Previous
Next

سُںدری کِوےں تے کِاُں لِکھی گای?

سُںدری دے سماچار ار کھالسے دے هور هالات جو ِاس پُستک وِچ لِکھے هن اساں پںتھ پرکاس, کھالسا تواریکھ تے هور کای ِاتِهاساں ار برِدھ تیویآں پُرکھاں توں سُنکے کّٹھے کر کے ِاک سرےنی وِچ گُںد کے ار ٹُّٹے سِلسلِآں نُوں مِلا کے لِکھے هن۔ ِاس پُستک دے لِکھن توں ساڈا تاتپرج ِاه هَے کِ پُرانے سماچار پڑھ سُن کے سِّکھ لوک آپنے دھرم وِچ پّکے هون, پرمےسر دی بھگتی تے جگت دے وِهار دوهاں نُوں نِباهُن, کُریتیآں دا تِآگ هووے, دھرم دا وادھا هووے ار سِکھاں نُوں آپنے اُتّم اسُول پِآرے لگن, آپنے وِچ جتھےبںد هو کے سِںگھ دُوجیآں کَوماں نُوں ِاک-رس جان کے کِسے نال ات وَےر تے کِسے نال ات موه نا کرن, سگوں ‘مانس کی جات سبھَے اےکو پهِچانبو' والی گُرُو سِکھےا پُر ٹُر کے اٹّل رهِن۔

سُںدری

1.کاںڈ

ِاک هرے کھےتاں نال لهِلهااُںدے مَےدان وِچ ِاک نِّکا جِها پِںڈ گھُّگ وسدا سی, هِںدُو مُسلمان دُهاں ترھاں دی وّسوں ِاس پِںڈ وِچ سی۔ پِںڈ تھیں کُجھ دُور ِاک سںگھنا بن ار وّڈا سارا چھںبھ سی, جِس کرکے سِکار کھےڈن والے ِادھر بهُت آيا جايا کردے سن۔

پِںڈ دے چڑھدے پاسے نُوں ِاک سڑک سی, ِاس رُکھ نُوں پِںڈ دی باهرلی لاںبھ ول ِاک دھناڈھ هِںدُو 'ساما' نام دا گھر سی, جِس دی دھی دا مُکلاوا هون والا, سی ۔ دُپهِر ڈھل گای ار نِّکی نِّکی پَون رُمکن لّگ گای, سامے دے گھر مُکلاوے دی تِآری وِچ ِاّڈا دھُوںآں تے هُںمس هو رِها سی کِ اںدر کھلونا اَوکھا هو گِآ۔ مُکلاای جان والی مُٹِآر کُڑی, جِس دا نااُں سُرّستی سی, ار بڑی سُںدر سی, ِاس دھُواےں توں نّک جِںد آکے آپنیآں سهےلیآں نال  (جو گھر دے پِچھواڑے سڑک دے نےڑے پایآں کھےڈدیآں سن) چلی گای۔ ِاتھے تاں کُڑیآں دا ترِںنجن لّگا هويا سی, سبھے جُآن مُٹِآراں سن, کای وِآهیآں, کای مُکلاایآں تے کای اجے کُآریآں سن۔ سبھناں دے چِهرے کوجھے کهِن جوگے نهیں سن, پر سُرّستی دی سُںدرتا اّگے سّبھے ِااُں مات سن جِوےں چںد چڑھے تارے۔ هّسدیآں کھےڈدیآں کُڑیآں ِاک اسچرج تماسا هو رهیآں سن, جو ِانّے نُوں دو هور مُٹِآر کھڑھےٹیآں نِنان بھابی,

