamantt dee arogataa te safaaee daa prabandh karanaa hundaa see te lorr anusaar rogee sipaaheean noo desee davaaeean mufat miladeean san jinhaan dee us samen bahut ghott lorr paindee see |
palattan de upar likhe afasaraan de kam noo halakaa karan lee ik munashee te
eik mutasadee mukarar keetaa | munashee daa kam sipaaheean dee haazaree ate gairahaajree dee rapatt kumedaan noo nitaapratee puchaanee ate uhanaan dee sajaa daa rajisattar likhanaa see ate mutasadee noo saaree rajamaitt de saare hisaab de rakhan daa jinmevaar tthahiraaeaa| rajamantt de upar likhe ahudedaaraan ton chhoott har ik rajamaintt lee ik sahaaeik jathaa amalaa neeyat keetaa, jis vich 16 laagaree, 16 mahire maasakee paanee lee, 4 jhanddaa baradaar, 8 misataree luhaar tarakhaan te raaja, 8 beladaar, 8 khalaasee, 18 saaravaan, 10 harakaare, har rajamantt naal rakhe ge | iaun hee har ik palattan noo 150 tanboo dite ge, jihanaan vichon ik kumedaan noo, eik ik har ik soobedaar noo, eik tanboo do jamaadaaraan noo, 2 tanboo golee barood maigazeena lee, do misatareemaane lee, eik vanjhaa jhoraa sree guroo garanth saahib guradavaare lee, eik peshagaarad kott gaaradda lee, 10 langar aad lee ate baakee 115 kul sipaaheean noo dite ge | ihanaan tanbooaan te bisatariaan noo utthaaun lee 50 aoontth har rajamaintt naal neeyat hoe |
fauaj dee varadee
har ik palattan dee pushaak vekho vakh rang dee hundee see | mahaaraaje daa man bhaavadaa rang palattanaan lee ih see asamaanee rang dee pag, laal kurratee jaakatta ate gurrh neele rang dee pataloon, jis te kaale rang de chamate dee pettee hundee see, jis de do chamarre pitth valon modtiaan de uton dee hunde hoe saahamane paase kamaraband naal aa jurrade san | har paidal sipaahee kol ik bandook, sangeen ate shamaseer hundee see | inhaan ton chhutt har ik sipaahee kol 50 sike deean goleean, do keseean vich, lorreendaa baarood taame dee kupee vich, jo pettee naal lattakadeemauajood rahindaa see | ih saare hathiaar laahauar de kaarakhaaniaan vich tiaar keete jaande san | aanarebal vileeam aajabaran son 1838 vich mahaaraajaa saahib deean palattanaan baare likhadaa hai ki eih javaan barre uche kand vaale han, einhaan de furateele sareer, nikaleean hoeean chauarreean chhaateean, lanbe taakatavar ang barre rohabadaar disade han | kunch samen ih barreean lameean manzalaan binaan thakeven teh kar lainde han, eih lameean manzalaan keval lorr samen hee naheen teh karade, sagon khushee naal lagaataar kee kee din kooch karade rahinde han| ih baakee hindusataanee javaanaan naalon bahut hee skateevar ate kararreean katthanaaeean noo sahin dee samarathaa rakhade han| ih har vakat khus rahinde han ate barre saaf dil hunde han |
1. khaalase de jhandde daa rang basantee see|
2. karanal santtan baach dee panjaab safaa 591
boran hoogal bharon hugela khaalasaa fauaj de kamaal vekh ke raae pragatt karadaa hai ki ih fauajaan yoorapeean fauajaan ton vee aapane fauajee gunaan vich vadheea han| ih ihanaan baare aapane 22 janavaree san 1838 ee de patar vich likhadaa hai ki jad daa main laahauar aaeaa haan sree hazoor mahaaraajaa ranajeet singh ne mainoo kee vaaree aapaneean fauajaan dee kavaaeid te chaandamaaree aad de kamaal dasan dee ijat bakhashee hai| main khaalasaa fauajaan de purarohab chehar ate chhetee naal badookaan chalaan te chaandamaaree aad de uche kamaal noo vekh ke ukaa hairaan reh giaa haan| main is gal daa faisalaa karan vich pooree nirapakhataa naal kahindaa haan ki ih fauaj yoorap de ine samen dee bharatee keetee fauaj ton bahut unat hai| inhaan de fauajee hunar noo prem ke main nirasandeh keh sakadaa haan ki ih fauaj jroor panjaab de maidaanaan ton baahar aaee hoee vairee fauaj te fatah paaegee | kal mahaaraajaa saahib mainoo topakhaane ate rasaaliaan dee chaandamaaree vikhaan lee naal lai ge san ihanaan ne barre kamaal naal nisaane fundde | aasattareea deean fauajaan ttheek nisaanaa maaran lee jagat prasadh han, par ih khaalasaa fauaj uhanaan ton vee is karatab vich vadhee hoee hai | jineean goleean te gole ihanaan ne chalaae uh sabh de sabh nishaane par baitthe, eihanaan vichon ik vee naheen khusiaa |
karanal sattainabaar chhol. shattenbachaha likhadaa hai ki mahaaraajaa saahib deea khaalasaa fauajaan dee varadee barree sutharee te bahumalee banaat dee hundee see, jis daa rang vadheraa asamaanee te haraa hundaa see | savaaraan de saare kashameeree saalaan de hunde san | ddaakattar haaning baragar dhar. honinagaberagera ne vee aapanee kitaab de safaa 96 te mahaaraajaa dee paidal fauaj te safaa 120 te savaaraan deean moorataan diteean han jo us ne mahaaraajaa de raaj samen chitareean san | uhanaan dee varadee ttheek use namoone dee dasee hai, jihee aj kol goraa palattanaan te vaaeesaraae de ang rakhiak rasaale dee hai | pataloon te jaakatt dee kattaaee mauajoodaa dtang dee see | har ik paidal sipaahee kol bandook te sangeen ton chhutt ik ik talavaar hundee see | mi baach ne ihanaan fauajaan dee kavaaeid aap vekh ke ih likhiaa kooch jaan halatt de samen khaalasaa fauajaan aisee suchajataa naal kadam rakhadeean han ki kanpanee eesatt inddeea kanpanee dee fauaj vee ihanaan ton vadh naheen| ihanaan dee varadee vee angarezee taraj dee hai | hare rang de kott, jihanaan te peele rang de kaf aad lage hoe han, ate is de ute do potteean, eik vich sangeen lagee hoee hai, doojee vich elaa hai| kamarakose lee kamaraband han, jo kaale rang daa hai te jis vich ik ik talavaar lattakadee hundee hai| is de naal
1. mahaaraajaa ranajeet singh de samen dee fauajee varadee te hor jangee hathiaar asaan laahauar de kilhe de ajaaeib ghar vich itthe han, jo hun teek uthe mauajood han, te unhaan de vekhan ton haanig baragar dee likhat dee prorrataa hundee hai|
pichhale paase bandook noo is tarhaan lagaaeaa giaa see, jis ton ih maloom hundaa see| ki ih pitth naal banhee hoee see | pataloon neele rang dee banaat dee see jihanaan vich laal dhaaree vee see, pangaan kiramachee rang de resham deean san, jihanaan par dabadabe lee chamakadaar jagaa jaan chakar sajiaa hundaa see |
eise tarhaan aazabaran likhadaa hai ki khaalasaa fauaj lame kooch karan vich saaddee fauaj ton vadheea hai| uh sauakhe hee ik thaan ton doojee thaan tak kooch kar sakadee hai| kooch de samen inhaan noo gaddeea jaan bhaarabaradaaree dee lamee muthaajee naheen paindee, tthekedaar jo har ik rajamett de naal rahindaa hai, auh inhaan deean saareean lorraan pooreean karadaa hai, jine samen vich 30000 khaalasaa fauaj barree sauakh naal te thorrhe kharach vich kooch kar sakadee hai |
eih khaalasaa fauaj daa namoonaa hai jo mahaaraajaa ne aapanee yogataa te mihanat naal tiaar keetee see| rasaale
paidal palattanaan ne jad kavaaeid daa kam kujh sikh liaa taan hun mahaaraajaa saahib ne rasaaliaa ghorr charrhiaan de sudhaar val aapanaa dhiaan ditaa| pahilon pahil ih khiaal see ki kiaunk fauaj vich khaalase paidalaan naalon rasaaliaan noo vadhere chaahunde han, eis lee rasaaliaan de sudhaar vich koee katthanaaee naheen aavegee, par mahaaraajaa saahib dee hairaanagee dee koee had naa rahee jad us noo maloom hoeaa ki rasaaliaan noo bhee kavaaeid sikhaan de raah vich uneean hee aauakataan daa ttaakaraa karanaa pegaa jineean paidalaan de samen saahamane aaeean san | par sher panjaab ne bahut chhetee hee ihanaan saareea attakaan upar safalataa praapat kar lee|
sher panjaab de rasaaliaa ne samaan paa ke uh naamavaree praapat keetee ki us samen ih sansaar te adatee mane jaande san | san 1838 ee vich laaradd aakalaindd ne mahaaraajaa de rasaaliaan daa kam dditthaa jihanaan baare aap ne ih raae likhee hai sansaar bhar deean fauajaan ton ih har fauajee hunar vich vadhee hoee fauaj hai| ise tarhaan misattar baar ne aapanee ddaaeiree de safaa 214 ute mahaaraajaa saahib de rasaalaa rajamanttaan de hathiaaraan ate varadee baabat is tarhaan likhiaa hai
savaaraan deean jaakattaan laal rang deean han, jihanaan de kaf ate saahamane dareshee sufaid hai, pataloonaan daa rang goorrhaa neelaa hai jis vich laal rang dee pattee pee hoee hai, pagaan reshamee surakh rang deean han, jo barre darashanee dtang naal siraan te sajaaeean jaandeean san | uhanaan upar chakar ate khaalasaa nisaan ihanaan dee sobhaa noo 1. laaradd aakalaindd deean praaeevett chittheean |
doonaa kar dende han | ghorriaan deean kaattheean daa chamarraa sandhooree rang dee banaat naal marrhiaa hundaa hai jis de akheer te feetaa te jhaalar lattakadee hai | vaagaan te hor saaj samiaan naal pital de chamakeele kundde kurreean lage hunde han, afasaraan dee saaree varadee nirol reshamee hai| savaar lamaa nejaa, talavaar ate bandook lorr anusaar maidaan jang vich varatade han |
topakhaanaa
eitihaasak khoj ton pataa lagadaa hai ki atthaaraveen sadee de chhekarrale samen tak khaalasaa jangaan vich topaan noo vadhere lorreendaa hathiaar naheen see samajhadaa| is samen tak ih aam khiaal see ki sheravaaee halaa karake vairee ton topaan khoh laineean koee katthan kam naheen see | khaalase de man bhaavade hathiaar teer kamaan, changee poree daa nezaa te lishakaveen talavaar hunde san | misalaan de chhekarrale dinaan vich khaalasaa bandookaan vee varatadaa rihaa hai par topaan baare likhataan bahut ghatt miladeean han|
sabh ton pahilaan bhangaanee dee larraaee vich jo 1686 ee vich do lakarree deean topaan, eik tarakhaan kaareegar ne sree dashames jee dee bhettaa keeteean jo is jang vich varateean geean| fir aseen san 1701 eesavee vich parrhade haan ki saadde sache paatashaah sree guroo gobind singh jee ne anandapur dee larraaee vich baadasaahee fauaj de ttaakare te topaan varateean | is de pichhon mut san 1710 te 1715 ee vich baabaa bandaa singh bandaa bahaadar ne lakarree deean topaan ton doojee vaar maidaan jang vich kam liaa | lakarree deean topaan banaaun daa kam barraa ajeeb likhiaa hai imalee de darakhat daa tanaa savaa gaz lamaa vadt ke is noo vichon khokhalaa kar lainde san, eis noo pakiaan karan de lee lohe dee pattee de band naalo naal is khokhalee lakarree dee naalee upar kas dende san, eis lakarree daa ik siraa jo band hundaa see us vich ik baareek suraakh paleeto lee paaeaa jaandaa see, fer lorr anusaar is naalee vich baarood bhar ke lohe jaan pathar daa golaa is vich chalaande san |
eis de pichhon khaalase ne kujh jangaan vich bhaareean kurabaaneean naal vaireean ton topaan khoheean, par aapane valon bahut hee ghatt uhanaan noo sangaraamaan vich varatiaa|
1. eihanaan topaan vichon do is samen laahauar de ajaaeib ghar vich peean han| hind dee vandd de baad hun ih topaan shimale de ajaaeib ghar vich pahunch geean han| ih anandapur de kilhe de laagiaun khudaaee karadiaan mahikamaa aasaarakadeemaan aarakeeaalojee vaaliaan noo mileean san|
2. rojanaamachaa kaamar khaan, gulaab muhayadeen khaas s 37 dee aaramee aif inddeean mugal iraban s. 128|
sher panjaab mahaaraajaa ranajeet singh ne aapane jeevan de aranbh vich topaan dee lorr noo barraa hee zarooree samajh liaa see| us de dil vich topaan dee barree kadar see, auh aaun vaale samen lee topaan noo hee safalataa daa mukh hathiaar samajhadaa see |
jad paidal palattan te rasaale tiaar ho ge taan sher panjaab ne aapanaa saaraa dhiaan tepakhaaniaan dee tiaaree val laa ditaa | khaalasaa darabaar deean likhataan noo vaachiaan maaloom hundaa hai ki pahile pahil singh bahut ghatt topakhaaniaan vich bharatee hoe | is kam noo vadheraa hindusataanee musalamaan chalaande rahe | san 1814 ee de pichhon aseen singhaan noo fauaj de is bhaag vich dekhade haan par vaddee hairaanagee dee gal ih hai ki topakhaane de kam noo khaalase ne aapane hath vich laindiaan hee is vich uhanaan ne uh kamaal praapat keetaa ki sansaar peh mahaaraaje de topakhaaniaan dee dhaank baitth gee |
pahilaan har ik palattan naal de topaan sane samiaan de hundeean san, par thorre saalaan de pichhon topakhaanaa fauaj de vakh ddere, berre tiaar keete ge jo chavaan bhaagaan vich vandde hoe san
1 topakhaanaa asapee jis noo ghorre khichade han |
2 topakhaanaa gaavee, jis noo bail khichade han |
3 topakhaanaa shutaree, halakeean topaan utthaan ton ladeean jaandeean san|
4 topakhaanaa feelabaataree, eis vich bhaareean jinasee topaa hundeean san | ik top de age do haathee agarr pichharr joe jaande san, ate pahaarree bikharre rasatiaan upar charrhan lee ik teejaa haathee aapanaa sir top de pichhe ddaah ke dabadaa hundaa see | kadee kadee tepaan haatheean dee pitth te vee ladeean jaandeean san | pahaarree ilaakiaa te katthan ghaatteean vich haatheean daa topakhaanaa barraa laabhadaaeik sidh hoeaa see, par ih gal barree hairaan kar den vaalee hai ki mahaaraajaa de haatheean de topakhaane daa bahut ghatt jikar lekhakaan ne likhiaa hai, haalaan ki sher panjaab de samen ton lai ke khaalasaa raaj de chhekarrale dinaan tak haatheean de topakhaaniaan dee raaheen bhaareean safalataaeean praapat keeteean geean, par inhaan daa haal bahut ghott likhat vich miladaa hai | sabh ton pahilee likhat jo haatheean de topakhaane sabandhee miladee hai, auh ih hai ki san 1819 ee vich mahaaraajaa saahib ne jad kashameer par charrhaaee keetee taan is samen pahaarraan deean chotteean upar haatheean par topaan pahunchaaeean geean| kilhaa azeem garrh| ik uchee pahaarree dee chottee par see, jis de fatah karan lee haatheean de raaheen topaan pahunchaaeean geean te ihanaan dee madad naal kilhaa fatah keetaa giaa|
eise tarhaan san 1801 vich raajaa chauathaa de ilaake par charrhaaee keetee gee taan kilhaa taaraa garrh te rahaloo noo sar karan lee feelabaataree ton hee kam liaa giaa see| fir laarans de samen san 1846 vich jad kaangarre de kilhe noo murr sar karan dee lorr pee taan haatheean daa topakhaanaa hee bhejiaa giaa see |
san 1847 ee vich jad jemaz aibatt hajaare te kashameer dee hadabandee lee neeyat hoeaa te is noo dtondd kauam dee soras noo dabaaun lee laahauar darabaar valon saradaar jhanddaa singh dee tahit vich 2300 javaan paidal te atth vaddeean topaan bhejeean geean taan is samen ih aauatthe topaan haatheean te ladeean hoeean san, rasataa pahaarree te bikharraa hon kaaran inhaan vichon do haathee pahaarr dee khadd vich ddig pe| upar diteean udaaharanaan ton sidh ho jaandaa hai ki khaalasaa raaj samen feelabaataree ne maidaan jang vich barree bhaaree safalataa praapat keetee see |
topakhaaniaan daa prabandh
topakhaane de ahudedaar lagabhag paidal rajamaintt dee tarhaan san | mahaaraaje de topakhaane us dee nit dee ghaal de kaaran us kamaal par pahunche ki us samen ih aam khiaal see ki sher panjaab de topakhaane hind vich sabh ton pahile daraje te han kujh ku vaakifakaar angarezaan ne mahaaraaje de topakhaaniaan baare is tarhaan raae likhee hai
