ਗਿਆ। ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਅਧਿਏਤਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ ਮੋਲਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਲਪਿਤ ਕਰਨ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਵੀ ਕਿਹਾ।

ਸੁਕਰਾਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੇਲਜ਼ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਾਈਥਾਗੋਰਸ ਤਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਲੰਮੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਕੁਦਰਤਵਾਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਕਾਰਜ, ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਜੋਤਿਸ਼, ਪਰਮ ਸੱਤਾ, ਜੀਵਾਤਮਾ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹੋਈ ਸੀ। ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਬਾਰੇ ਬਦਲਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਕਦੇ ਅੱਗ ਨੂੰ, ਕਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ, ਕਦੇ ਹਵਾ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਮੂਲ-ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਸੰਦਰਭ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰ ਸੀ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਉਸ ਚਿੰਤਨ ਨੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਤੱਖਿਆ ਸੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਇਕਪਾਸੜ ਉਚਾਰਨ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਬਾਰੇ ਨਿਰੰਤਰ ਸੋਚਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇ ਇੱਕੋ ਵਰਤਾਰੇ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮਸਲਾ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੋਚ ਦੇ ਅੱਡ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹਰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਵਿਧੀ ਕੁਝ ਤਰੀਕਾਕਾਰਾਂ ਤੇ ਟੇਕ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਨਵੀਂ ਵਿਧੀ ਵਜੋਂ ਉਸਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮਨ ਚ ਸਥਾਪਿਤ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਇਕਪਾਸੜ ਪ੍ਰਵਚਨ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਨਵਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸਵਾਲਾਂ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਦੀ 'ਸੁਕਰਾਤੀ ਵਿਧੀ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਤਤਕਾਲੀ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਗਿਆਨ ਪਾਂਧੀ ਸੁਕਰਾਤ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦਾਂ ਵਿਚ ਪੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਸਨੇ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਦਿਮਾਗਾਂ ਚ ਲੱਗੇ ਜਾਲੇ ਲਾਹ ਕੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ ਜੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕੁਦਰਤੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਮੰਨਣ ਦੀ ਸੋਚ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਮੁਕੱਦਮਾ ਠੋਸਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਆਖਿਰ ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