تھوڑھا جِها چینا تے مےلھا لَے کے چھڑن واستے آ گایآں, کِاُںک کول وار هی ِاک پّکی اُّکھلی بنی هوای سی, جِتھے نےڑے نےڑے دے گھراں دیآں  تریمتاں چَول چھڑدیآں هُںدیآں سن۔ پهِلاں تاں کُڑیآں نے اُنھاں نُوں ڈاڈھا ٹھّٹھے وِچ اُڈايا پر پھےر واروواری تھوڑیآں تھوڑیآں سّٹاں لا کے اُنھاں لای چیناں چھڑن لّگیآں۔ جد سُرّستی دی واری آای تاں ساریآں رل کے ِاه گیت گااُن لّگ گایآں:-

'ڈھل پرچھاوےں بَےٹھیآں اسیں ماواں دھیوڑیآں'

سُرّستی دے مولھے دی سّٹ ِاس گیت دے تال نال آ کے لّگے مانو مولھا بی تبلے دی تھاپ هو گِآ۔ ِاس گیت وِچ سبھ اَےسیآں مست هوایآں مانو نِرا پُورا آپنا آپ بی بھُّل گایآں۔ جد گیت مُّکا تاں کھوٹِآں کرماں نُوں کی دےکھدیآں هن جو ِاک بُرچھا, کڑی ورگا جُآن مُگل, گھوڑے اُتے سوار ترِںنجن دے کول کھڑا گھُر رِها هَے, ار اُس دی نِسانے واںگ بّدھی هوای نجر سُرّستی دے چِهرے پر پَے رهی هَے, جِس نُوں وےکھکے سُسیل کنّےا مُڑھکے نال پانی پانی هو گای ار سبھناں پُر اجِها سهِم چھايا جو پّتھر واںنگ اُتھے هی جںم گایآں۔

هِںدُو ماپے دھیآں نُوں ِاس هنےر دے سمےں گھروں باهر بهُت گھّٹ نِکلن دےںدے هُںدے سن ار دھیآں نُوںهاں نُوں نجربںد کَےدیآں واںنگ لُکا لُکا رّکھدے سن, کِاُںک سوهنی ِاستری سوهنا گھر, دھن تے مال هِںدُو پاس اَوکھا هی رهِنا مِلدا سی۔ کارن ِاه سی کِ دِّلی دے پاتساه دا تپ تےج گھٹ چُکا سی, نوابیآں کھےچلاں وِچ رهِںدیآں سن, دےس وِچ آپو دھاپی چھےتی مچدی سی تے چھوٹے هاکم من-مرجیآں کردے سن ۔

* دےکھو بںدا بهادر بھا: کرم سِںگھ کرِت۔

مُگل دی اجِهی نجر وےکھکے کُڑیآں ڈر گایآں کِ کھبرے ِاه کی کهےگا? پر کُڑیآں دی ِاه سوچ تھوڑے چِر وِچ هی مُّک گای, جد اُسنے دو کدم اّگے هو کے دھرمی کنّےا سُرّستی دی نرم وینی سےر دے جّپھے واںنگ کابُو کر لای ار ِاک هُجّکے نال گھوڑے اُتے آپنے اّگے سُّٹکے اّڈی لا کے ‘اَوه گِآ' هو گِآ۔ سُرّستی دیآں چیکاں تے کُڑیآں دی هال پاهرِآ نے سارا پِںڈ کّٹھا کر دِّتا, هّکے بّکے هو سبھ کارن پُّچھن لّگے۔ کُڑیآں توں سماچار سمجھ سُنکے ار آپنیآں اّکھاں دے ساهمنے اُپّدرو نُوں وےکھکے سبھ جنے اچںبھا هو مُوںه وِچ اُںگلاں ٹُک رهے سن, پر هاِا دھرم دی هانی۔ ِاّڈی بھیڑ وِچ کِسے دا هیآ نهیں پَےںدا جو هِںمت کرے, جان هُولے تے مگر جا کے چھُڈاوے۔

جد مُگل اّکھاں توں اُهلے هو گِآ تاں سِآنِآں نے بَےٹھ کے سلاه کیتی کِ کُڑی دا پِاُ, بھرا تے گھر والا ار دو پَےںچ ِاس مُگل پاس جا کے مِنّتاں کرن, بھلا جے اُس دے من ترس پَے جاوے۔