aanarebal aazabaran, jo laaradd aakalaindd gavaranar janaral hind daa milattaree saikrettaree te fauajee kamaan daa barraa jaanakaar samajhiaa jaandaa see, eih aapanee 3 joon san 1838 dee ddaaeiree vich likhadaa hai ki main aj mahaaraajaa saahib naal us de topakhaaniaan dee chaandamaaree vekhan lee giaa, authe asaan 12 asapee topaan vekheean jo ddaadte vadheea samaan naal sajeean hoeean san| mahaaraajaa deean inhaan ton vee vadheea topaan laahauar vich han | aauatth te baaraan sau gaz ton chaandamaaree barree vadheea see | bahut saare gole ttheek nishaane upar jaa ke paatte san | fir 22 joon noo likhadaa hai aj main 53 asapee topaa kavaaeid de maidaan vich vekheean jo mahaaraajaa saahib de aapane kaarakhaaniaan vich tiaar keeteean geean han| meree raae vich is samen deean desee hakoomataan paas aisaa shakateevar topakhaanaa naheen |
24 joon noo murr is noo mahaaraaje de topakhaane vekhan daa samaan miliaa, eis din ih likhadaa hai main aj 13 topaan dee kavaaeid vekhee, einhaan dee chaandamaaree daa ttaakaraa sansaar daa koee topakhaanaa naheen kar sakadaa| pahile gole naal hee chaand ttukarre ttukarre ho giaa| main inhaa de hunar noo dekh ke hairaan ho giaa haan, eis ton vadh hairaanee
eis gal dee hai ki ih sabh kujh bahut thorre samen vich hee tiaar keetaa giaa hai| main aap nishaane paas pujaa te vekhiaa ki chaand vaalaa paradaa ttukarre ttukarre piaa see|
laifatteenaintt baare te bairan hoogal deean raaeaan likhee taan likhat de bahut vadh jaan daa ddar hai, mukadee gal ih hai ki jinhaan ne mahaaraaje de topakhaane de kamaal dditthe san bhaaven uh angarez san jaan amareekan, aunhaan sabhanaan dee samatee ih see ki mahaaraaje daa topakhaanaa us samen adatee see|
topakhaane de javaanaan dee varadee baare misattar baar likhadaa hai,einhaan dee varadee saadde angareza topakhaaniaan de javaanaan varagee hai, farak keval inaa hai ki sir te ttopeean dee thaan khaalaso deean rateean reshameean pagaan han| safaid pataloonaan de upar gotiaan tak lanbe boott, laal kurrateean jinhaan de upar kaale chamate de kamarasand jinhaan ton chamakeele pital deean karreean kundde lage hoe han, talavaaraan de miaan vee is hee rang de han|
paatthak ih parrh ke vadhere hairaan honage ki aise adatee topakhaaniaan deean saareean topaan mahaaraajaa ranajeet singh de aapaniaan kaarakhaaniaan vich daaleean geean san, einhaan vich kujh ku kaarakhaaniaan daa samaachaar te topaan ate kaareegaraan de naan hetth dinde haan khaalasaa raaj de reekaaraddaan dee parrachol keetiaan topaan de upar ukareean hoeean likhataan ton pataa lagadaa hai ki is raaj vich panj topaan dtaalan de kaarakhaane chaaloo san jinhaan vich topaan vaaleean jaandeean san | inhaan vichon tin laahauar vich san | ik kilhaa mubaarak vich jis dee dekh rekh meean kaadar bakhash baagabaan pureea karadaa see | doojaa kaarakhaanaa eedagaah vich chaaloo see jis daa prabandh janaral koratt ate us daa vidiaarathee meean afazal alee karadaa see | teejaa kaarakhaanaa saahadare vich soobaa singh daa kaarakhaanaa de naam par prasadh see | is daa nigaraan javaahar mal see| khaalasaa raaj deean sabh ton vadh topaan ise kaarakhaane vich chaladeean san | chauathaa kaarakhaanaa nakodar paraganaa jalandhar vich see, jo khaleefaa imaam deen te kaide khaan dee tahit vich chaladaa see| panjavaan kaarakhaanaa shekho pure vich see|
topaan dtaalan vaale kaareegaraan de naan
soobaa singh, gobind singh putar saroop singh de, raae singh topasaaz, meean khaan muhamad putar chauadharee gulaam muhamad daa, sudhaa singh, avazal alee, eimaam
1. meean kaadar bakhash ne ik pusatak faarasee vich rachee see jis vich us ne angarezee ate faraanseesee ton sahaaeitaa lee see | is vich usane topaan dtaalan de hunar noo barre verave naal dasiaa hai| ih meean kaadar bakhas, jasattas meean shaah deen daa pitaa ate meean ifatakhaarodeen daa daadaa see |
2. janaral aaf inddeean hisattaree
deen khataaee, roop singh, anoop singh, muhamad hayaat ate baagee khaan aad |
khaalasaa fauaj dee ginatee
mahaaraajaa ranajeet singh de akaal chalaane samen saaree ginatee paidal te savaaraan dee 123800 javaan see, jinhaan dee vandd is tarhaan hai
paidal fauaj 87000
akaalee 5000
jorr paidal fauaj daa 92000
savaar ghorr charrhee sane topakhaane de 16800
savaar jaageeradaaraan de 15000
jorr savaaraan daa 31800
saaraa jorr paidal te savaaraan daa 123800
topaan vaddeean 284
topaan halakeean sutaree 400
saaraa jorr topaan daa 7842
sher panjaab daa mulakee prabandh
sher panjaab ne jad panjaab daa vises bhaag khaalasaa raaj naal milaa liaa ate yudhaan jangaan ton kujh vihal milee taan aap ne mulakee prabandh val aapanaa dhiaan morriaa | sabh ton pahiaa kam ih keetaa ki khaalasaa salatanat noo hetth likhe chaar soobiaan vich vanddiaa
1 soobaa laahauar 2 soobaa mulataan
3 soobaa kashameer 4 soobaa pishaavar
1. khaalasaa raaj deean topaan baare savisathaar veravaa saaddee naveen likhee pusatak panjaab daa itihaas vich parr|
2. kaipattan vileeam mare te prinsap dee hisattaree aaf dee ranajeet singh de safaa 186 te likhade han m ranajeet singh deean vaddeean topaan dee ginatee 376 hai te chhotteean te gubaare 370 han, eise ginatee 376 hai te chhotteean te gubaare 370 han, eise ginatee noo karanal sattanar ne dee panjaab de safaa 5859 te nakal keetaa hai par maloom rahe ki kaipattan mare ne aapanee riporatt jo san 1833 ee. vich tiaar keetee see , mahaaraaje te chhekarrale 6 saalaan vich kujh topaan te fauaj dee ginatee hor vadhee see jo upar dasee likhat naal mel khaandee hai|
3. eis vibhaag de likhan lagiaa jithe asaan khaalasaa raaj de mulakee prabandh deean likhataan, khaalasaa darabaar de reekaaraddaz ate hor kee itihaasaan ton vishes karake janaral riporatt apaan dee aiddaminisattaresn aap dee panjaab, aaf dee yeearaj 184950 ton sahaaeitaa lee hai|
soobe daa prabandh ate maalee aad dee ugaraahee noo vadheraa sauakhaa karan lee har ik soobe noo kee kee paraganiaan jilhiaan vich vandd ditaa, agon paraganiaa noo taalakiaa tahiseelaan vich vandd ke har ik taalake vich so so pinddaan daa ttikaanaa ilaakaa rakhiaa|
soobe de vadde haakam daa naan naazam jaan gavaranar rakhiaa| is dee tahit vich de do tin tin kaaradaar ddipattee kamishanara neeyat keete ate har ik taalake vich lorr anusaar taalakadaar jaan aamil tahiseeladaara rakhe, jinhaan dee maalee aad dee ugaraahee dee sahaaeitaa lee mukadam, kaanoonago, panch chauadharee ate pattavaaree neeyat keete ge|
kaaradaar dee fauajadaaree prabandh vich sahaaeitaa lee yotavaal supraddaintta, adaalatee maijisattaretta, musatadee sarishatedaara rakhe ge, ate kaajee mufatee, granthee te panddat dhaaramik faisaliaan lee neeyat keete|
hun aine lame chauarre desh dee baahar de vaireean ton raakhee lee mulak de andarale prabandh noo chalaaun lee barree balavaan fauaj de rakhan dee lorr pee |
jad fauajaan vadheean taan unhaan de kharach vee naal hee vadh ge te inhaan noo pooraa karan lee mahaaraajaa saahib noo aamadanee de vaseeliaan val vee dhiaan denaa piaa | paatashaaheean de kamakaar chalaaun lee sabh ton pahilee aamadanee daa somaa zameen daa maaleea hee hundaa hai, so sher panjaab ne vee pahilaan ise noo hath vich liaa |
hind vich puraatan samen ton ih niyam chaliaa aaundaa see ki hakoomat fatah keete hoe des noo aapanee maalakee vich samajhaa ke kisaanaan ton upaj daa hisaa laindee see ate ih hise vee vakhovakh samiaan vich addoadd hunde san | manoo jee kul upaj vichon chhevaan bhaag baadashaah daa likhadaa hai, abul fazal aaeene akabaree vich akabar baadashaah de samen upaj daa teejaa hisaa lainaa dasadaa hai, aauarangazeb de samen vattaaee daa hisaa vadhaa ke jimeendaaraan ton adheadh vanddaaeaa jaandaa see |
mahaaraajaa ranajeet singh de raaj samen de kaagazaat dee parrachol ton pataa lagadaa hai ki sher panjaab ne pahile pahil mugaleea baadasaahaan de prachalat tareeke anusaar battaaee daa silasilaa chaaloo rakhiaa jo teeje ton lai ke chheven hise tak ate pisaavar de ilaake vichon atthavaan hisaa jameen dee haiseeat anusaar liaa jaandaa see| par is tareeke noo varaton vich liaaun naal is vich kee aoonataaeean diseean, jinhaan de sudhaar val mahaaraajaa noo barraa dhiaan denaa piaa | ik taan iaun samaan vadh lagadaa see ate khechal vee vadhere hundee see | is ton chhutt jimeedaaraan ton kujh vaadhoo te ayog bhaar paindaa see | so lamee vichaar de uparant battaaee noo badal ke kanakoot
1. dee panjaab naarath vaisatt farantteear parovis aindd kashameer, sar jemaz chhoee laifatteenaintt gavaranar panjaab|
daa tareekaa chaaloo keetaa giaa| uh is tarhaan see ki jad fasalaan pek ke vaadtee de yog ho jaandeean taan kaanoonago jimeendaaraan dee haazaree vich khet dee lanbaaee chauarraaee kadt ke vighe banaaundaa ate uh sarakaaree vahee vich likh laindaa jo is matalab lee har ik taalake vich sarakaar valon dhareean rahindeean san | fir ik din har ik pindd de chodhareean te safaidaposhaan noo ikatthaa karake uhanaan dee raae naal kaaradaar har ik khet daa sarakaaree bhaag neeyat karadaa jo neeyat samen tak rok jaan jinas dee skal vich vasool keetaa jaandaa | sarakaaree hisaa praapat karan lee krisaan noo chokhee muhalat ditee jaandee see, taan jo uh aapanee paidaavaar changee tarhaan saanbh ke vech sake| sarakaaree hise dee vasoolee lee samaan neeyat keetaa giaa | haatee rabee daa maamalaa haarr de chhekarrale din tak | saavanee khareefa daa maghar dee chhakarr teek vasool keetaa jaandaa see |
kanakoot de tareeke vich jimeendaaraan lee ik vaddaa laabh ih see ki kaaradaar jaan taalakaadaar binaan pindd de mukheean dee raae de koee hisaa aapanee marazee naal neeyat naheen see kar sakadaa kiaunk is baare har ik karamachaaree lee ih jrooree hukam see ki jad uh khetaan daa sarakaaree hisaa neeyat karo taan pindd de chauadareean, panchaan te siaane mukheean dee raae anusaar keetaa karo | is baare khaalasaa darabaar de reekaaradd vich kee likhataan miladeean han, jinhaan vich mahaaraaje ne aapane karamachaareean noo ddaadtee pakiaaee naal likhiaa hundaa see
chauadhareean, panchaan te mukheean dee raae naal sarakaaree maaleea neeyat keetaa karo|
mahaaraajaa saahib de saare jinmevaar karamachaareean lee ih aam hukam see jo bahutiaan furamaanaan vich likhiaa miladaa hai| ise tarhaan bahut saareean likhataan han jinhaan ton sapashatt hai ki mahaaraajaa saahib sadaa hee kisaanaan dee bhalaaee te uhanaan de hauasale vadhaaun de kam noo raajasee kamaan ton vadh jarooree te mukh samajhadaa see |
har ik kaaradaar noo ih adhikaar dite ge san ki lorravand kisaanaan noo, jihanaan dee aarathak dashaa kamajor hove, sarakaaree khajaane ton binaan viaaj takaavee de tor te rupiaa ditaa jaaeaa karo, jis ton uh vadheea beej ate zimeendaaree deean sabh prakaar deean lorraan pooreean kar liaa karan| puraaneean likhataan ton mahaaraajaa saahib daa ik hor barraa jrooree hukam miladaa hai jo aam varaton vich aavadaa see, eis vich likhiaa hai ki lainadaar kise jimeedaar de balad, hal panjaalee aad jimeendaaree de sand aapane lain vich naheen see kurak kar sakadaa |
maaleea neeyat karadiaan hoeaa jo kise ilaake de kaaradaar valon kararraaee jaan beparavaahee varatee jaandee ate is dee shakaaeit mahaaraajaa saahib de kanaan tak
pahunchaaee jaandee taan sarakaar us vakat teek sukh dee neende naheen san sauan sakade jad teek shakaaeit noo door karake parajaa noo nisachint naheen san kar lainde | is tarhaan deean bhulaan dee aap turant parrataal karaaunde te je kise kaaradaar dee aniaaee saabat hundee taan chhetee hee us noo uthon badal den dee jaan hor yog sajaa dinde taan jo horanaan karamachaareean noo is ton sikhiaa mile | udaaharan lee san 1830 ee vich raavalapinddee de ilaake daa maaleea kujh kararraa neeyat hoeaa jis par ithon de jimeendaaraan ne aapanee fariaad sher panjaab tak pahunchaaee | aap ne turant jaranail vanatooraa noo parrataal lee bhej ditaa, aus ne mauake te pahunch ke pinddee, takhat parree, bandaa kuree, mugal ate saidapur de zimeendaaraan dee shakaaeit dee parrataal keetee te aap ne naven lagaan noo vaajabee samajhiaa, par maaloom hundaa hai ki zimeendaar vainatooraa de faisale naal vee santushatt naa hoe ate use tarhaan sakaaeit baakee see | is ton mahaaraajaa saahib ne uthon de mukheean te pinddaan de chauadhareean noo aapane paas laahauar bulaaeaa | uthe pahunchan te uhanaan dee barree aao bhagat keetee ate unhaan noo kee dinaan tak aapane paas rakhiaa, fer ik din unhaan noo milan daa khulhaa samaan ditaa ton unhaan de dase dooshanaan noo ttheek samajh ke bahut hee halakaa maamalaa neeyat keetaa, naal hee unhaan noo bharosaa divaaeaa ki unhaan par jo kararraaee hoee hai us daa us noo dilee ranj hai te unhaan noo bharosaa divaande kihaa ki tuseen pakaa samajho ki ih us de hukam naal naheen hoeaa, sagon karamachaareean dee besamajhee naal hoeaa hai| mahaaraajaa saahib ne uthon de kaaradaar noo uthon badal ditaa te us dee thaan bhaaee dal singh noo neeyat keetaa jo aapane nek subhaav te uch aacharan daa utam namoonaa see | is ne ithe aa ke parajaa naal inaa piaar daa varataau keetaa ki lok aj tak us dee nekee deean kahaaneean sunaaunde han| is ghattanaa daa veravaa raavalapinddee de sarakaaree gazatteear de safaa 203 bhaag e par iaun likhiaa hai
een a.dh. 1830 naharaja ranajitt shinagah hearinag odd ttehe gareivous enachattion odd his oddaddichialas, anad odd ttehe unsattisddachattore sttatte odd addddairas senatt gheneral rrenattura tto asasesas a porattion odd ttehe disattarichatt. his asasesasamenattas addaddechatted ttehe jeaka odd raalapinad, tthakahattpar, bhanda, khur, nughal anad shaeadapur. tthehe aaere ddair anad even ligahatt, butt ddolaloainag on a period odd muchah deparesasion anad overattanattion itt aas aittah diddaddichulatte ttehe aaere realised. oonaddorattunattele ttehe agenattas aaho had tto charare outt ttahese ddischal measures aaere rapachious anad enachattinag anad gave ttehe lesasesas no chhanache.
aanaraned att lasatt odd inachareasinag disaddaddechattion naharaja ranajitt shinagah sumamoned ttehe headas odd ttaribes anad villages tto lahore, ttareatted ttahem aittah hosapittalitte anad disattinachattion, ddined chomparattivele
ligahatt asasesasamenattas anad senatt ttahem bachak tto ttaheir homes asasured tthatt aahatt ttehe had suddaddered aas nott att his hanadas, butt aas ttehe aaorak odd his oddaddichialas. he chonadderared on ttahem a sattilal gareatter benedditt tthan even ttehe ligahatt asasesasamenattas, ddor he senatt tto realize ddarom ttahem bhhai dhal shinagah, a man odd kanoaan inattegaritte odd chharachatter anad ama abale ttemaper aahose name ailal eeonag be rememabared as a jusatt anad ddaittahaddul satteaarad.
funjab dhisattarichatt ghazettatteer, rrol yayarreeeea. odd raalapinad dhisattarichatt 1907, on page 203, faratt a.
eithe tarhaan dee shakaaeit de saabat ho jaan par ilaakaa bhinbar de kaaradaaraan narain daas ton haranaam daas noo uthon badal ke unhaan dee thaan te chauadharee ghanauayaa jo bataa haraman piaaraa te bhale subhaav lee us samen prasadh see, bhinbar daa kaaradaar neeyat keetaa,| chauadharee ghanoye de naam par jo kuramaan mahaaraajaa valon is samen jaaree hoeaa uh aseen in bin age dinde haan | is vich parajaa dee khushahaalee te change varataare
. . .