پِںڈ توں میل کُ دی واٹ پُر ِاس دے تںبُو لّگے هواے سن۔ ِاه ِالاکے دا هاکم سی, ار اےتھے سِکار کھےڈن آيا هويا سی۔ نَوکر چاکر نال بهُت تھوڑے آںدے سن۔ اّج سِکار کھےڈن چڑھِآ تاں پِچھے ڈےرے وِچ کوای سِپاهی نا چھّڈِآ, سبھ نُوں نال لَے آيا۔ سِکار کھےڈدے هواے نے ِاک هرن دے مگر گھوڑا سُٹِآ تاں نَوکراں توں وِچھڑ کے دُور نِکل گِآ۔ هرن تاں نا لّبھا, پر پِںڈ وےکھکے پانی پین لای ِادھر آاے نُوں کنّےا دا سِکار هّتھ لگ گِآ۔ سو لَے کے جد ِاه آپنے ڈےرے اّپڑِآ تاں کوای نَوکر هاجر نهیں سی, ِاس لای ِاس کُڑی نُوں ِاک دری پر بِٹھا کے گھوڑا بنّھن تے پانی آدِک پین دے کںم وِچ لگ گِآ, جو ڈےرے وِچ لگبھگ مُّکا پِآ سی۔ جد وِهلا هو کے پھےر سُرّستی وّل آيا تاں ِانے چِر وِچ پِںڈ دے لوک وی اّپڑ

پاے سن۔ سُرّستی ِاک دری پر بَےٹھی رو رهی سی پر آپ ساهِب ِاک پلںگھ پر بَےٹھے سن۔ اُس وےلے پںجاں جنِآں مّتھا ٹےکِآ ار بےنتی کیتی کِ ِاس کنّےا نُوں چھّڈ دےوو۔ هاکم نے اُتر دِتا کی تُسیں نهیں جاندے کِ مَےں ِاس تھاں دا هاکم هاں ? کی هويا جے ڈار وِچوں ِاک مَےں لَے آںدی تاں تُهاڈی ڈار وِچ کُجھ گھاٹا تاں نهیں پَے چلِآ۔

سامے نے هّتھ جوڑ کے کِها:-ِاه مےری سُکھے لّدھی دھی هَے ار وِآهی هوای هَے, اّج مُکلاوا هَے۔ آپ کِرپا کرو, نهیں تاں مےرا نّک وّڈھِآ جاوےگا, تُسیں ديا کرو۔ هاکم پرجا دے ماای باپ هُںدے هن۔

هاکم— جااَو جااَو, نهیں دِآںگا۔

ساماں- مهاراج! آپ دے کی پرواه هَے, آپ چاهو تاں چٹی وجوں ِاس نال ساںویں تولکے چاںدی لَے لوو پر ِاسدی جان بکھسی کرو۔ پر نواب نے سڑے هواے هاسے وِچ کِها: جااَو جااَو۔

ِاس پر کُڑی دے بھرااُ نے هّتھ جوڑ کے گّل وِچ پّلا پا کے کِها-مهاراج! آپ نُوں کی پرواه هَے, آپ پاس هجاراں تیمیآں هن, ِاس اناتھ پُر ديا کرو ار جے آپ چاهو تاں آپ دی سےوا وِچ سونا ِاس دے بدلے هاجر کردا هاں آکھو تاں کنیجاں مُّل لَے دےںدا هاں۔ آپ وڈے اُدار هو, ِاه دان کرو۔ پر پّتھر دِل نے سِر هی پھےر چھّڈِآ۔

پھےر کنّےا دے گھر والے (جِس نال اُسدا مُکلاوا هونا سی) پَےریں پَے کے کِها کِ مَےں آپ دی پرجا هاں, پرجا دی لاج راجے نُوں هُںدی هَے۔ مَےں کِتے مُوںه دےن جوگا نهیں رهاںگا, آپ مِهر کرو, مےرے پاس جو کُچھ دھن مال هَے نجر وجوں کبُول لاَو تے مےری ِاستری مَےنُوں ِاس وےلے موڑ ديو۔ آپ مےری لاج سرم رکھ لاَو۔

نواب— اّچھا, بڑے امیر هو سارے هی...هَےں? جااَو جااَو۔ ِاس سونے دی چِڑی نُوں نهیں چھوڑاںگا۔ سونا چاںدی هیرے موتی مَےنُوں کُچھ

لالچ نهیں, جااَو چلے جااَو, نهیں تاں کَےد کر دِآںگا۔

ِاه سُنکے کُڑی دا گھر والا تاں ڈرِآ کِ مَےں آپنے آپ نُوں ِاهدے اگے دھنی پرگٹ کر بَےٹھا هاں متے ِاه نا هووے کِ مےرا گھر باهر لُّٹ لَےںدا هووے, ِاتھوں کھِسکنا هی ٹھیک هَے۔ ِاه وِچار کے اُه کھِسکِآ ار سُهرے پِںڈ اّپڑ کے ساتھیآں سنے گھراں نُوں تُر گِآ۔

پِںڈ دِآں پَےںچاں دے مِنّت ترلے نُوں بھی جد هاکم نے نا منِّآ تاں کُڑی دا بھرا بِهوس هو کے ڈِّگ پِآ, بُّڈھا پِاُ سِرهانے بَےٹھا رون لّگا۔ ِاه هال وےکھکے سُرںستی دے دِل وِچ کھبرے کی آای کِ اّتھرُو سُّک گاے ار دِل وِچ هَوسلا بھر گِآ, گھُںڈ چُّک دِّتا, اُٹھ کے بھرا دے سِرهانے آ کے اُس دے کنّاں وِچ کهِن لّگی:

اُٹھ وے اُٹھ! مےری ماں دِآ جايا, اُٹھ! گھر نُوں جها مُگل دا پانی مَےں نا پیآں, ویرا! مراںگی اّگ جلا ۔

جد پِاُ بھرا نُوں پرتیت هو گای کِ مُگل کِسے ترھاں نهیں چھّڈدا تے ِاه پُتری دھرم چھین بھی نهیں کرےگی تد سارے اُّٹھکے ٹُّٹے لّک تے بھّجے دِل گھر نُوں آ گاے۔

هاِا! اُه سُںدر گھر, جو کُجھ چِر هويا چااُ ملھاراں دی تھاں هو رِها سی, هُن سِآپے دا تھااُں هو گِآ, سارے ساک اںگ پرچااُنی کرن آ جُڑے ار تیویآں دے رون پِّٹن نال ڈاڈھی هاها-کار مچ گای۔ کی هِںدُو کی مُسلمان اُںگلاں ٹُک ٹُک رهِ گاے, 'هاِا هنےر’ 'ِاه انرتھ۔'

گّل کی ِاهو جِهے دُکھ رواے جا رهے سن کِ اچانک ِاک سبجے گھوڑے پُر ِاک اسوار (سِر توں پَےراں تیک سستردھاری, تےڑ گوڈِآں والا کچھهِرا, گل کُڑتا تے پٹکے نال لّک کّسِآ

* دےکھو اںتکا۔

هويا, سِر پُر سُرمای دستارا, چِهرے دا بھرواں سِںگھ بهادر, جِسنُوں دےکھکے سِّک بھُکھ لهِ جاوے) آ نِکلِآ۔ سبھناں دیآں نجراں اُدھر اُٹھ گایآں, هور تاں کوای نا پچھان سکِآ, پر سُرّستی دی ماں نے (جو تیویآں وِچ بَےٹھی سی) تُرت پچھان لِآ کِ ِاه مےرا اُه پُتر هَے, جو سِّکھاں دی سںگت کرکے وِگڑ گِآ سیں ار سِّکھ بنکے جِاُں گھروں نِکلِآ پھےر اّج تیک ِاس دی کُجھ اُّگھ موهر نهیں نِکلی سی۔ پُتر نُوں دےکھ کے ماں دیآں آںدراں نُوں موه پھُر پِآ ار اُّٹھکے پُتر دے گل آ لّگی جو گھوڑے توں هُن اُتر کے کھلوتا سی۔ ِاه وےکھ کے پِاُ بھرا نے وی پچھانِآ ار مِلن دَوڑے, پر اپھسوس ِانّے چِر دے وِچھوڑے پِچھوں پِآر تے درد دیآں گّلاں دی تھاں پهِلے دُکھِآری سُرّستی دی کهانی سِںگھ بهادر نُوں سُناای گای۔