lee pooraa pooraa zor ditaa giaa hai| ih saare vaakiaat sidh karade han ki mahaaraajaa ranajeet singh aapanee parajaa daa kinaa hitakaaree see |
khaalasaa raaj samen maalee baare furamaan te likhataan vichaaree taan sidh ho jaandaa hai ki maaleea jaan battaaee de mukarar karan vich mahaaraajaa saahib aapane jaan aapane kaaradaaraan de adhikaar kade naheen see varatadaa, sagon pinddaan de chauadhareean te kauamaan dee salaah naal unhaan ton maaleea neeyat keetaa jaandaa see |
kee lokaan daa khiaal hai ki jiharre ilaake mahaaraajaa saahib ajaare ttheko par dende hunde san, ajaaredaar ajaare dee vasoolee samen krisaanaan te sakhatee karade san te aapanee manamaanee varatade honage| jad aseen is bhaav noo mukh rakh ke khoj karade haan taan ih khiaal vee niramool sidh hundaa hai kiaunk maalee de vadhaaun daa hak ajaaredaar noo moolo hundaa hee naheen see, ate ttheke de ilaakiaan vich vee uhee dtang varatiaa jaandaa see jiharraa ute aseen likh aae haan |
einhaan saareean bandashaan paabandeean daa faisalaa naa keval ajaaredaaraan naalamahittaaee keetaa lok see. sagon pooree tarhaan zarooree paabandeean patte
naame vich vee likhaa leean jaandeean san | aseen ithe ik pattenaame daa utaaraa dende haan jo mahaaraajaa ranajeet singh de samen likhe jaande san |
1892
1728500maal gujaaree te hazaare
2000000 dhaaramik jaageeraa
8025000 hor jaageeraa
2300000 masool raahadaaree, moharaanaa |
zameen de maalee ton chhutt hetth likhe hor vaseele vee aamadan de san
1 saaeeraat is vich
a aamadanee aabakaaree
a aamadanee chauakeeaat
e aamadanee guzar patana
aamadanee manddeeaat
ha mahaal manddeeaat
2 nazaraanaa
a nazaraanaa musataamaree baaj gujaaree riaasataan ton
a jaageeradaaraan ton
e nazaraanaa bahaalee aad
3 vajoohaate mukararee
a rasoome jabaataanaa|
a saraafaanaa hunddeean aad ton
e rasoome moharaanaa rajisattaree
4 jabatee
a is vich naven fatah keete ilaake dee aamadan |
a kise juram badale zabatee aad |
aupar likhiaan madaan ton mahaaraajaa saahib noo chhekarr saal 183738 ee
vich kul vaarasak aamadanee is tarhaan hoee
565000 baajarajaaree
30275000 kul jauarr
einhaan saare prabandhaa de chalaaun lee mahaaraajaa yog aadameean noo vaddeean vaddeean talabaan dindaa hundaa see, taan ki uh parajaa ton ayog tamhaa naa karan ate aapane maratabe noo vee kaaeim rakh kasan | nareer lee deevaan motee raam te saradaar haree singh nalooaa gavaranar kashameer dee jaatee talav ik lakh rupiaa saalaanaa see | ise tarhaan abootabol gavaranar pisaavar ikataalee hazaar rupiaa ate laalaa saavan mal gavaranar mulataan chhetee hajaar rupiaa saalaanaa talab paandaa see |
einhaan ton chhutt har pindd de mukadam te painch jo maamale dee ugaraahee vich sahaaeitaa dende san. uhanaan noo panj rupe sainkarraa panchahotaraa miladaa hundaa see | je fasal noo ghar tak pahunchaan ton pahile koee kudaratee bipataa aa pe jihaa ki garraa, makarree, sokataa jaan salhaabaa taan kaaradaaraan noo hukam see ki aap mauake par pahunch ke maamalaa maaf kar den|
garaj, jimeendaaraan lee uh saareean riaaeitaan ton sahoolataan jo kise changee te janatak hakoomat vich ho sakadeean han, auh saareean shor panjaab de samen har krisaan noo praapat san |
aupar likhe dafataraan ton chhutt ih dafatar vee prasadh san
1 dafatar toshakhaanaa
2 dafatar mavaajab
3 dafatar taahaveelaat
4 dafatar janaanakhaanaa
5 dafatar rojanaamachaa
eis tarhaan saare raaj daa prabandh us samen anusaar change ton changaa chaladaa see, jis dee shalaaghaa naa keval desee lekhak hee karade san, sagon videshee yaataroo te itihaasakaar vee mahaaraaje de raaj prabandh dee barree mahimaa karade san | laifatteenaintt karanal mailakam, sakaich aaf dee sikhas vich likhadaa hai
tthehe sikah sesattem aas mosatt chonagenial tto ttehe ttemaper odd ttehe peopale,
1. ddaakattar choparraa dee panjaab aij de saavaran sattett de safaa 233 ton mahaaraajaa dee saalaanaa aamadanee binaan kashameer te pisaavar 25809500 rupiaa likhadaa hai| te kade inhaan dohaan soobiaan dee aamadanee ddaakattar choparre dee dosee rakam naal milaa liaa jaave taan ih saaraa jorr lagabhag tin karorr ban jaandaa hai jo saaddee khoj naal miladaa hai|
2. panchaan daa bhaag
sikh raaj prabandh ithon de lokaan de ttheek subhaav anusaar see | is tarhaan beginat nazeeraan han, jinhaan noo visathaar de ddar ton chhaddade haan |
sher panjaab te itihaasak imaarataan
kujh lekhakaan ne likhiaa hai ki maaharaajaa ranajeet singh jee de raaj samen isalaamee itihaasak imaarataan noo haanee pahunchee | par khoj keetiaan aam vaakiaat naa keval inhaan likhataan ton ulatt milade han, sagon ih saabat ho jaandaa hai ki ser panjaab hazaaraan rupe salaanaa itihaasak imaarataan noo surakhiat rakhan par kharach karadaa hundaa see| jahaangeer, shaahajahaan baadasaaeh deean banaaeean hoeean imaarataan, jo khaalasaa raaj ton pahilaan barree duradashaa vich sanamahaaraajaa ranajeet singh ne bahut saaraa rupiaa kharach karake inhaan dee safaaee te muramat karaaee | saaleemaar baag baabat sayad muhamad lateef varagaa pakhapaatee lekhak manadaa hai ki mahaaraajaa ranajeet singh laahauar te kabazaa karan ton pahilaan is baag dee dasaa at bhiaanak ho chukee see, eis deean baaraandareean te hamaam mittee vich dabe hoe san. us de daravaaziaan te sangamaramar te hor keematee pathar lokeen lutt ke lai ge san, mahaaraajaa ranajeet singh ne bahut saaraa rupiaa kharach ke sane alee maradaan khaan dee nahir de murr muramat karavaa ke is noo usaariaa |
hazooree baag dee baaraandaree
eik do lekhakaan ne itihaasak khoj dee khechal karan ton binaan hee ih likh ke lokaan vich bhulekhaa khilaaran daa ayog yatan keetaa hai ki hazooree baag dee baaraandaree pahilaan jahaangeer baadashaah de makabare de gubanj upar banee hoee see ate mahaaraajaa ranajeet singh ne is noo ise tarhaan banee banaaee utaravaa ke hajooree baag vich kharrhee kar ditee|
jahaangeer baadashaah de makabare dee imaarat baabat itihaasak khoj keetiaan hetth likheean likhataan miladeean han, jinhaan de parrhiaan ih dushan aapane aap pooree tarhaan galat sidh ho jaandaa hai
1 eis gal baare sabh ton pahilee likhat jo mauake te parrachol karake likhee gee hai, aus prasadh yaataroo mur karaafatt dee hai| is ne 15 mee san 1820 ee noo jahaangeer daa makabaraa dekhiaa, eis baare is ne aapane safaranaame vich iaun likhiaa hai kihaa jaandaa hai ki is makabare dee chhat, auparon ik hor gunbaj naal dabee hoee see, parantoo us noo aauarangazeb ne is khiaal naal hattavaa ditaa ki us de daade dee kabar samen de asar naal barabaad ho jaae | is tarhaan us ne jahaangeer de
bemazahab pune te dtilon aacharan baabat aapane man daa gach kadtiaa |
2 eis de pichhon alaigazainddar baaranas ne 14 julaaee san 1831 ee noo jahaangeer daa makabaraa vekhiaaeih likhadaa hai ki kabar pahilaan ik gunbaj naal dtakee hoee see, bahaadar shaah ne is bhaav naal is ton upar vaalaa gunbaz giravaa ditaa taan jo rabee rahimat daa meenh te tarel de tupake us de parradaade, jahaangeer dee kabar te painde rahin |
3 eise tarhaan janaral kaningham prasadh puraatan nishaaneean de khojee ne lamee parrachol pichhon san 1831 ee vich is makabare baare moor karaafatt dee likhat naal aapanee raae sahimat keetee hai|
4 eik hor yaataroo jis daa naan kaipattan fon aaralich chhapttain rron uaralichaha hai, janavaree san 1843 ee vich laahauar aaeaa, auh jahaangeer de makabare baare aapane safaranaame vich likhadaa hai chitte pathar sangamaramara daa baniaa hoeaa taaboot kabara imaarat de vichaale hai, eis de upar ik vaddaa gunbaz baniaa hoeaa see jis noo shahaadar saaeh ne puttavaa ditaa, taan jo bakhashas daa meenh usade bazurag parapitaamaa dee kabar te varhadaa rahe |
5 san 1767 ee vich maualavee noor ahimad chisatee ne is makabare baare iaun likhiaa pahilaan pahil is mauajoodaa gunbaz de upar asamaan dee chhat hetthaan ik sangamaramar daa taaveej kabar daa nishaana baniaa hoeaa see parantoo bahaadar saaeh dee paatasaahee de samen ik mulaan de fatavaa den anusaar bahaadar saaeh ne is imaarat noo uparon giravaa ke gunbad vich paarraa karavaa ditaa taan jo rabee barakataan dee varakhaa kabar te paindee rahe | pichhe jahe jad bahutee varakhaa pain naal hetthalee imaarat noo haanee puhanchan daa ddar disiaa taan saradaar lahinaa singh ne imaarat dee rakhiaa lee lakarree de takhate pavaa ke gunbaj de suraakh noo band karavaa ditaa| age jaa ke iho lekhak likhadaa hai ki naadar shaah te ahimad saaeh abadaalee de dhaaviaan te jug garadee samen is makabare daa bahumalaa pathar duraaneean ne lutt liaa|
6 san 1876 vich misattar thaaranattan ate misattar je. ais. kipalang ne laahauar baare ik pusatak likhee, jis vich jahaangeer de makabare daa haal likhade
1. ttaraivalaz in daa himaalaaein parevis aaf hindusataan jilad 1, safaa 109
2. ttaraibalaz in ttoo bukhaaraa ji 1 safaa 1371
3. vekho bafadd riporatt aaf dee kokettar aaf inasaitt mainomintt in inddeea faar daa yeear 220|
4. maualavee noor ahimad, tahikeekaat te disateean, safaa 773|
5. tahikeekaat ton chishateean safaa 773
hoe inhaan likhiaa hai ki paranparaa anusaar vichale gunbaj daa uparalaa saaeibaanachhanta jo sangamaramar daa see, bahaadar shaah aauarangazeb de putar ne utaravaa liaa ate hetthalee vaddee imaarat de daravaaje jinhaan ton ddaadtee bareek chitarakaaree daa jaaleedaar kam keetaa hoeaa see, ahimad shaah duraanee lutt ke lai giaa |
7 eis ton pichhon ghaneyaa laal ne taareekh laahauar likhee uh is makabare baare injh likhadaa hai khaas makabaraa masak chhatadaara hai| pahile is kee fat sangamaramar kee bee aauar chhat ke upar bhee baalaaee chabootare par sangamaramar kee kabar banee hooee thee | choon ki chhat par barree lanbee lanbee sangamaramar kee sile patee hooee theen voh naheen maaloom kis vakat utaravaaee gee, aupar kaa taaveez kabara bhee misamaar ho giaa| shaaje kahite hain ki muhamad saaeh baadasaaeh ko ahid main kisee mulaan ne fatavaa deea ki jis kabar par baaras naa parre voh rahimatee ilaahee se mahiroom hai, eis lee baadashaah ne chhat utaravaa kar us kabar ke beparadaa kar deea|
8 s mu lateef ne san 1892 ee vich aapanee taareekh laahauar likhee, auh muhamad saahale kanbo dee likhat pusatak aimaale saahalon de aadhaar par likhadaa hai ki jahaangeer de makabare de gunbaz de upar koee har imaarat kade naheen see banee, eise tarhaan khulhaa suraakh mudataan ton chalaa aaundaa hai |
aupar likhe likhatee saboot jis baare moor karaafatt, baranas, janaral kaningham, fon aaraliz ate baarantt, eih saare likhade han ki jahaangeer de makabare de gunbaj dee uparalee imaarat aauarangazeb jaan bahaadar shaah ne barabaad keetee| maualavee muhamad chistee, misattar vaaranttan ton kipalett likhade han bahumalaa pathar sangamaramar te vaddee imaarat de baareek kam vaale jaaleedaar daravaaze naadarashaah te ahimad saaeh duraanee lutt ke lai ge ate ghaneyaa laal uparalee chhat baare kujh naheen jaanadaa, jo kis ne ih giravaaee | hun upar likhe ine likhatee sabootaan de hundiaan kise daa ih kahin daa heea karanaa ki mahaaraajaa ranajeet singh ne inhaan imaarataan noo nukasaan pahunchaaeaa jaan hazooree baag dee baaradaree jahaangeer de makabare ton utaar ke liaandee, aapane aap noo itihaas ton anajaanoo sidh karanaa hai|
eih gal kithon chalee
eih gal hun vichaar gochar baakee reh jaandee hai ki ih khiaal pahilon kithon utthiaa ki ser panjaab ne hazooree baag dee baaraandaree jahaangeer de gunbaj ton utaar aandee see | khoj keetiaan pataa lagadaa hai ki ih keval ik khiaal see jo
1. laahauar gavaranamaintt saikarettareett palaisa laahauar 1879 safaa 87|
sabh ton pahilaan mejar kol ne aapanee saalaanaa riporatt sain 1880 ee vich ishaare maatar likhiaa ki ho sakadaa hai ki hazooree baag dee baaraadaree ise tarhaan banee banaaee jahaangeer de makabare de gunbaj uton utaar ke ithe vasaaee gee hove | ih keval jaatee kiaas hee see, eis naal naan taan koee itihaasak saboot hai ate naa hee paranparaa daa havaalaa hai | ithe sabh ton savaadalee gal ih hai ki jad ise mejar kol ne is baare hor vadheree khoj keetee taan aap ne upar likhiaa san 1880 ee vaalaa khiaal badal liaa| bas is bhulekhe daa mool keval inaa hee hai jis de aadhaar par kihaa jaandaa hai ki mahaaraajaa ne itihaasak imaarataan noo nukasaan pahunchaaeaa| itihaas parrachol ton pataa lagadaa hai ki aasafajaa de makabare daa ate kujh hor imaanrataan daa pathar, darabaaje ,saaevaan ate galaaf aad samiaan san 138 vich naadarashaah ne laahauar noo luttiaa ate san 1767 ee de vichaale jad ki panjaab vich naadar garadee te haner garadee machee hoee see, kise ne luttiaa, eis samen dee badamanee daa anumaan is ton sokhaa lag sakadaa hai ki keval dasaan saalaan de andar 1756 ee tak laahauar vich sat vaaree parivaratan revoluttiona hoeaa ate baaraan gavaranar te hukamaraan ik dooje de pichhon badale | inhaan vich sheea, sunee, marahatte, hindoo, sikh, duraanee te patthaan aae | ajiheea luttaa lee khaas kauam daa naan lainaa katthin hai, par is de manan vich kise noo vee inakaar naheen see ki haner garadee de samen jis daa jithe hath paindaa see, chaahe uh musalamaan hundaa jaa kise hor mant daa, pahile uh aapanee hee hiras pooree karadaa see | is gal daa kujh vakhoj naheen see ki lutt vich isalaamee maal luttiaa jaa rihaa hai jaan kise hor daa| ithe pahunch ke taan hairaanee dee koee had naheen .
1.fasatt reeporatt aan dee korettar aaf inasaitt maaniaumittas aparaikas, aich|
2. dekho ddaakattar fauajal rrogela dee chitthee nanbar 100 valon aarakiaalojee saravear jis daa havaalaa nott nan 9 vich ditaa hai|
rahindee jad itihaas dasade han ki aiseean maaraan maaran ton aauarangajeb varagaa shahinasaaeh vee aapanaa hath naheen sakoch sakiaa| laahauar dee hisattaree rachit s muhamad lateef de safaa 113 ton 176 to likhiaa hai ki meean meer de makabare daa bahut saaraa keematee pathar aad masaalaa daaraa sakoh ne aapane peer meean meer de aaleeshaan roze banaan lee ikatar keetaa see, par is noo usaaran ton pahilaan hee uh aapane bhaaee aauarangajeb de hukam naal katal kar ditaa giaa te aauarangazeb ne takhat te baitthade hee meean meer de makabare de saamaan te aapanaa kabajaa kar liaa, aad|
eis ton chhutt laahauar dee hisattaree de safaa 170 par ik hor naamee musalamaan muhamad sulataan baare likhiaa hai ki is ne bahut saareean isalaamee imaarataan, makabare te maseetaan barabaad keeteean, jinhaan vichon paree mahil, rang mahil te sitaaraa begam dee vaddee te suhanee maseet jo puraane samen de kaareegaree daa uchaa namoonaa seekeval ittaan praapat karan lee is ne dtaa ditee | vichaar gocharee gol hai ki jad ittaan khaatar khaas musalamaan de hathon khudaa daa aapanaa ghar vee naheen bach sakiaa taan socho ki ajihee dashaa vich sangamaramar te sang moosaa noo vekh ke kine sankoch keetaa honaa hai
je kade mahaaraajaa ranajeet singh aiseean imaarataan ton laabh utthaanaa chaahundaa taan baadashaahee maseet, vajeer khaan dee maseet, sunahiree maseet, kilhe de andar vaalee metee masajid ton chhutt beginat isalaamee imaarataa daa panjaab vich aj kite naa nishaan vee naa miladaa|
eih itihaasak saboot hai jis ton koee sir naheen fer sakadaa ki jad sher panjaab ne san 1799 ee vich laahauar par kabajaa keetaa taan navaab bhikhaaree khaan dee sunahiree maseet, jo kashameeree baazaar vich hai. misalaan de samen ton akaaleean de kabaje vich chalee aanvadee see, hun jad mahaaraajaa ne laahauar dee hakoomat aapane hath vich lee taan laahauar de ilaake de bahut saare musalamaanaan de mahaaraajaa ranajeet singh age binai karan par mahaaraajaa ne aapanee musalamaan parajaa noo ih maseet divaa ditee|
san 1821 ee vich shaah balaaval de makabare dee imaarat noo dariaa raavee dee dtaah lagee jis naal is de rurrh jaan daa ddar see | is noo bachaaun lee mahaaraajaa ranajeet singh ne bhaaree kharach naal dariaa vich banh pavaaeaa| is naal kaamayaabee naa hoee taan chhekarr saaeh balaaval daa taaboot uthon utthavaa ke jithe hun hai dafan karavaa ditaa te imaarat aad daa saaraa kharach mahaaraajaa ne aapane paason ditaa taan jo ih taareekhee yaadagaar dariaa vich rurrh ke sadaa lee mitt naa jaae |
1. sayad muhamad lateef hisattaree aaf dee laahauar, safaa 222 |
2. ghaneea laal, tavaareekh laahauar, safaa 238 |
mauaje dariaa te hazarat daataa ganj deean imaarataan noo tavaareekhee imaarataan jaan ke inhaan noo kee vaaree muramat karavaaee | ise tarhaan jad san 1818 ee vich mulataan vatah karake khaalasaa raaj naal ralaa liaa taan sayad baaval hak dee itihaasak khaanagaah de makhadoomaan noo mahaaraajaa saahib ne 3500 rupiaa gujaare lee denaa pravaan keetaa |
aupar likhe vaakiaa ton sapashatt hundaa hai ki mahaaraajaa ranajeet singh de raaj samen itihaasak imaarataan dee haanee naa hoee sagon raakhee hoee|
sher panjaab de gunaan par vichaar
mahaaraajaa ranajeet singh dee ddeeladdaual te aacharan
mahaaraajaa ranajeet singh daa kad bahut uchaa naheen see | us par nikee umar vich hee seetalaa nikal aaun de kaaran bhaaven us daa chiharaa kudaratee rang vich naheen see rihaa par fir vee ainaa laalee bhinaa te dabadabe vaalaa see ki vekhan vaaliaan de dilaan ute us dee beerataa te nirabhaitaa daa sikaa aapamuhaare beh jaandaa see| us dee barafaanee chittee daaharree lanbaaee vich naaf tak pahunchadee see, jis naal us daa chiharaa suddol te bharavaan jaapadaa see, aus daa jusaa bhaaraa furateelaa te chusat see| uh ajihaa bedharrak shaahasavaar see ki us do naal daa furateelaa chaabaka savaar us samen saare des vich milanaa aauakhaa see | ih raae mejar vandd dee hai| us noo ser, cheete te hichh de shikaar daa barraa sauak see | aunhaan noo uh neze dee nok te jaan talavaar naal maaradaa hundaa see | us dee pushaak saadee par ddaadtee sutharee hundee see |
auh haner daa daler te ddaadtaa nirabhai see | san 1823 ee vich jad sher panjaab muhamad azeem khaan baarakajee de patthaanaan dee sudhaaee lee khaalasaa dal naal lai ke attak pujaa taan agon barakhaa de jor karake dariaa vich bhaaree harrh aaeaa hoeaa see | malaahaan te aapane injaneearaan noo hukam ditaa ki fauajaan de paar pahunchaan lee koee prabandh karo | agon unhaan paanee dee beorrak jor noo vekh ke araj keetee ki ik taan kudarat ne is noo attak roka banaaeaa hai, jis de kandte avash attakanaa paindaa hai | doojaa varakhaa te tufaan de kaaran inaa harrh aaeaa hoeaa hai ki jis dee koee had naheen, eis lee jad tak harrh daa paanee ghatt naa jaae is ton paar langhanaa anahonee gal hai | samen de suchet, dhun daa pakaa te charrhadeean kalaan vich rahin vaalaa
1. sayad muhamad lateef hisattaree aaf laahauar safaa 222
mahaaraajaa aapanee garajaveen aavaaz vich boliaa ki dariaa attak khaalase lee naattak hai, attak us de vaasate attak rukaavatta hai, jis de dil vich attak jhijaka hai. jis de man vich attak roka naheen us lee attak dariaa kade vee attak tthaaka naheen ho sakadaa | mere lee ih naattak hai| ih keh ke ott aapane ghorre noo addee laa aapanee sainaa samet attak vich tthilh piaa te sahee salaamat paar ho giaa ate anahonee noo honee kar vikhaaeaa|
aus dee saaree umar mulakageeree te mulakee prabandh vich langhee | uh shees mahil de nivaas ton maidaan jang vich tanboo de jeevan noo vadheraa chaahundaa see | haf rakhanee jaan susatee de naam ton uh ukaa hee ajaanoo see | uh ghorriaan daa barraa sauakeen see| aanarebal aajabaran likhadaa hai ki mahaaraajaa raat noo sauandaa see taan us daa hukam see ki ik jotiaa jataaeaa ghorraa tiaar karake us de palangh de laage raho | uh aapane gaindde dee chaal te talavaar sute pe vee aapane naal palangh de sirahaane rakhadaa see|
auh aauakarr ate bhaia de samen vadhere bedharrak ho jaandaa see te is samen is daa aiddaa josh vadhadaa ki jhaliaa naa jaandaa | ajihe samen ajihee soch sochadaa ki akh de fer vich kise kam daa faisalaa karake us ton pooraa pooraa laabh praapat karadaa | uh vakat daa barraa paaband see | nitanem de pichhon sooraj charrhan ton pahilaan hee uh aapanee fauajaan dee kavaaeid dekhan lee chalaa jaandaa see | de ghantte kavaaeid dekh ke das vaje tak darabaar vich aa jaandaa te ilaakiaan ton aaeean riporattaan sunadaa ate unhaan ute hukam likhavaandaa hundaa see | hukam dee ibaarat mahaaraajaa aap boladaa te agon peskaar sakatara likhadaa jaandaa | likhe hoe hukam noo murr sunaaundaa taan jo peskaar kujh bhul naa kar bahe | ih kam je kadee din ton vadh ke raat tak chalaa jaandaa tad vee uh us noo mukaa ke utthadaa | aj daa kam kade vee kalh te naheen suttadaa see | uh barraa mihanatee te athak kam karan vaalaa see, auh kam karan vich bakeven noo kujh bhee naheen see jaanadaa | aap de chihare par kade kise bakaavatt jaan susatee naheen see vekhee, eis baare kavee saahib singh likhadaa hai
sad hee kamar kasee ham dekhee,
kabahoon na susatee mukh par pekhee|
kadee kadee raat noo sute pe jaag aa jaandee ate koee jarooree kam cheto aaundaa taan us vele savaar noo peshakaar val bhej ke bulavaa laindaa | uh agon mahaaraajaa noo tiaar vekh ke hairaan reh jaandaa | uh use valon jis gal daa naberraa karanaa hundaa, do ttuk karake mukaa dindaa |
bhaaven us de age vandde vandde khudamukhataar hukamaraan niaunde san par uh ainaa kujh hundiaan vee vadde lame jigare vaalaa te nimaanaa see | kadee kadee akaalee singh jaan baabe saahibazaade us noo kararre bachanaan naal taarrade hunde san, par uh sadaa hee
auhanaan de age sir jhukaaundaa ate kadee vee ajihaa mauakaa naheen see aaeaa ki uhanaan noo aapanaa raajasee daabaa dasadaa, sagon dhaaramik kamaan vich uhanaan ton sakhat ton sakhat bachan sun ke vee aapane mathe ute vott tak naheen see paaundaa | ik vaaree akaalee foolaa singh ne us noo sree amritasar jee de darabaar saahib vich varran ton rokiaa te kararre bol bole| is samen je koee hankaaree hukamaraan hundaa taan kaparriaan ton baahar ho jaandaa te aapanaa saaraa bal dasadaa, par naheen us ne agon has ke aakhiaa ki aap daa ddaanttanaan mere lee barraa gunakaaree hai| main raaj de dhandiaan vich gaaval ho ko aapane aap bahindaa haan te ih aap dee taarranaa daa hee fal hai jo mainoo murr sikhee de padhar lai aaundaa hai| 1 aap guroo dee nagaree te sikhee de raakhe ho, aap daa hukam sir mathe par hai|
auh karodh te beer ras de farak daa pooraa pooraa paarakhoo see | uh nikee nikee gol te aape ton baahar ho jaan vaale ahilakaaraan noo kade zinmevaaree de kam naheen see sauanpadaa | uh beer ras vich bhine bahaadar te vadde hauansale vaale saradaaraan noo gavaranareean te riaasataan bakhashadaa hundaa see| naal hee uh savaisatikaar daa barraa kadaradaan see, jihaa ki uh aap savaisatikaar daa namoonaa see, eise tarhaan uh is gun vaale darabaareean dee vadhere kadar karadaa hundaa see |
auh bachan daa barraa pakaa see, jo gal ik vaar us de moonh ton nikal jaae, auh sadaa us ute kaaeim rahindaa see | sansaar chand kaangarre vaale dee benatee sun ke mahaaraajaa amar singh thaapaa sainaapatee nepaal de hathon us noo bachaaun lee kaangarre jaandaa hai, authe amar singh valon us de vakeel pahunchade han te sansaar chand ton kee gunaan vadheraa nazaraanaa pesh karade han| par uh ih aakh ke uhanaan val najr bhar ke takadaa vee naheen, ki main sansaar chand dee sahaaeitaa daa bachan kar chukaa haan, hun je kade mainoo sone de pahaarr vee usaraa dite jaan taan vee main aapanee zubaan ton pichhe naheen hattaangaa | sar hainaree laaras likhadaa hai ki mahaaraajaa ranajeet singh de naal daa bachan daa pakaa, main naa guzare baadashaahaan vich suniaa hai ate naa mauajoodaa vich dditthaa hai |
ser panjaab jis tarhaan mulakaan noo fatah karan dee liaakat rakhadaa see use tarhaan kaaboo keete hoe ilaakiaan noo aapane vas vich rakhan te uhanaan daa vadheea prabandh karan lee vee adatee see | us ne jo jo ilaake ik vaaree fatah keete, auh fir usade kabaze te kadee naheen nikale | des fatah karanaa te us daa prabandh karanaa, eih do vakhovakh gun han ate bahut ghatt ikane vekhe jaande han, par sher panjaab vich ih doven gun samalit san| bahut veree lekhak ithe pahunch ke hairaan reh jaande san, jad uh us daa mulakee prabandh inaa vadheea vekhade san, kiaunk us daa vadheraa samaan naven ilaakiaan de fatah karan vich langhadaa hundaa see, par asacharajataa dee gal taan ih see ki uh fateh keete hoe ilaakiaan de prabandh lee kithon samaan kadt laindaa see | ih vakeer ajeejudeen daa kahinaa see ki ik maamoolee ghorre dee nalabandee ton lai ke vazeer aajm dee pushaak tak ser panjaab dee aapanee najr vichon
langhadee see | uh aapanee saaree fauaj de ik ik sipaahee de ahudedaar dee liaakat te hunar ton jaanoo see ate uhanaan noo uhanaan dee yogataa anaar kam sauanpadaa see| mahaaraaje de jeevan dee safalataa daa vaddaa kaaran ih see ki uh har ik kam lee yog aadamee chunan daa kamaal rakhadaa see, ausadee aam vaakavee inee vadhee hoee see ki yoorap de yaataroo jad us de darabaar vich aaunde te us dee dooje mulakaan sabandhee inee ddoonghee vaakafee sunade taan uh chakaraa jaande | moor karaafatt likhadaa hai ki main mahaandeep esheea vich ser panjaab jinaa vaanafakaar hukamaraan aj tak naheen dditthaa|
kee itihaasakaaraan ne khaalasaa fauajaan dee benazeer kavaaeidadaanee te mahaaraaje deean adatee jitaan daa mool kaaran yoorapee afasar dase han, par khoj keetiaan is gal dee pushattee naheen hundee | khaalasaa fauaj de kavaaeid sikhan baabat aseen savisathaar baare pichhe likh aae haan, eithe mahaaraajaa saahib deean fatahayaabeean baare kujh likhade haan| sabh ton pahile yoorapeen afasar jiharre mahaaraaj kole aae vainatooraa te ilaaradd san te ih maarach san 1822 vich sarakaar kol nauakar hoe|
mahaaraajaa deean prasadh jitaan ih han, jihanaan naal us ne khaalasaa raaj kaaeim keetaa
laahauar san 1799 ee vich fateh keetaa, jamoo te siaalakott san 1800 vich, amritasar san 1802 vich, jhang daa ilaakaa san 1803 vich, jihalam te onaan de vichaale daa ilaakaa san 1805 vich, kasoor sane halake de 1807 vich, patthaanakott, basaualee, chanbaa te pahaarree ilaakaa 1808 vich, dhanee potthohaar, attak te hajaaraa 1813 vich, mulataan sane kul saare halake de 1818 vich, kashameer 1819 vich, dderaa asamail khaan te gaazee khaan 1819 vich mahaaraajaa fatah kar chukaa see | is ton ih saaf sidh ho giaa hai ki mahaaraaje deean bhaareean jitaan yoorapeen avasaraan de mahaaraaje kol nauakar hon ton pahilaan deean san | is lee khaalasaa fauaj dee vadheea kavaaeidadaanee te vatahayaabeean daa siharaa ranajeet singh de aapane sir hai, naa ki kise hor de |
sar laipal grifan likhadaa hai ki auneeveen sadee de aaranbh vich jad ki saare desh deean kauamaan vich khalabalee machee hoee see, mahaaraajaa ranajeet singh ne is samen barre hinmat, beerataa ate akaal purakh dee bakhashee hoee yogataa ton pooraa kam liaa ate sree guroo gobind singh diaan jangee singhaan noo jathebandee vich liaa ke ik zabaradasat kauam banaa ditaa | mahaaraajaa dee jbaradasat hakoomat de chhatar hetth aa ke sikh ajihe baakaaeidaa fauajee sikhiaa vich nipun keete ge, jo is ton pahilaan ne kadee desee fauajaan vich ho sake san ate naa hee is de pichhon dekhan vich aae san| hun uh kauam thorrhe dinaan vich hee haner dee larran vaalee ho gee | mahaaraajaa ranajeet
singh jee dee nirasandeh sansaar de unhaan gair maamoolee aadameea vichon hoeaa hai jinhaan ne sansaar daa takhataa palatt ditaa | us ne aapanee khinddee hoee kauam noo ikatthaa karake uhanaan noo ik zabaradasat te balavaan kauam banaa ditaa| is vich ratee bhar vee shak naheen ki uh aapaneean jitaan daa maidaan dilee tak jaa us daa banaa angarejaan naal jo us vele hind vich jor pakarr rahe san kaaeim naa ho giaa hundaa |
eis ton chhutt us ne jiharre ilaake khaalasaa raaj naal milaae, auhanaan diaan haakamaan noo dhakaa de ke naheen see kadt ditaa, sagon uhanaan dee yogataa anusaar uhanaan noo bhaaree jaageeraan ate fauaj vich uchee jinmevaaree de ahude dite | is dee pushattee mejar laarans dee kalam ton iaun hundee hai
dilee te kaabal diaan baazaaraan vich aap kee shaahee gharaane diaan lokaan noo dar dar mangade dekhoge, par panjaab vich koee ajihaa gharaanaa naheen jis daa ilaakaa mahaaraaje ne fatah karake aapane naal milaa liaa hove ate us noo chauakhee jaageer jaan painashan guzaare lee naa ditee hove | ih niyam keval sikhaan tak hee bas naheen, sagon musalamaanaa aad anamatee lokaan naal vee uh use tarhaan dariaa dilee naal pesh aaundaa hai | udaaharan lee navaab kutabadeen kasooreea, navaab mujafar khaan mulataanee ate sulataan muhamad khaan baarakazee aad de gharaaniaan noo bahut vaddeean vaddeean jaageeraan us ne bakhasheean hoeean san|
vidiaa naal piaar
kauam diaan bachiaan noo vidavaan
banaan dee lagan
sher panjaab de sir par nikee umar vich hee fauajee kamakaaj daa inaa beorrak bhaar pai giaa ki us de bachapan daa saaraa samaan ise kam de pooraa karan vich beet giaa, jis karake uh vadheree vidiaa praapat naa kar sakiaa, par us daa man uche vidavaanaan dee kadar naal bharapoor see | shor panjaab aaun vaalee santaan noo saareean vidiaa te sabh hunaraan vich nipun karan de yatan vich barraa saragaram see| is ne kee saradaaraan diaan bachiaan noo aapane kharach par angarezee ate faraanseesee parrhan lee us samen de ludhiaane de amareekan misn de sakool vich bhejiaa, jinhaan vichon bishan singh kaafee angarezee te faranch likh parrh sakadaa see | mahaaraajaa saahib laahauar vich ik vadheea videsee vidiaalaa kholhanaa chaahundaa see, aap ne is kam lee profaisar loree lourio noo jo ludhiaane de amareekan paras batteereean charach de sakool daa inachaaraj see, laahauar bulavaaeaa ate us dee barree aau bhagat keetee| deevaan kaabalee mal dee havelee vich naven vidiaaliaa de banan tak is kam de
aaranbh den lee neeyat hoee | saaraa zarooree prabandh ho giaa, par chu ki misattar loree aapane mishan de niyamaan anusaar vidiaaratheean vich binaan anjeel de prachaar de kise talab te vee parrhaanaa naheen see pravaan karadaa te mahaaraajaa anjeel daa parrhaanaa naheen see manadaa | is lee chhekarr lamee vichaar de baad us samen tak mahaaraajaa ne aapane es iraade noo rok ditaa jad tak koee pooraa vidavaan faranch yaa angarez is kam lee naa mil jaae ate murr uhee pahilaa tareekaa guramukhee, vaarasee, sansakrit ate arathee aad daa jaaree rakhiaa| shahir vich kee daragaahaan ton chhutt vadheea faarasee taaleem lee meean vadde de naamee madarase de naal bahut saaree jaageer laa ke us noo unatee dee chottee te pahunchaa ditaa, einhaan makatabaan vich bahut saare sikh bachiaan ne uchee vidiaa paaee| is baare ddaakattar laiteenar dhar. lettinera ne aapanee likhee kitaab vich barre visathaar naal likhiaa hai, jis daa saar ih hai
mahaaraajaa ranajeet singh de raaj vich chaar hazaar de lagabhag sakool san, jinhaan vich barree ginatee vich vidiaarathee te vidiaarathanaan, guramukhee, vaarasee, sansakrit, arabee te mahaajanee vich aapo aapanee ruchee anusaar vidiaa praapat karade san | ih sakool guraduaariaan, maseetaan, mandaraan ate khaas khaas vidavaanaan de dderiaan vich chalade san | inhaan makatabaan paatthashaalaan, madarasiaan te daragaah vich pataaun dee sevaa karan vaaliaan dee mahaaraajaa barree izat karade hunde san | inhaan dee sahaaeitaa lee aap ne vaddeean vaddeean jaageeraan inhaan ttikaaniaan naal laa diteean| vidiaa lee mauajoodaa hakoomataan dee tarhaan koee khaas mahikamaa naheen see ate naa hee vidiaa de vich hakoomat koee dakhal dindee see, balak vidiaa praapat karan lee sabh noo pooree khulh see | is ton age ddaakattar saahib ne aapanee kitaab vich ik nakashaa ditaa hai, jis ton sapasatt hundaa hai ki khaalasaa raaj samen 22 tarhaan dee vidiaa vidiaaratheean noo ditee jaandee see aad | jiharre bache parrh ke nikalade san uhanaan noo mahaaraajaa faraanseesee, eittaileean te angarez aapane ddaakattaraan te afasaraan dee nigaraanee vich jaraah cheerafaarra daa kam, einjeeneearee, asalaabaazee te baaroodasaajee aad de hunar sikhan lee mukarar kar dindaa see | san 1836 ee vich ddaakattar mairagaregar ne sher panjaab daa bijalee baittaree naal ilaaj keetaa te us ton kujh laabh hoeaa| ddaakattar maikagaregar likhadaa hai ki mahaaraaje ne mainoo aakhiaa see ki baittaree laaun daa tareekaa kujh ku nauajavaanaan noo sikhaa devo taan ki panjaab de lokaan noo is ilaaj de tareeke naal laabh pahunche | chunaanch kee vidiaaratheean noo ih
1. hisattaree aaf dee amareekan paras batteereean mishan in inddeea, savaa 271
2. laahauar dee hisattaree s mu lateef 1561
3. dhar. leittaner dee pusatak daa vichaar hai ki is vakat is dee keval iko kaapee hai, jeharree panjaab pabalik laaeibareree laahauar vich batee hifaazat naal rakhee gee hai|
tareekaa dasiaa giaa | mahaaraajaa ne kee vidavaanaan noo faranch ate angarezee deean gunakaaree kitaabaan de panjaabee te faarasee vich ulathaa karan lee neeyat keetaa see, jinhaan vichon bahut saareean pusatakaan us de jiaoonde hee ulathaa ho geean| unhaan de ulathaakaaraan noo vadde vadde inaam ton khilataan miladeean, jinhaan vichon mejar hak daa likhat koratt maarashal laa daa ulathaa prasadh hai jo aam sikh fauajaan vich prachalat see| eise tarhaan ddaa. haanang baragar dee sahaaeitaa naal kee ddaakattaree to jaraahee deean potheean ulathaa hoeean| ih nusakhe khararre jad mahaaraajaa dee sevaa vich pesh hoe taan uh barraa hee prasain hoeaa te lekhakaan noo vadde vadde inaam bakhase| is samat 1868 ee vich ik hor prasadh raajaneetak pusatak panch tantar yaa ayaaradaanis daa panjaabee vich ik hor prasadh kavee bhaaee budh singh ton anuvaad karavaaeaa, jis daa naam budh baaradh akal daa samundara rakhiaa, eih kavee pusatak de aranbh vich likhadaa hai
sree ranajeet singh joo naam,
jih jagateet karayo shubh kaam
taan nrip mohi bulaaeikai,
keeno bahu samaan......