ِاه کھبر سِںگھ دے کنّاں وِچ اجِهی پای کِ سارا لهُو چِهرے نُوں چڑھ آيا ار سُوهیآں اّکھاں کرکے دںدیآں کریچن لّگ پِآ۔ دھرم دے جوس نے اںگ اںگ هِّلا دِّتا پھِر پتا پُّچھيو سُ کِ مُگل دا ڈےرا کِّتھے کُ هَے? پتا سُن کے جھّٹ  گھوڑے تے پلاکی مار, اَوه گِآ! اَوه گِآ!! هو گِآ۔ ماں پِاُ بھاوےں بتھےرے واستے پا رهے کِ نا جاه, اَےوےں جان گُآ آوےںگا, کِاُںکِ

* ِاس سمےں کِسے ٹّبر وِچوں جدوں کوای سِکھ هو جاںدا تاں ماپے مَوت توں ودھیک دُکھ منّدے ار اکسر پُتر نُوں تِآگ دےںدے۔ جد کدے کوای پُّچھے تےرے کِنے پُّتر هن تاں لوکی اَےاُں اُّتر دےںدے پںج هواے سن, ِاک مر گِآ, ِاک سِکھی جا رلِآ, تِن ساںایں دے دِتے جیاُںدے هَےن۔ ِاه پُرکھ بھی پهِلے ماپِآں توں چوری سِّکھاں نُوں مِلدا هُںدا سی, جپُجی, رهِراس بانیآں کںٹھ کرکے بھَےن نُوں پاٹھ تے دھرم دیآں گّلاں سِکھالدا هُںدا سی, پر سردھا بهُت ودھی تاں اںمرِت چھک کے سِںگھ سج گِآ۔ تد ِاه دےکھ کے پِتا سامےں نے گھروں کّڈھ دِّتا تاں ِاه سِںگھ بهادر کھالسے دے دلاں وِچ جا رلِآ۔

تدوں هاکم سِّکھاں نُوں دےکھ نهیں سُکھاںدے سن, پر بلوںت سِںگھ نے ِاک نا سُنی۔ پلو پلی وِچ تںبُوآں لاگے جا پهُںچا۔ کی دےکھدا هَے کِ ِاک لّکڑاں دا ڈھےر هَے, جِس دے ِاک پاسے اّگ سُلگ رهی جاپدی هَے ار اُتوں جپُجی ساهِب دیآں پَوڑیآں دے پاٹھ دی آواج آاُںدی هَے ِاک چھِن وِچ سِںگھ جی اّپڑے ار گھوڑے توں چھال مار کے لّکڑاں دے ڈھےر اُپروں بھَےن نُوں چُک لِآ۔ سُرّستی آپنی جان توں پِآرے بھرا نُوں دےکھ کے باگ باگ هو گای ار بولی مےرے پِآرے ویر مَےنُوں مرن وےلے کِسے گّل دی چاه نهیں اُپجی بِناں تےرے مِلن دے, سو گُرُو نے پُوری کیتی, اںت وےلے تُوں آ مِلِآ هَےں,سُکر, لَے هُن جِدھروں آيا هَےں چلا جاه, کِاُںک اُه مُگل هُنے هی آ جان والا هَے ار مَےں اُسدے آاُن توں اّگے هی مر جانا چاهُںدی هاں۔