naam ayaar daaniseh daas,
so bhaakhaa ab karo su raas
eise tarhaan kavee bhaaee jodh singh, shiv diaal aad kee darabaaree kavee din raat vidiak sevaa vich lage rahinde san | gan faikattareean topaan dtaalan de kaarakhaaniaan te kaareegaraan lee jarooree nett saradaar lahinaa singh jee majeetthee ne faarasee te guramukhee vich likhe san jo nit varaton vich aaunde san| mahaaraajaa jad kise yoorapeen noo miladaa taan us par beginat prasn kaadtaan
sanbandhee aise dilakhachaven tareeke naal karadaa ki jo kujh unhaan de dimaag vich hundaa uh unhaan ton baahar kadtavaa laindaa| aise samen uh akasar aapaniaan saradaaraan noo aapane naal rakhadaa hundaa see taan ki uh vee naveean naveean vichaaraan ton laabh praapat karan |
sar henaree fon jad kauar nauanihaal singh de viaah par laahauar aaeaa see taan is daa sakatar aapanee ddaaeiree vich likhadaa hai ki angarejee topaan dee chalaaee baare mahaaraajaa saahib kamaanddar in cheef ton barre bhaavapoorat savaal puchhadaa rahindaa see | mulaakaat samen akasar mukh gal baat yoorap vich topaan dtaalan de tareeke aad dee hoeaa karadee see|
mahaaraajaa de jaaree keete hoe injeeneear te ganit vidiaa de vidiyaaliaan de kaamayaab vidiaaratheean vichon s. lahinaa singh jee majeetthee daa naam sadaa lee khaalasaa kauam ton chhutt saare sansaar de vidavaanaan dee fulavaarree daa ik suhanaa ful maniaa jaaegaa, jis dee aapanee kaadt anusaar banaaee hoee gharree jis vich naa keval gharreean pal te paihar hee maloom ho sakade san, sagon chand daa vadhanaa te ghattanaa vee saaf disadaa see | jad ih gharree s lahinaa singh ne darabaar vich mahaaraajaa de pesh keetee taan uh ainaa khus hoeaa ki us noo bhare darabaar vich aapane gal naal laa liaa te bhaaree jageer de naal kesraul ikatadaara saahibekadaara daa uchaa pad bakhasiaa |
eis de kujh chir baad is dee aapanee kaar anusaar banaaee hoee toon naalee rafal mahaaraajaa dee bhett keetee taan us ne kee moharaan saradaar daa hauansalaa vadhaaun lee usade sir ton vaareean|
saradaar lahinaa singh jee dee drishattee hetthaan banaaeea hoeean topaan khaas kar soorajamukhee naamee topaan door maar karan te chhetee garam naa hon lee adatee maneean jaandeean san | ih mahaaraaje de faraanseesee te ittaileean jaranailaan dee raae vich us samen yoorap vich baneean topaan ton vadheea san | einhaan vichon fatah jog jang bijalee lailaan zafar jang aad ran vich barraa naamanaa paa chukeean san, jinhaan daa savisathaar jikar pichhe aa chukaa hai |
saradaar lahinaa singh naa keval gharree ton topaan dee kaadt lee prasadh see. sagon uh jeharree bhee naveen kaadt dekhadaa jhatt us ton vadh ke kaadt kadt laindaa |
san 1831 ee vich mahaaraajaa ranajeet singh ne laaradd vileeam binattink dee mulaakaat samen angarezee topakhaane de paattaven gole shahrapanelal sahelalasa jo naven
1.ih rafal hun tak laahauar de kilhe de hathiaar ghar vich mauajood hai, jis noo vekhadiaan nirasandeh saradaar lahinaa singh de kamaal dee salaaghaa keete binaan koee naheen reh sakadaa| lekhaka
yoorap vich nikale san, fattade hoe dditthe taan ih aap noo barre hee pasand aae kiaunk jang vich uh barre hee kam dee cheez see | mahaaraajaa saahib ne chaandamaaree de maidaan vich hee saradaar lahinaa singh noo aakhiaa, saradaar jee | aap dee kaareegeeree injaneearee tad manaange, je aap khaalase de topakhaane lee ise tarhaan de paattaven gole tiaar karake daso | agon saradaar jee ne barree hauansale bharee aavaaz naal binai keetee ki satiguroo jee dee kirapaa naal jhabade hee sree hazoor jee dee sevaa vich is ton vee change gole bhettaa karaangaa | kahinde han ki saradaar lahinaa singh daa ih bedharrak utar sun ke laatt saahib de sattaaf de kee afasar has pe, kiaunk uhanaan noo ih pakaa yakeen see ki aise goliaan daa laahauar vich bananaa asanbhav hai| laatt saahib agale din vidaa hoe, sher panjaab raajadhaanee val palatt aae, edhar saradaar lahinaa singh ne saaraa saaraa din parataave onaperimenatta karane aaranbh kar dite | aje bahutaa samaan naheen see beetiaa ki saradaar lahinaa singh ne kee gole tiaar karake sher panjaab de haazar keete, jinhaan daa fattanaa aisaa ttheek neeyat keetee hoee thaan te vakat sir hundaa see ki vekhan vaale asacharaj reh jaande san | inhaan goliaan vich khaas vaadhaa ih see ki inhaan de fattan dee aavaaz haner dee ddaraavanee see | mahaaraajaa saahib is samen aine prasan hoe ki saradaar jee noo bhaaree jaageer te haisaama uladolaa daa khitaab ditaa | inhaan goliaan noo vekh ke yoorapeean vee asacharaj reh ge | kujh samen de baad aanarethal aajabaran ne inhaan noo khaas goh naal dditthaa | us ne inhaan dee baabat barree uchee raae pragatt keetee, eih aapanee kitaab vich likhadaa hai saradaar lahinaa singh dee mulaakaat ton mainoo barree khushee hoee, eih bahut vaddaa makaineekal injaneear hai| mahaaraajaa is dee barree ijat karadaa hai, eis de tiaar keete hoe paattaven gole bahumalee kaar hai| ih gole jad 2 joon san 1839 noo angarezee mishan de saahamane chalaae ge taan ttheek nisaane te jaa ke fatte ate barre gajb daa prabhaav paidaa karan vaale san |
sar laipal grifan saradaar lahinaa singh dee liaakat baabat likhadaa hai ki saradaar lahinaa singh majeettheea barree uchee liaakat daa aadamee see, eis noo haisaam uladolaa daa uchaa khitaab miliaa hoeaa see, eih usaaree aad te injeenaree de hunar vich barraa nipun see, eis dee banaaee hoee dharamagharree jis vich vakat ton chhoott pakhaan daa vadhanaa ghattanaa vee maaloom hundaa see barree keematee kaadt see, aus de naven tareeke de paattaven gole vee hairaan karan vaalee eejaad see, auh bahut saareean boleean vich bedharrak likh parrh sakadaa see ate us de faisale barre hee niaansheel hunde san | ih barraa mudanbar te door andes sakhas see| is ton chhutt sarakaar sadaa is yatan vich rahinde san ki vidiaa de khazaaniaan noo vadhaaeaa jaae ate paidaa ho chuke hunar dee pooree rakhiaa keetee jaae | paatthak pichhe parrh aae han ki pisaavar noo khaalasaa raaj naal milaaun samen san 1838 vich mahaaraajaa saahib
ne ik zarooree furamaan likhiaa ki chamakanee de akhoonajaadiaan kol ik puraanaa pusatakaalay suneendaa hai, jang samen kise gal daa dhur sir naheen rahindaa, par tusaan ne khaas khiaal rakhanaa ki ih pusatakaalay barabaad hon ton bachaa liaa jaae |
aap noo itihaas sunan dee barree hee chauap rahindee see ate aap kee kee ghantte barre chaa naal dhiaan naal itihaas sunade rahinde ate itihaasakaaraan daa dilon satikaar karade hunde san |
mukadee gal ih hai ki uh khaalasaa kauam noo har ik pekh vich nipun karanaa chaahundaa see, par samen dee kamee te laaeik aadamee dee thurr de kaaran jo kujh mahaaraajaa chaahundaa see uh us de jiaoondejee naa ho sakiaa | baakee us ne aapane faraz de pooraa karan vich koee kamee naheen see chhaddee |
mahaaraajaa ranajeet singh daa parajaa naal piaar
maikagaregar likhadaa hai ki mahaaraajaa aapanee parajaa naal barre piaar naal varatadaa see, auh akasar taras te khimaa ton hee kam laindaa see | change varataav te rahim dilee vich uh nirasandeh is desh vich ho gujare saariaan baadasaahaan vichon moharee see | uh binaan kise bhaaree sangeen aparaadh de kise noo sakhat sajaa naheen see dindaa, naa hee kise dee jaan naahak gavaandaa te naa hee kise noo angaheen karavaaundaa| is de age muhamad lateef likhadaa hai ki is gol vich aseen vee maikagaregar naal samatee rakhade haan ki kise vee itihaas vich mahaaraajaa ranajeet singh dee kararraaee, buriaaee te zulam dee koee najeer naheen parrhee | asaan kadee naheen suniaan ki us ne kise deean akhaan kadtavaa sutteean hon, jaan kise de ang bhang keete hon, jaan kise noo taseehe de ke hatiaa keetee hove | kee vaaree is de vairee vee jad is de saahamane pesh hunde taan ih vadhere maafee ton hee kam laindaa see | sulataan khaan vaalee tinbar deean sraarataan deean khabaraan mahaaraaje noo aam pahunchadeean san ki uh kasmeer de ilaake vich kharood machaaundaa rahindaa hai| jad ih pahilee vaar pakarriaa hoeaa aaeaa te mahaaraaje de pes keetaa giaa taan aam lokaan daa khiaal see ki is noo top age uddaaeaa jaaegaa par ih vekh ke lokaan dee hairaanagee dee koee had naa rahee, jad mahaaraaje ne us de pairaan ton berreean kott suttan daa hukam ditaa | ih jad mahaaraaje de saahamane aapane keete te pachhataaeaa te hazoor jee ne us noo use vele bakhash ditaa | is tarhaan deean anaginat nareeraan mauajood han| gal kee mahaaraajaa kararraaee dee thaan bakhasis de bhaar hetth doseean noo ainaa dab dindaa see, jis de asar
1. sher panjaab daa aapanaa pusatakaalay bahut vaddaa bahumaleean pusatakaan naal bharapoor see, jinhaan vichon kujh ku pusatakaan is samen inddeea aafis landdan de pusakaalay vich han|
naal aparaadhee sute sidh hee age noo sudhar jaade san |
misattar aich. ee. fon, sar henaree fon kamaanddar in cheef daa praaeevett sakatar see, eis ne kanval nauanihaal singh dee shaadee ute laahauar aa ke mahaaraaje dee aapanee parajaa naal varataav aapane akheen vekh jo kujh likhiaa see, auh is tarhaan see ranajeet singh noo us dee parajaa barraa khuladilaa baadashaah manadee hai ate saare ho guzare hindusataan de baadasaahaan vichon us noo vadheraa piaaradee te bahut hee changaa hukamaraan jaanadee hai | is gal daa batheraa saboot mauajood hai ki uh changaa te haraman piaaraa hukamaraan hai| us noo naa keval vadde hee piaar karade san, sagon nike nike mundde vee dilon aapanaa kirapaaloo baadashaah jaanade san |
paaras dee kahaavat
sher panjaab de mahaandaanee hon de kaaran janataa aam tauar pur aap jee noo paaras keh ke sadadee hundee see | ik vaaree aap jee dee savaaree laahauar vichon langh rahee see ki ik bridh maaee bhejee aaee, jis de hath vich ik tavaa see | ih barre han naal darashakaan deean safaan noo cheeradee hoee sor panjaab tak jaa pahunchee, par ithe is noo chobadaaraan ne rok ditaa| jad maaee ne rolaa paaeaa taan mahaaraajaa ne aapanaa ghorraa rok ke maaee ton puchhiaa ki amaan toon kee kahinaa chaahundee en chhetee das| kahinde han ki maaee is samen hor age hoee te jaandiaan hee ih aapanaa kaalaa tavaa mahaaraaje de pairaan naal malan lag pee | is maaee dee is beadabee noo karamachaareean ne mahaaraajaa dee hatak samajh ke maaee noo dhake maarane chaahe, par mahaaraajaa ne inhaan noo is tarhaan karan ton manhaan karake maaee ton puchhiaa amaan ih toon kee keetaa hai agon maaee barree sharadhaa naal bolee sarakaar lokeen aakhade han saaddaa mahaaraajaa paaras hai ate paaras naal lohaa chhoh jaae taan sonaa ho jaandaa hai, main gareebanee haan, aapane budtepe de guzaare lee aapanaa lohe daa tavaa sone daa banaaunaa chaahundee haan taan jo baakee rahindaa jeevan sukhee gujaaraan | mahaaraajaa jee ih sun ke agon khirr khirr has pe te toshaakhaanee noo hukam ditaa ki maaee de tave naal saaveen sonaa tol ke maaee noo do devo | us vele hukam dee paalanaa keetee gee te maaee aseesaan dindee ghar noo parat gee|
fer age jaa ke murr likhadaa hai ki us de haraman piaare hon daa is ton vadhere hor kee saboot ho sakadaa hai ki jad ton us ne raaj bhaag saanbhiaa hai, aus ne ik aadamee noo vee mauat dee sazaa naheen ditee| us dee beorrak vadhee hoee kripaalataa
daa varataav jo us valon des de aam lokaan naal keetaa jaandaa hai, aus te change te uche aacharan daa sabab hai| ih gal barree hee asacharaj hai ki ih binaan kise noo karatee sazaa de niree taarranaa naal hee ajihe athare lokaan vich raaj prabandh noo bahut changee tarhaan nibhaa sakadaa hai ate us daa maamalaa badh samen sir sauakhaa hee us de khajaane vich pahunch jaandaa hai |
mahaaraajaa ranajeet singh ne panjaab diaan ziliaan te ilaakiaan dee vandd use shakal vich kaaeim keetee jihaa ki akabar baadasaaeh de vele deevaan tteddar mal ne keetee see | raaj de aaranbh vich sarakaar maamalaa battaaee de niyam anusaar liaa jaandaa see, par mahaaraajaa ne is noo naram karake nakad lagaan de dtang ton badal ditaa| jimeendaaraan de vaadhe lee mahaaraajaa har tarhaan daa yatan karadaa rahindaa see | is gal de pooraa karan lee jilhiaan vich shaahee khazaane ton khooh lavaae jaande te ise tarhaan de kee hor tareeke varate jaande san, jinhaan naal paidaavaar changee hundee | mukadee gal ih hai ki us noo aapanee parajaa dee bhalaaee te khushahaalee daa sadaa dhiaan rahindaa see | us de furamaanaan te hukamanaamiaan vich jo aapane haakamaan noo bhejadaa hundaa see ih gal barre zor naal likhee hoee miladee hai kigavaranaree de farajaan vichon parajaa dee beharatee aap daa mukh kam honaa chaaheedaa hai| mahaaraajaa aapane raaj vich vapaar de vaadhe daa barraa hee chaahavaan see| uh laaeik sauadaagaraan noo sarakaaree moorree de ke uhanaan de honsale vadhaaundaa see | misattar ren likhadaa hai ki aseen laahauar vich saan taan mahaaraajaa saahib ne ik vaddaa ttaanddaa sauadaagaraan daa jinhaan kol kee lakh rupe deean shaalaan te hor desee samiaan see aapane kharach te dariaa sindh de rasate banbee vapaar lee bhejiaa| je des de kise hise vich kaal jaan mahingaaee hundee taan uh ajihe samen barre khulhe dil naal parajaa dee sahaaeitaa karadaa | samat 1890 bi vich jad kashameer vich kaal piaa taan us vele lakhaan rupe kharach ke us ne lokaan dee sahaaeitaa keetee | sar laipal grifan likhadaa hai ki panjaah hazaar man anaaj is samen mahaaraaje ne lorravandaan noo mufat vanddiaa |
aus deean adaalataan daa tareekaa barraa sadhaaran see | uh vadde vadde faisale akasar guramate jaan panchaaeitee tareeke naal karadaa hundaa see | aam shahiraan vich kotavaal te pulas daa prabandh see | mukadame us samen bahut hee ghatt hunde te jiharre hunde san, musalamaanaan dee shareeat ate hindoo te sikhaan de panchaaeitee tareeke anusaar uhanaan de faisale keete jaande san | ser panjaab daa niaan ine uche daraje daa see jis dee koee had naheen | mahaaraajaa ranajeet singh noo taan ik paase rahin devo, aus ton sikhe hoe us de gavaranar te haakam ine niaansheel san ki jis dee misaal bahut ghatt miladee hai| nazeer leesar laipal grifan panjaab cheefas vich likhadaa hai ki deevaan saavan mal gavaranar mulataan de kol ik jimeendaar fariaadee aaeaa ton kahin lagaa ki aap de saradaaraan vichon ik ne meraa khet ghorriaan noo churaa liaa hai|
ate mainoo kujh vee mul naheen ditaa | is par deevaan ne aapane saare darabaaree us jimeendaar noo dase taan zimeendaar ne jis noo sinvaataa uh deevaan saavan mal daa vaddaa putar raam daas see, jis noo deevaan ne use vele kaid dee sajaa ditee | jad zimeendaar noo pataa lagaa ki ih deevaan saavan mal daa putar see taan uh fer deevaan kol aaeaa te us noo maaf karaaunaa chaahiaa, par deevaan ne naa maniaa te kahin lagaa ki aparaadh karan te jad main aapane putar noo dandd naa diaan taan mainoo hor kise noo sazaa den daa kee hak hai| ih kaid raam daas noo jaroor bhugatanee pee | sher panjaab noo jad aapane gavaranar saavan mal de is niaan daa pataa lagaa taan uh us par bahut hee prasan hoe te us noo hor jaageer te injt bakhasee | mahaaraajaa aapane putar noo vee sadaa janataa paalak hon dee sikhiaa dindaa rahindaa see | rojanaamachaa mahaaraajaa ranajeet singh vich ik thaan likhat likhee hai, 14 bhaadaron samat 1893 bi kauar kharrag singh ne mulataan de dauare lee kooch keetaa| mahaaraajaa saahib ne buland ikabaal valon taakeed keetee gee ki us dee fauaj rasate vich jimeendaaraa de khetaan noo nukasaan naa pahunchaae | ik hor likhat is tarhaan miladee hai
sarakaar daa lashakar ruhataas vich kujh din rihaa, jis de badale tin hajaar rupiaa uthon de jimeendaaraan noo maaf keetaa giaa | parajaa lee hasapataal san jo saare mahaaraajaa de kharach te chalade san | ihanaan vich je rogee aaundaa see us daa mufat ilaaj hundaa see | ihanaan daa prabandh hakeem noor deen ate ddaakattar hanang barag varage siaane hakeem te ddaakattar karade san | ddaak daa prabandh us samen anusaar changaa see | ddaak akasar saandtaneean te ghorriaan ute ik shahir ton dooje shir pahunchaaee jaandee see | ih kam deevaan ratan chand daaharree vaalaa de prabandh vich chaladaa hundaa see | ih ddaak de vadheea prabandhaan lee chokheean jaageeraan te likhataan paa chukaa see | gal kee, auh saareean lorraan jo us samen anusaar kise unat desh lee lorreendeean san ser panjaab ne khaalasaa raaj lee pooreean kar rakheean san |
sher panjaab dee khulhadilee
mahaaraajaa ranajeet singh daa raaj prabandh vich hindooaan, musalamaanaan aad noo pooraa pooraa hisaa ditaa giaa see | amalee tauar te vekhiaa jaae taan pataa lagadaa hai ki hindusataan vich aj kalh dee kise vadheek ton vadheek panchaaeitee hakoomat, sansathaa jaan jathe ne vee raaj prabandh vich hindoo, musalim te sikh de bhed noo inaa mittaa ke naheen dasiaa jinaa ki mahaaraajaa ranajeet singh ne dasiaa see | fauajaan de jaranail jaan soobiaan de gavaranar neeyat karan lagiaan, sagon vazaarat dee vaddee ton vaddee jinmevaaree dee aasaamee den lagiaan us ne kade hindoo, musalim jaan sikh daa vitakaraa naheen see vaaj te ahude dindaa hundaa see | jaageeraan
nokareean den vich vee use tarhaan khulhadilee ton kam laindaa hundaa see |
laal khushahaal chand ser panjaaba baabat likhadaa hai mahaaraajaa ranajeet singh panjaab ke savaraaj ke aakharee hukamaraan the | kahaa jaataa hai ki vahu anaparrh be lekin veh mauajoodaa zamaane ke laakh taleem yaafataa log se daanaa, jiaadaa door andes, ziaadaa mudabar the | unhen ne us jmaane men jab ki hindusataan gairon ke khaaon ke neeche rondaa jaa rahaa thaa, gair mulakeeo ne use rang raleeon kaa tthikaanaa banaaeaa hooaa thaa, jab hindusataan apanee gairat, apanee javaamaradee aauar aapanaa sab kuchh gairon ke haath kharokhat kar chukaa thaa, ttheek us jamaane men panjaab ke sache sapoot mahaaraajaa ranajeet singh ne amalee tauar par dikhaa deea ki is gee gujaree haalat men bhee panjaab aauar hindusataan aapanaa intazaam aap kar sakataa hai| jitanaa aman amaan mahaaraajaa ranajeet singh ke jamaane men thaa utanaa fir panjaab ke aaj tak dekhanaa naseeb naheen hooaa | garaj ih hai ki mahaaraajaa ranajeet singh de raaj noo sikh, hindoo, musalamaan te eesaaee aapanaa saanjhaa raaj samajhade san |
aus daa baahoobal
mahaaraajaa ranajeet singh jee de pitaa ne jad akaal chalaanaa keetaa taan ik dasataa savaaraan daa te kujh ku pindd is lee chhaddo| ih sabh kujh us de baahoobal daa nateejaa see ki ik pindd de chauadharame ton utth ke us ne paatashaahee kaaeim kar ditee jis dee ik had tibat ton hindookus de pahaarraan naal miladee see te doojee sikaar por sindh de laage | idharon sataluj see te dooje sone baisr afagaanisataan te sulemaan deean pahaarreean jis dee lanbaaee chauarraaee ik lakh panjataalee hazaar varag murabaa meel see jis ton us noo 20275000 rupiaa saalaanaa aamadanee hundee see ate jis dee kalamee fauaj 1237000 juaan paidal te savaar see, eis ton chhoott 384 vaddeea ate 400 sutaree halakeean topaan san | topakhaanaa ajihaa adatee see ki jis dee nazeer us samen naheen see miladee |
1. eilin dee hisattaree aaf dee panjaab safaa 18 ate pen dee e saaratt, hisattaree aaf sikhas vich safaa 6 te dite nakase anusaar mahaaraajaa ranajeet singh de raaj dee hadabandee is tarhaan likhee hai utar te utar poorab val hindookus te tibat de pahaarr jinhaan daa ik siraa usamaanee khelaan deean pahaarreean ton chal ke dariaa sataluj naal jaa miladaa see, dakhan pachham usamaanee khelaan deean pahaarreean ton aaranbh ho ke khaibar afagaanisataana ton sulemaan de pahaarree silasile de vichon vich mattanakott te rauanahaan de laage dariaa sindh naal jaa miladaa see | idharo dakhan poorab val dariaa sataluj de sarochashame ton jithe ih tibat deean pahaarreean vichon nikaladaa hai dariaa sindh vich milan dee thaan tak saare daa saaraa | udhar dariaa sindh amarakott
mahaaraajaa de chalaane samen khazaane vich kinaa dhan
padaarath see
san 1839 ee vich jad mahaaraajaa ranajeet singh ne chalaanaa keetaa us samen khazaane vich atth karorr rupiaa nakad mauajood see ate aisee karorr rupe dee maaleeaat deean moharaan te javaahaaraat aad san | ih kahinaa karanal sattanabaach daa hai ki jine keematee javaahaaraat mahaaraajaa ranajeet singh de khajaane vich san, shaaeid hee yoorap dee kise hakoomat kol hon dee panjaab safaa 16 |
aus de tabele noo us samen de chonaven ghorre shobhaa dinde san, jinhaan vichon lailee safaid paree gauahar baar te dakhanee aad saaree duneea par milane katthin san| kilhiaan ate garrheean dee ginatee likhiaa pusatak bahut vadhadee hai | kee hajaar haatheean eindar gaj ton saradaar jee aad aapanaa namoonaa aap see |
mukadee gal ih hai ki duneean de itihaas vich ik ajihee nazeer vee naheen miladee ki jis ne sher panjaab dee tarhaan aapane baahoobal naal ainaa vaddaa raaj sathir keetaa hove te us ne kise bhaaree ikhalaakee gunaah daa bhaar aapane sir par naa liaa hove yaa aapane vaireean de hathon jelh jelh khaaniaan vich naa piaa hove, yaa us ne saaree umar vich kise dee een manee hove |
1 puraane jamaane dee sabh ton vaddee hasatee haneebaal manee jaandee hai, jis ne ittalee te dhaavaa bol ke romaan dee salatanat daa khuraa khoj mittaa den daa pran keetaa see | is hale samen is ne ainaa josh te nirabhaitaa dasee jis naal sansaar te is de naam daa ddankaa vaj giaa arathaat ailapas varage barafaanee uche pahaarr ton sane aapane lashakar de langh giaa| is ton pahilaan is pahaarr ton aise samen guzaranaa asanbhav maniaan jaandaa see is ne ittalee te bhaareean fatahayaabeean paaeean, chhekarr aapane des kaarabeej vich natthe jaande daa sir vadt ditaa giaa|
2 doojee nazeer rom de pahile kaimar dee hai, jis ne bahutaa barraa desh romaa lee fatah keetaa, par us noo aapane mitaraan te sahaaeikaan ne barree betarasee naal katal kar ditaa|
3 yoorap de prasadh vijee naipoleean bonaapaaratt de ttaakare daa kauan hauansalaa kar sakadaa see | yoorap deean saareean hakoomataan us de naam ton thar thar
1. boran chugal mahaaraajaa de haatheean daa samaachaar aapane safaranaame vich is tarhaan likhadaa hai ki saradaar jee naamee haanee dee uchaaee, ddeel ddol te sajaavatt dekh ke uh hairaan reh giaa te keval is ik haathee deean bhoolaa te sajaavatt de samiaan par 130000 rupiaa mahaaraajaa saahib daa kharach hoeaa see| ise tarhaan 10 haathee khaas mahaaraajaa saahib dee savaaree lee san. ihanaan ton chhutt 1000 chonaven ghorre bahumalee shaahee samiaan sane mahaaraaje lee han,
kanbadeean san, jis noo chaahundaa see takhat ton utaaradaa ton jis noo bhaavadaa hakoomat bakhash dindaa see, par afasos uhee naipoleean ik nirajan ttaapoo saintt helanaa vich saagar de kandte baitthaa geetteean ginadaa aapanee kaid de din guzaaradaa hai, chhekarr daa niraas te dukhee ho ke sansaar ton kooch karadaa hai|
4 esheea dee taareekh vich naadar saaeh dee nazeer bahut suhanee hai ki uh ik gaddaree dee dasaa ton utth ke eeraan daa baadasaaeh ban giaa te us ne hindusataan te hamalaa karake fateh kar liaa ate takhatataaoos jihaa keematee takhat te kohanoor varagaa bahumalaa heeraa lutt vich lai giaa | par vichaare ton saaree umar dilee daa kataleaam daa dhabaa naa dhotaa giaa | chhokarr kamalaa ho ke ithon tak dukhee zindagee gujaaree ki aapane sake putar hajaak alee deean akhaan aapane saahamane kadtavaa sutteean, aapane vazeeraan de lahoo naal hath dhote te akheer aap vee aapane nimak khoraan de hathon katal hoeaa |
5 bahaadar prataap raajapootee aan noo sathir rokan lee aapanee umar daa vadheraa bhaag akabaree fauajaa naal larradaa rihaa, par us noo aseen ik samen aapane prasadh ghorre chetak te savaar do mugal savaaraan de dtahe charrhiaa hoeaa pahaarraan vich natthaa firadaa vekhade haan, dooje din aapane nike mundde de hathon adhee rottee jangalee bilee khoh lai jaan noo vekh ke ddaadtaa niraas hoeaa ate is deean akhaan ne saavan dee bharee laa ditee, eis samen uh akabar dee een manan lee likhadaa hai|
6 sabh ton vaddee nazeer saanoo hindapat maanayog bahaadar sevaa jee marahattaa dee miladee hai, jinhaan aapane baahoobal naal raaj bhaag keetaa, par itihaasak drishatteekon naal aseen is gal de likhan lee majaboor haan ki uh vee inhaan kamazoreean ton naheen bach sakiaa jinhaan ton sor panjaab daa jeevan sohanaa te bedaag hai|
eise bhaav noo laindaa hoeaa bairan hugal likhadaa hai ki sansaar te kadee vee ainee vaddee salatanat ik aadamee ne naheen kaaeim keetee jis tarhaan mahaaraajaa ranajeet singh ne, ate uh kise bhaaree ipalaakee aparaadh ton bachiaa rihaa hove |
mejar laarans likhadaa hai ki mahaaraajaa ranajeet singh jee nirasandeh ghareatt mana mahaanpurakh te changaa baadashaah see, auh barraa furateelaa te niaankaaree hukamaraan see, auh barraa kirapaaloo te dariaa dil maalak see | baaje kahinde han ki uh vaaeide daa pakaa naheen see, par ih gal ukee jhootth hai us de naal de bachan daa pakaa main naa ho chuke baadashaahaan vich te naa hee mauajoodaa vich jhotthaa hai aad | iho lekhak age jaa ke likhadaa hai ki mahaaraajaa jaatee tauar par barraa javaanamarad te nirabhai
1. likhat hai ki is kataliaam vich 150000 de lagabhag bidose marad, teeveean te bache katal hoe|
2. ttaadd raajisathaan
yodhaa jis ne kee mauakiaa par maidaan jang vich aapanee talavaar naal aapane vaireean de sir dharr ton add keete, einee vadhee hoee beerataa de naal ih kade vee kise noo betarasee naal sazaa ditee hove yaa aapane vaireean de badale vich us ne kise te adharam keetaa hove | ih sabh kujh mahaaraajaa dee aapanee siaanap te sakhat yatan daa fal see ki khaalasaa kauam is uche muraatabe par pahunchee| is baabat navaab julafakaar alee khaan darabaar de faradagaah mahaaraajaa ranajeet singh de deebaache savaa 1718 te likhadaa hai jo aseen us de aapaniaan shabadaan vich hetth dinde haan
mahaaraajaa ranajeet singh kee hamaatan koshis kaa ye nateejaa hooaa ki thorrhe arase main unhaan ne aapanee fauaj ko nihaaeit aahalaa daraje kee tarakee ke pahunchaa deea| mahaaraajaa saahib is khiaal se to kaabil taareef be hee ki unhaan ne aapanee nigaraanee aauar behand kosis se ek baakaaeidaa fauaj ke araanataa kar leea, magar sabh se ziaadaa horat angej baat un kee khudaadaad samajh kee hai ek aise jmaane men jab ki tamaam ataraaf men us ke hamasar kiaa balak us se jiaadaa majboot lok mauajood the aauar un ko paamaal karane ke lee har vakat koshis men lage hooe the aap ne thorrhe se jathe ke saath sabh ko mag kar leea |
kee mahaaraajaa kauam ghaatak see
sabh ton vaddaa dos jo kujh ku aadameean valon sher panjaab de jeevan par laaeaa jaandaa hai, auh ih hai ki us ne misalaan ton ilaake khoh ke khaalasaa kom noo kamazor kar ditaa | beshak ih khiaal barraa hee ghrinaa paidaa karan vaalaa hai ate sor panjaab vich upar dase saare subh gunaan de hundiaan vee je kade keval ik iho aauagun us vich yakeenee hove taan nirasandeh uh kauam de dil vich kadee uchee thaan naheen paa sakadaa | ih khiaal saadde man vich vee mudat tak gerraa laaundaa rihaa, jad tak ki asaan itihaas dee ddoonghee khoj naheen see keetee, par hun jad aseen us samen daa misalaa daa aapas vich varataav dekhade haan taan mahaaraaje daa ih aauagun kise hor roop vich palatt ke gun ho bhaasadaa hai | misalaan aapane akheerale samen ik dooje de khoon deean tihaaeean san, eis tarhaan lagabhag ik sadee deean bhaareean kurabaaneea karake paidaa keetee hoee puleetteekal taakat aapas vich larr larr ke gavaa raheean san| is samen de sikh misaladaaraan te riaasataan daa haal sar laipal grifan is
1. eis vich jaraa vee sandeh naheen ki misalaan de milaladaaraan ne pahile pahil kauam noo utthaaun vich bahumalee sevaa keetee, jis lee khaalasaa kauam sadeev unhaan daa rasaanamand rahegee, par jad tak sikhee dee pavitarataa noo uhanaan ne aapanaa aadarash rakhiaa | kitoon inhaan de akheerale dinaan vich jad ude aacharan de leeddar inhaan de siraa ke ttur ge taan hun ih aapas de sarraaee jhagarre kaaran khaalase noo kamazor kar rahe san te kam lee haaneekaarak san|
tarhaan likhadaa hai eis samen ik riaasat doosaree riaasat naal duvaikh rakhadee see ate isalaamee taakat de chhekarr giraav de pichhon aapas vich koee jathebandee misalaa vich naheen see rahee| is ton chhutt kee kee vaar inhaan misalaan vichon misaladaaraan ne barre barre ramaneek ilaake barreean bhaareean kurabaaneean karake fateh keete, par aapas vich dee futt de kaaran uh uhanaan noo aapaniaan adhikaaraa vich naa rakh sake| jihaa ki sarahind par do vaaree khaalase deean barreean karateean larraaeean pichhon adhikaar hoeaa, par aapas daa saanjhaa piaar naa hon karake murr kabaze ton nikal giaa | san 1765 ee vich saradaar lahinaa singh te gujar singh ne mil ke laahauar noo fatah kar liaa, par hath aae ilaake vanddan par inhaan dohaan saradaaraan vich inaa vivaad vadhiaa ki kee aadamee dohaan saradaaraan valon maare ge, chhekarr sobhaa singh ghanayaa ne aa ke faisalaa karaaeaa ate aapanaa hisaa laahauar vich kaaeim keetaa| san 1767 ee vich ahimad shaah ne inhaan ton laahauar khoh liaa| ahimad saaeh de murr jaan pichhon inhaan ne fer laahauar lai liaa, eine noo shaahajamaan aaeaa ton inhaan noo hattaa ke laahauar daa maalak ban baitthaa | is tarhaan chaar vaaree inhaan saradaaraan laahauar te kabazaa keetaa ate chaar vaaree hee baahar aa ke isalaamee haakamaan ne inhaan ton khoh liaa | saradaar jhanddaa singh bhangee ne san 1772 ee vich mulataan te rang aad noo fatah keetaa, par doojeean misalaan naal vigaarr hon kaaran sahaaeitaa de samen koee doojee misal madad lee tiaar naheen see, jis karake doven vaaree ih bhaaree ilaakaa taimoor shaah ne uhanaan ton khoh ke san 1779 ee vich sujaakhaan noo divaa ditaa |
jaranail gaaraddan likhadaa hai ki sher panjaab de maidaan vich utaran de samen ton kujh chir pahile misaladaaraan de aapas vich saanjhe darad dee thaan apasuaarath ne aa malee see, jis daa sittaa ih nikaliaa ki hun lageean aapas vich talavaaraan chalan | misalaa aapanaa kam kar chukeean san. hun inhaan de aapas vich ik mutth hon dee ddaadtee lorr see, taan ki paidaa keetee hoee taakat noo attol rakhiaa jaae | jis tarhaan satiguroo naanak dev jee ne dhaaramik sudhaar daa kam keetaa te sree guroo gobind singh jee ne dharam de naal naal beerataa te ekataa de uche gun khaalase vich bhar ke kauam noo jeevat keetaa, eise tarhaan mahaaraajaa ranajeet singh ne nikee umar vich hee samen dee nabaz noo pachhaan ke sochiaa inhaan daa jatheband honaa katthin hai, einhaan saariaan noo ik bhaaree salatan vich dtaal denaa chaahee, jiaun jaapaan de mikaadd paatashaah de vele jaapaan deean saareean andd add riaasataan ik salatan vich vaaleean geean | so us samen de haalaat de mutaabik mahaaraajaa ne aapanee adatee beerataa te sakhaseeat de bal naal khinddee hoee kauam noo jathebandee te parasapar piaar de peke sangalaan naal jakarr ke kauam noo gharogee larraaeean de khooh vich ddigan ton bachaa liaa, jis karake uh ik sadhaaran aadamee ton aisaa naamavar baadashaah ban giaa ki jis naal mitarataa rakhanee
door door de baadashaah fakhar samajhade san |
mahaaraajaa asalee kam karan vaalaa mahaanpurakh ghareatt nana ate adatee hukamaraan see, auh panjaab pur ho guzare saariaan hukamaraanaan ton changaa see, auh aapane pichhe ik vaddee salatanat, jo ittalee de baraabar see ate jabaradasat kavaaeidadaan fauaj, jo us samen de vadheea hathiaaraan naal bhooshat see, pichhe chhadd ke suragavaas hoeaa|
mahaaraajaa ranajeet singh de raaj samen har ik panjaabee jis de dil vich kujh vee desh daa darad seeaus de raaj noo saanjhaa raaj samajhadaa see, kiaunk uhanaan noo uh saareean khulhaa praapat san jo kise kauamee salatanat vich hukamaraan kauamaan noo praapat hundeean han| mahaaraajaa jad koee raaj sabandhee kam karadaa taan aapane darakaareean dee raae lai ke karadaa | san 1805 ee vich jad jasavant raae hulakar vaalee indauar angarezee fauaj ton bhaanj khaa ke ser panjaab ton sahaaeitaa lain lee panjaab val aaeaa taan is daa faisalaa us ne saare darabaareean dee ichhaa anusaar keetaa| moor karaafatt likhadaa hai ki main jad san 1820 ee vich mahaaraaje age ih binai keetee ki angarezee maal te masool ghattaaeaa jaae taan us par us ne hukam likhavaaeaa ki inhaan dinaan vich mere bahut saare saradaar laahauar ton baahar ge hoe han, jad tak main uhanaan dee raae naa lai lavaan, kujh faisalaa naheen kar sakadaa |
sainkarre likhataan mauajood han jinhaan ton sidh hundaa hai ki raaj de maamalaat uh aapane darabaareea dee samatee naal karadaa hundaa see | haa, eis jathebandee vich kujh ku ghaattaa see taan keval unhaan noo kujh ku ginatee diaan misaladaaraan daa, jo aapane kauamee bharaavaan deean kurabaaneean naal ilaake taan vatah kar lainde san par uhanaan noo jhabade hee aapane jaatee vair virodh te khaanaajangee de kaaran aapas vich larr bhagat ke kise baahar ton aae vairee de hath sauanp dinde san | jo kadee ih bhiaanak samaan kujh chir hor is tarhaan rahindaa tad uh din door naheen see jad sikh kauam ukaa panjaab vichon lop ho jaandee | upar daseean misaalaan ton changee tarhaan pataa ho sakadaa hai ki jis desh te kauam vich aiddee futt pasaree hoee hove us ne kee mulak aapane adhikaar vich
1. mahaaraajaa ranajeet singh dee shuharat keval mahaandeep eseea vich hee naheen see, sagon yoorap de naameen sahinashaah vee us naal mitarataa rakhanee lakhar samajhade san| angarezaan ton futt sahinasaaeh roos ne do vaaree ser panjaab naal mitarataa daa sabandh kaaeim karan lee khat patar keetaa| ik vaar moor karaafatt de raaheen san 1810 ee vich te doojee vaaree is ton chhe saal pichhon piaar de khat bheje, jis vich khaalasaa kauam te sikh mahaaraajaa dee barree salaaghaa keetee see| ise tarhaan san 1836 ee vich jaranail ailaaradd sair panjaab ton chhuttee lai ke faraans giaa ate vaapis aaeaa taan hukamaraan faraans valon bahumale tohafe te prem patar ser panjaab lee liaaeaa jis vich barre maanayog shabadaan vich dehaan salatanataan de aapas vich mitarataa de sabandh rakhan daa jikar see| eeraan, afagaanisataan de elachee taan saal vich kee vaar aaunde san|
rakhanaa see te kee us ne kom dee raakhee karanee see | hun is naajak samen jarooree see ki hun baahar daa asakh veree aa ke saareean sikh riaasataan te ilaakiaan noo aapane kabaze vich kar lainde ate khaalase deean uh saareean kurabaaneean ate katthin ghaalaa viarath jaandeean| is dasaa vich je kadee ser panjaab is futt naal chhutteean peean misalaan ton hakoomataan noo mil ke ih khaalasaaee jhandde hetth khaalasaa salatanat daa khiaal lai ke ik taakat naa banaa laindaa taan sikh itihaas daa ih shaanadaar bhaag ki sikhaan ne panjaab vich baadashaahat keetee kite vee dikhaaee naa dindaa| ise tarhaan samen de haalat te nazar firiaan ih sidh ho jaandaa hai ki mahaaraajaa ranajeet singh daa chhotte chhotte ilaakiaan noo aapane naal milaa ke ik balavaan te jabaradasat salatanat daa kaaeim karanaa sabh tarhaan yog see | mahaaraajaa de is tarhaan karan naal khaalasaa kauam kamajor naheen hoee, sagon ik khaalasaaee jhandde hetth ikatthee ho ke ddaadtee balavaan ho gee see|
maloom rahe ki sher panjaab is gol daa barraa khiaal rakhadaa see ki inhaan reesaan vich aapaneean riaasataan te ilaakiaa daa changaa prabandh rakhan dee yogataa dekhadaa, auh uhanaan ton kadee koee ilaakaa naheen see laindaa sagon uhanaan noo aapanee talavaar naal fatah keete ilaake aapane valon bakhash ke uhanaan noo vadhere skateemaan kar dindaa see|
nazeer lee san 1806 ee vich us ne sataluj paar daa barraa bhaaree ilaakaa fatah karake saare daa saaraa sikh reesaan noo de ditaa, jis daa veravaa is tarhaan hai raajaa bhaag singh jeend noo 54 pindd sane ludhiaanaa aad de jis daa salaanaa lagaan 23290 rupiaa see, raajaa jasavant singh naabhaa noo 38 pindd talavanddee, kott baseean te jagaraaun aad, jis daa lagaan 30040 rupiaa see, saradaar fatah singh aahaloovaaleea kapoorathalaa noo 106 pindd 40505 rupiaa dee aamadan de, saradaar guradat singh laadovaala noo 37 pindd budavaal aad aamadan de, 47090 rupe de maamale de, saradaar basaavaa singh noo 10 pindd 5714 rupe dee aamadan de, eise tarhaan saradaar bhaag singh te muhakam chand deean bakhasheesaan inhaan ton vakh san |
eis ton chhutt us ne do vaaree aap pattiaale jaa ke raajagaan foolakeean de aapas vich de jhagarre barree yogataa te mihanat naal mittaae | je kade us daa asool har ik sikh ton ilaakaa khohan daa hundaa taan uh kade vee inhaan raajiaan de gharogee jhagarre naa mittaaundaa, sagon unhaan dee futt noo hor vadheraa vadhaa ke uhanaan noo kamazor karadaa te sauakhaa hee uhanaan de bhaaree ilaake aapane naal milaa laindaa, par naheen, aus ne uh kujh keetaa, jis vich us de bhaaeean noo vadheraa laabh ton pakiaaee hundee see | is ton
1. dee raazaaj aaf dee panjaab safaa 881
saaf sindh hai mahaaraajaa ne kauam noo kise tarhaan vee kamazor naheen keetaa sagon sabh tarhaan majboot kar ditaa see | dhaaramik jeevan
kujh ku lok pakhapaatee itihaasakaaraan de lekh parrh ke keh utthade han ki mahaaraajaa ranajeet singh dhaaramik jeevan vich dtilaa see | aao mahaaraajaa de is jeevan de is pakh par vee bhoraa ku vichaar karee ki ih khiaal kithon tak soch hai | jad aseen is pakh baare khoj karade haan taan us samen deean likhataan ton pataa miladaa hai ki mahaaraajaa ranajeet singh saal vichon bahut saaraa samaan sree amritasar jee vikhe bitaaundaa ate ithe vadheraa samaan guroo baanee dee kathaa te satasang vich guzaaradaa hundaa see | auh darabaar saahib jee dee sevaa te shaan noo vadhaaun vich lakhaan rupe saalaanaa aradaas karavaaundaa hundaa see | pichhale saal samat 1872 bi vich panjaah hazaar rupiaa aap jee ne sree guroo granth saahib jee daa singhaasan banaaun lee ditaa | sher panjaab deean saareean khuseean vichon vaddee khusee ih see ki jiharree cheej us noo vadheree piaaree lagadee uh usanoo piaare satiguroo jee de naam par samarapan karadaa hundaa see | aapane samen dee jarab sakaa aapane naam dee saan sree guroo naanak dev jee de naan par naanak shaahee chalaaeaa | sree amritasar jee de prasadh kilhe daa naam sree guroo gobind singh jee de naam par gobindagarrh rakhiaa| ithon de vadde baag daa naam sree guroo raamadaas jee dee yaad vich raam baag chuniaa| san 1826 ee vich nizaam dakhan ne ik bahumalee chaandanee mahaaraajaa saahib dee sevaa vich bhejee jis par bahumalaa kaarachauathee kam hoeaa hoeaa see| ih chaandanee shaalaamaar baag de vandde chaman vich chaandee deean chobaan te taanee gee | is samen devanet naal basant daa vaarasik vaddaa darabaar see | mahaaraajaa saahib darabaar vich aae, chaandanee dee chhab noo jad nigaah bhar ke takiaa te us de dil vich guroo piaar ne inaa uchhaalaa khaadhaa ki uh ikaa ik chaandanee de hetthon baahar aa giaa, aus noo dekh ke saare darabaareean noo vee ise tarhaan karanaa piaa | is samen sabh ton pahilee gal jo mahaaraaje de moonhon nikaladee hoee sunee gee, auh ih see ki chaandanee at sundar hai ate ih mere at sundar satiguroo guroo raamadaas jee de suhane darabaar vich
1. mahaaraajaa ranajeet singh dee banaaee hoee yaadagaar noo ramaneek rakhan lee satanbar 1938 de miaoonaseepal kamettee amritasar de ijalaas vich 10000 rupiaa sher panjaab daa srot tiaar karavaaun lee pravaan keetaa giaa| ih but raam baag vich sajaaeaa jaavegaa | mahaaraajaa saahib dee garameean vich rahin vaalee baaraandaree havelee noo vee changee dasaa vich rakhan daa mataa paas hoeaa| sree hajoor jee ne is shir dee rauanak vadhaaun lee bahut kujh keetaa see
gajanee chaaheedee hai, main is hetth baitthan de yog naheen is de hetth satiguroo jee dee piaaree sangat baitthee hoee shobhadee hai| use vakat ih chaandanee sane zarooree samaan de sree amritasar jee bhejee gee, jo sree darabaar saahib jee de toshakhaane vich aj tak mauajood hai |
jithe sher panjaab aapane dharam lee inee saradhaa rakhadaa see uthe ih aapane musalamaan te hindooaan bhaaeean de mazhabee bhaavaan daa pooraa pooraa satikaar rakhadaa hundaa see | yudh samen mahaaraajaa saahib daa aapane jaranailaan lee ih aam hukam see ke vaireean de dhaaramik asathaanaan, dhaaramik pusatakaan dee beadabee, eisatareean dee koee bepatee naa karo | mahaaraajaa saahib de inhaan khiaalaa ton naa keval desee lok hee jaanoo san sagon us samen dee angarezee hakoomat vee changee tarhaan vaakaf see | san 1828 1. vich jad angarezee te khaalasaa fauaj ne samalit ho ke afagaanisataan par charrhaaee keetee taan us samen jiharreea sharataa mahaaraajaa saahib, angarezee hakoomat te shaahasujaa vich teh hoeean, auhanaan vich shor panjaab ne aapanee hindoo parajaa de dhaaramik bhaav noo mukh rakh ke hor srataan ton chhutt ik ih sarat vee saahasoojaa noo manavaaee see 2 somanaath de prasadh mandar daa chandan daa daravaazaa jiharraa san 1024 vich mahimood janavee hind ton lutt ke lai giaa see us daravaaze noo murr ithe vaapis pahunchaa ditaa e | is ton sauakhaa andaajaa lagaaeaa jaa sakadaa hai ki uh aapane guaandtee bharaavaan dhaaramik jajbaataan daa kinaa piaar aapane man vich rakhadaa see |
sree darabaar saahib jee de shilaalekh
sree amritasar jee de darabaar saahib de gunbaj te jad sone daa bahut saaraa 4 mahaaraajaa saahib valon hoeaa tad darabaar saahib de sevaadaaraan ne chhottee rakaramaa de darashanee daravaaze de upar sunahiree pattarre par ih likhavaa ke laa taa ki sone daa ih saaraa kaim ranajeet singh ne karavaaeaa hai| aakhade han ki mahaaraajaa saahib noo is gal daa pataa lagaa taan uhanaan ne use vakat us likhat utthavaa ditaa te kahin lage ki guroo ne mihar keetee ki mere ton sevaa leetee, main kauan sevaa karan vaalaa chhekarr keean de ih kahin par ki pattarre daa asar aauan nee santaan te changaa pegaa taan mason kite aagiaa ditee, par pattarre dee pahilee mat badalaa ke us dee thaan age likhee likhat likhavaaee
ik oankaar satinaam karataa purakh nirbhau niravair akaal moorat
ajoonee saibhan gur prasaad | jap | aad sach jugaad sach |
hai vee sach || naanak hosee bhee sach |
sree maaharaaj guroo saahib jee ne aapane param sevak noo sikh jaanakaar sree darabaar saahib jee kee sevaa sree mahaaraajaa singh saahib ranajeet singh jee par dayaa karake karaaee | samat 1887 bi |
jaranail sar j maikamaahan, afagaanisataan safaa 99, kapataan kaningham hisattaree aaf dee sikhas, sar j maikamaahan dee lor aan dee iddas safaa 92 |
eise tarhaan ghottaa ghar de paase jo daravaazaa hai us te ih akhar likhe han
ik oankaar satinaam karataa purakh nirbhau niravair akaal moorat
ajoonee saibhan gur prasaad |
sree satiguroo jee khaalase jee kaa sadaa bol baalaa rakhe, sevaa sree guroo
raamadaas jee kee saran kee ar sang suped sang maramara kee vaddabhaagee
jaan ke sree mahaaraaj ranajeet singh jee paason sevaa karaaee|
maarafat sree bhaaee sant giaanee sant singh giaanee jee kee |
eih pattarraa sog maramaram vich khod ke likhiaa hai|
eis ton saaf jaahir hai ki us noo satiguroo de charanaan naal kinaa piaar see| jad mahaaraajaa koee fatah paaundaa taan sabh ton pahilaa kam usadaa ih hundaa see vaddeean vaddeean rakamaan guraduaariaan de ttahile lee bhettaa karavaandaa| us samen sree guroo granth saahib jee deean beerraan saare des vich bahut thorrheean san | ih sher panjaab daa hee upakaar see ki us ne besumaar rupiaa kharach ke sree karataar pur te damadame saahib vaalee aad beerr daa utaaraa san 1818 ee vich karavaaeaa ate agon kee likhaaree sarakaaree kharach par bitthaa ke sainkarre utaare likhavaae te prasadh guraduaariaan, dderiaan te jathiaan vich asathaapan karaae | inhaan ton chhutt kee utaare har samen tiaar rahinde san. jad koee sharadhaaloo aa ke mange taan uhanaan dee sradhaa noo dekh ke uhanaan noo dite jaande san | chhotteean chauatheean te gurabaanee diaan guttakiaan dee taan koee ginatee hee naheen see, jiharre saalaanaa mahaaraajaa saahib valon aam sangataan de paatth lee vandde jaande san |
guraduaaraa sree hajoor saahib, sree nanakaanaa saahib, sree taran taanar saahib, sree darabaar saahib amritasar, sree akaal takhat saahib, sree baabaa attal saahib, sree karataar pur daa guraduaaraa, sree aanand pur, janam asathaan sree guroo raamadaas jee te dilee de guraduaariaan aad sainkarre guradhaamaan noo pakaa banavaaeaa| 5000000 panjaah lakh rupiaa saalaanaan deean jaageeraa mahaaraajaa saahib valon guraduaariaan te saahibajaadiaan de naam lavaaeean geean san, jinhaan vichon kee aj tak guraduaariaan naal kaaeim chaleean aaundeean han | is ton chhutt uh 1200000
1. eih doven likhataa aij tak doven daravaajiaan te mauajood han| lekhaka
2. eis likhat de naal teesaraa pasar vee hai, jis par likhat hai satiguroo jee dee kirapaa kar raaj saaj sree mahaaraajaa kharrag singh jee ar kevar sree nauanihaal singh jee ko bhayaa tinhe hit kar
baaraan lakh rupiaa saalaanaa dharam te upakaar de kamaan lee daan karadaa see| uh dhaaramik aagooaan te guraduaariaan de sidakee sevakaan noo bhaaree izat dee najr naal vekhadaa hundaa see | ik vaaree dilee de guraduaariaan de pujaaree singh mahaaraaj paas laahauar puje taan mahaaraaje ne bhare darashaar vich aapanee daarrhee naal inhaan sikhaan de charan raate aradusaanjh pindd jaageer vajon ditaa|
shaahee mahil vich sabh ton uchee attaareejo bahumale galeechiaan te sajaavattaan naal sajaaee see sree guroo granth saahib jee de prakaas lee see, aap nike hundiaan ton hee amrit vele utthan de premee san, sadeev amrit vele utthade, eishanaan paanee pichhon nitanem daa paatth karade, fir shastar basatar sajaa ke sane paravaar de sree guroo saahib jee dee hahooree vich haazar hunde te saare sansaaree dhande tulaa ke gurabaanee daa paatth te keeratan sunade san is ton pichhon fir sree dasames jee dee asacharaj kalagee jiharree bahumale moteean naal sajee hoee seeaapaneean akhaan te masatak te rakh ate barakataan praapat karake din bhar lee kam kaar aaranbh dinde san, aus ne ih nem aapane antale savaasaan tak nibhaaeaa| ghar ton chhutt dauare te muhinmaan vich vee ih niyam varatiaa jaandaa see | misattar prinsap likhadaa hai ki mahaaraajaa ranajeet singh sikh dharam vich bahut hee saragaram see, auh din vich kee ghantte sree guroo granth saahib jee daa paatth sunadaa hundaa see |
sar laipal grifan likhadaa hai ki mahaaraajaa ranajeet singh de samen sikhaan daa roohaanee josh ate kauamee tez prataap milavaan kam karadaa see, jis karake is dharam de pairokaaraan dee ginatee us samen bahut vadh gee| us de man deean reejhaan vichon ik vaddee reejh ih see ki uh jad kadee kise sahijadhaaree noo singh sajiaa dekhadaa taan us de seene tthandt pai jaandee hundee see | mahaaraajaa dee tabeeat daa jhukaau idhar dekh ke ilaake de ilaake singh saj jaande | sar alaigazainddar baaranas san 1831 ee vich sikhee de vaadhe baabat ik vaakafakaar sikh saradaar dee zubaanee aapane bukhaare de savaranaame dee ji 2. safaa 29 te 5000 panj hazaar aadamee saal daa anamataan ton singh sajanaa likhadaa hai | is tarhaan uh sree guroo gobind singh jee dee fulabaarree noo
1. karanal laarans dee riporatt, panjaab reekaaradd 184748 ee safaa 372
2. panth de prasadh vidavaan bhaaee kaahan singh jee naabhaa nivaasee dasade han ki ih ghattanaa uhanaa de bajurag baabaa nodh singh jee dee aauakhee ddinee see|
3. sree kalageedhar pitaa jee dee ih amolak kalagee mahaaraajaa saahib ne 12500 rupe daa sonaa bhett karake bhaaee santaa singh jee shaheed de potariaan te bahaadar bhaaee haarraa singh de putaraan te jiharre pahilaan pettee te fir pisaavar vich aa vase sana praapat keetee see | sree guroo gobind singh jee dee is mubaarak kalagee baare leddee logan aapanee pusatak de salaa 80 par likhadee hai ki jad laahauar pur angarezaan daa kabajaa hoeaa udon us de patee ddaakattar logan ne mahaaraajaa ranajeet singh de tosakhaane te kilhe de samiaan daa chaaraj liaa | tashakhaane vich us samen dasave paatasaaeh dee ih kalagee mauajood see | loddee loganaj reekaal fulainasnaj safaa 80 |
aapane darabaar vich barre barre ahude te jaageeraan bakhashadaa | sree kalageedhar jee do amrit prachaar lee dil vich bhaaree sradhaa rakhadaa see | khaalasaa darabaar de reekaaradd vich ik paramaan 9 visaakh samat 1891 ee daa miladaa hai| is vich likhat hai ki deevaan singh de amrit paan karan lee us noo 500 rupe dee jaageer ditee gee | munashee sohan laal rojanaamachaa dafatar som safaa 204 te likhadaa hai ki mahaaraajaa saahib ne panddat madhoo soodan de putar noo kihaa ki ih kadee amrit chhak lave taan us noo fauaj vich ahudaa ditaa jaaegaa | misar khushaal singh, raajaa misar tejaa singh, raajaa dhiaan singh aad inhaan bakhashisaan de range hoe san | aanarethal ajabaran likhadaa hai ki ranajeet singh kade kise ilaake par charrhaaee yaa koee kaaraj sree guroo granth saahib jee dee aagiaa de binaan naheen see karadaa|
jaranail gaaraddanar likhadaa haimahaaraajaa ranajeet singh aapaneean kaamayaabeean noo satiguroo te khaalase dee bakhashis manadaa hundaa see, auh jad kise jang vich fatah paaundaa te kahindaa ki satiguroo ne fatah bakhashee hai | ih us dee aam bolachaal see ki ranajeet singh de sir te satiguroo daa aapanaa hath hai |
mahaaraajaa saahib de guradarasan deean reejhaan naal bhare hoe dil dee ih barree hee teebar sink see ki kadee koee aisaa bridh purakh mil jaae, jis ne sree dasamesh jee de aap darasn keete hon tad us daa deedaar karake man dee lochaa pooree keetee jaae | kahinde han ki barree lanbee dtoondd bhaal pichhon ik biradh jis dee umar sau saal ton kaafee vadh see, jis ne sree kalageedhar jee de aap shaangopaang darasn keete sanamil giaa ate mahaaraajaa saahib de paas liaandaa giaa | ser panjaab us biradh de darasan karake ino gadagad hoe ki jis dee koee had naheen see | sree hazoor jee piaar ate satikaar kare hirade naal utthe to bhej ke barre chaa naal us deean akhaan noo beginat vaaree chunmiaan ate moonh ton kihaa guramukhaa toon dhan hain; jis ne mere deen dunee de vaalee sahinashaah jee de inhaan paavan akhaan naal darasn keete san | kee vaaree us de charanaan dee dhoorr lai lai ke aapane mathe par laaee te usadeean prakaramaan keeteean, aus noo bahut saaraa samaan aapane paas shees mahil vich rakhiaa, chhekarr bahut saaree maaeaa, basatar aad de ke haathee dee savaaree pur vidaa keetaa|
panddat sharadhaa raam varage pakhapaatee lekhak dee kalam ton vee ih nikalano naheen ruk sakiaa te ik thaan te likhadaa hai ki sor panjaab sikhee dharam vich barraa pakaa see, auh gurabaanee te keeratan daa barraa nemee see, aus noo aapane panth khaalasaa dharama de vadhaan dee bahut hee chup see |
shaheedee yaadagaaraan naal piaar
sher panjaab de hirade vich sheed singhaan deean yaadagaaraan lee barraa bhaaree satikaar see | jithe jithe ih sheed ganj bane hoe san, aap jee ne uhanaan naal jaageeraan de rozeene laa dite san, taan ki ih paavan yaadagaaraan sadaa vaasate kaaeim rahin ate ih aaun vaalee santaan lee chaananamunaare daa kam den | shaheed baabaa foolaa singh jee akaalee de sheed asathaan naal kee hazaar vighe jameen jaageer vajon lavaaee | sree mukatasar jee dee sheedee yaadagaar naal 4300 rupiaan dee jaageer ditee, eise tarhaan fatahagarrh sarahinda vich chhotte saahibazaadiaan dee paavan yaadagaar naal bahut barree jaageer lavaa ditee | shaheed bhaaee taaroo singh jee ate bahaadar singhaneean de sheed ganj naal jiharraa munddaa baajaar ton naualakho laahauara vich hai sree hajoor jee de dil vich barraa satikaar te piaar see | aap jee akasar is sheed gaij de darasn noo aanvade te nihaal hunde| is baare sayad muhamad lateev aapanee likhat pusatak hisattaree aaf laahauar vich is tarhaan likhadaa hai
naharaja ranajitt shinagah enatterttained gareatt reverenache ddor ttahis plache odd naratteras. he aas in ttehe habitt odd paeinag visittas tto itt, anad had made granattas odd lanad in ttehe disattarichattas odd lahore anad amarittsar ddor ittas mainattenanache. eett aas ttehe prachattiche tto plache ras. 100 evere nigahatt, beloaa ttehe pilaloaa odd ranajitt shinagah, aahichah aaere disattaributted as alamas tto ttehe poor evere moraninag ttaharougah bhhai ram shinagah. aautt odd ttahis huna dared, ddive rupees a dae aaenatt tto shhahid ghanaj as a chonattaributtion ddor ttehe chosatt odd bhhanag, anad in adadittion tto itt ttaaenatte ddive rupees aaere daile senatt be ttehe naharaja ddor ttehe alamas house.
lahore be shaeed nohammad lattidd f. 162
anuvaad mahaaraajaa ranajeet singh shaheed ganj daa barraa satikaar karadaa hundaa see| uh akasar ithe aap darasn mele lee aanvadaa hundaa see | us ne is asathaan de langar aad de kharachaan noo chalaaun lee jilhaa laahauar te amritasar vich jameen jaageer de tauar par ditee see | mahaaraajaa ranajeet singh de samen ih aam
marayaadaa see ki 100 rupiaa rozaanaa mahaaraaje de sirhaane hetth raat noo sauan lagiaa rakhiaa jaandaa see ate savere ih rupiaa bhaaee raam singh jee de hatheen gareebaan te dhaaramik asathaanaan noo vandd ditaa jaandaa see | is 100 rupe vichon 30 rupe is shaheed ganj noo rojaanaa dite jaande san, jihanaan vichon 5 shaheedee deg lee te 25 langar lee hunde sanaan |
eis pavatar shaheed ganj vich ik puraane samen de khooh dee jis vich sheed singh singhaneean te uhanaan de sir katt ke meer manoo de vakat sutte jaande sana mut muramat karavaaee te guraduaare dee imaarat dee sevaa keetee| is vich ik sangamaramar dee silaa us samen dee jarree hoee hai, jis par ih likhat khudee hoee
ik oankaar satigur prasaad |
shaheed bungaa bhaaee taaroo singh manee singh
samat 1883 bi bhaadaron sudee panchamee
shaheed bunge dee ttahilasingh saahib
ranajeet singh, khooh dee ttahil samooh
khaalase de ttahilee jodh singh, jeevan
singh de hatheen| sarabant khaalase dee
ttahil lekhe laagee | kott teerath khooh
de nhaavan daa fal hai| |
dohiraa |
shaheed bungaa hai guroo kaa, jo singh karo ishanaan
janam maran tis kee kattee, nihachal paave thaan |
sat kar mananaa |
eih khooh daa adhaa hisaa, jis noo ser panjaab ne banavaaeaa, eis deea ittaan hor han ate hetthale hise vich puraane samen deean ittaan hor han, eih farak saaf dis rihaa hai, garaj ki aap jee noo har ik dhaaramik sathaan daa pooraa pooraa dhiaan rahindaa see|
1. laahauar baaee sayad muhamad lateer safaa 162|
mahaaraaje dee asacharaj tasaveer
eik vaaree laahauar vich ik chitarakaar aaeaa jo moorataan banaaun lee barraa prasadh see| us ne kee darabaareean noo mil milaa ke raajee kar liaa taan ki mahaaraajaa saahib paas us dee sifaarash karan te mahaaraajaa aapanee moorat us ton tiaar karavaaun | yog samaan dekh ke darabaareean benatee keetee, agon mahaaraajaa saahib ne aapanee moorat chitaraan ton inakaar kar ditaa, ekat kaseean de murr murr benatee karan par aap jee ne furamaaeaa ki main aapanee moorat tad chitravaan dee aagiaa devaangaa je uh meree ichhaa anusaar chitaree jaae, auh is tarhaan ho sakadaa hai mere shahinasaaeh sree guroo naanak dev jee takhat te biraajamaan keete jaan te meraa sees baabaa jee de pavatar charanaa upar dhariaa hove| chitarakaar ne aakhiaa ki moorat vich chiharaa saaf disanaa hee kaareegaree hai te is tarhaan hajoor daa chiharaa chhapiaa rahegaa | mahaaraajaa ne furamaaeaa ki pahilee tasaveer taan ise tarhaan banaaee jaave te doojee is tarhaan hove ki guroo baabe jee dee hajooree vich main doven hath jorr ko maradaas karadaa hovaan | so doven moorataan is tarhaan naal barre aakaar deean tiaar keeteean geean| ih moorataan misattar thaar ne pisaavar jaadiaan 21 faravaree san 839 ee noo laahauar mahaaraajaa saahib de mahilaan vich vekheean san, jihanaan daa visathaar samaachaar misattar baar ne aapane safaranaame de safaa 101 vich likhiaa hai | inaa kujh hundiaan je mahaaraajaa ranajeet singh noo koee dharam vich dtilaa daso taan ih uhade aapane man daa prateebinb hai, mahaaraajaa daa is vich kee dosh
aus de avagun
sher panjaab vich aidde uch gunaan de hundiaan vee ih likhanaa ki uh nukhee kamazoreean ton ucheraa see, sachiaaee de viradh hai te ih daavaa koee kar hee kas tarhaan sakadaa hai, jad ki is daa saaf faisalaa saadde satiguroo jee ik pangatee vich mukaa ge han
bhulan andar sabh ko abhul guroo karataar |
darabaaree us noo jubaanee sabazabaag das ke us ton aapane kam kadtavaa lainde san | bahutiaan dee raae hai ki uh ihanaan deean saareean chaalaan noo dil vich samajhadaa see, par choon ki uh had daraje daa lihaajee see, eis lee uh ih sabh kujh aise tareeke naal aapane kam kadtavaande san ki uh ihanaan de is karatab noo naheen see jaanadaa | aseen jo pahilee shrenee naal aapanee samatee melee taan vee ih gal kise hukamaraan lee slaaghaa yog naheen kahee jaa sakadee ki uh aapane ahilakaaraan de dhokhiaan noo samajhadaa hoeaa vee chup vattee rakhe | jekar pichhaliaan dee raae man leee taan vee vadhere surajeef hon dee lorr see| ihanaan chaalaan vich vises karake bhogariaan noo ziaadaa safalataa praapat hoee | je kadee ih lok kise kararre paarakhoo darabaar vich hunde taan uh unee hee padavee paande jinee de uh yog san | is ton chhutt ik hor kamee see, jis ton akhaan naheen meetteean jaa kasadeean| uh ih hai ki aap ik vaar jis te bharosaa kar lainde san, bas fer uh saaree umar lee bharose yog maniaa jaandaa see | is tarhaan kee nimak haraam lok is bharose daa ayog laabh utthaa ke aapane jaatee laabh de sir ton raaj de faaeide noo vaar suttade san, ate sauakhe hee fir uhanaan noo aapane kaaraj sidhee daa mauakaa miliaa rahindaa see | chaahe kee lok is avagun noo avagun naheen san samajhade, par sansaar de lok is bharose de parade dee aarr lai ke barre barre haaneekaarak kam kar sakade san is lee ih avagun kise dos de mahaaraajaa lee koee ghatt nukas naheen |
asaan aapane valon yatan keetaa hai ki shor panjaab de jeevan de asal vaakiaat jo haner vich han, roshanee vich lai aae, jo panth dee bhettaa han|
|eit|