بھرا- پِآری بھَےن آتما دا گھات کرنا وّڈا پاپ هَے, چّل مےرے نال۔

بھَےن نهیں ویر جی! دھرم لای مرنا بُرا نهیں ار جے مَےں تُهاڈے نال چّلی جاواں تاں ِاه پاپی ساڈا سارا گھر اُجاڑ دےوےگا ار تَےنُوں وی نهیں چھّڈےگا۔ مَےں مرن توں رتا نهیں ڈردی, گُرُو تےگ بهادر جی مےرے اںگ سںگ هن, جاه, مےرے پِّچھے بهُتِآں دی جان بچن دےه۔

بلوںت سِںگھ نُوں دُوروں کُچھ کھڑاک جےها ملُوم هويا تاں بھَےن دی گّل وِّچے چھّڈ, باهوں گریک اُس نُوں گھوڑے تے سُٹ هوا هو گِآ۔ جاں گھر آيا تاں پِاُ بھرا اگوں کھان نُوں پاے; "پاپیآ ِاه کی کر آِااُں, بھلا هُن تُرک سانُوں چھّڈےگا? جِس وےلے اُسنُوں ِاه پتا لّگا کِ ساڈا پُّتر سِکھ هَے تاں اُنج گھان بّچا پیڑِآ جااُو تے اُپروں تُوں کُڑی اُس توں کھوه لِآيا هَےں, اُه تاں بھُّکھے سےر

دےکھو اںتِکا-2

واںگ آ پاےگا۔ بھلامانس بن, جِدھروں آيا هَےں, اُدھر جا تے کُڑی اُس نُوں دے آ۔”

ماپِآں تھوں ِاه نِرادر دے وچن سُن کے سِںگھ جر نا سکِآ۔ اُسے وےلے گھوڑے نُوں اّڈی لا کے بھےن سمےت هوا هو گِآ ار کوای ِاک گھںٹا کُ مگروں ِاک کھُّلھے مَےدان وِچ اّپڑِآ جِّتھے کای لوتھاں دے ڈھےر لّگے هواے سن ار لهُو نال دھرتی سُوهی هو رهی سی۔ ِاه دےکھ کے سِںگھ هّکا بّکا رهِ گِآ کِ پل دی پل وِچ کی هو گِآ? سوچے کِ کِس توں سماچار پُّچھاں کِ کِّدھر گاے? ِاه سوچ کے گھوڑے توں اُتر لوتھاں نُوں وےکھن لّگا۔ کُجھ چِر دے مگروں ِاک لوتھ سِسکدی دِّسی۔ ِاس نُوں چُک کے ڈِّٹھا تاں گھااُ کُجھ کرڑے نهیں سن۔ ِاک دستار پاڑ کے بھَےن بھرا نے اُس دے گھااُ بّدھے ار نےڑے دے چھںبھ وِچوں پانی لِآ کے مُوںه وِچ چويا تاں اُس نے اّکھاں کھولھیآں ار هَولی جِهی بولِآ : 'بھرا بلوںت سِںگھ سُکر هَے, تُوں اںت وےلے آ مِلِآ۔ '

بلوںت سِںگھ سےر سِںگھا! ِاه کی هويا? پلو پلی وِچ کی بھڑتھُو مّچ کے هےٹھلی اُتے هو گای?

سےر سِںگھ- بھرا! جِس وےلے تُوں گھر گِآ, اسیں اجے ڈےرے هی کردے ساں کِ تُرک آ پاے, ڈاڈھی کرڑی لڑاای دے مگروں کھالسا بھیڑی جُوه نُوں نّس گِآ۔ مَےں اُس وےلے گھاِال هو کے ڈِّگ پِآ ساں۔ تُرک بهُت مواے, پر اُه سنگے بهُت, پھےر پتا نهیں کی هويا ?

ِاه سُن کے سِںگھ نے اُس نُوں ِاک برِچھ دی چھاوےں لِٹا دِّتا ار هور جِاُںدِآں دی بھال وِچ لگا, پر سارے سِّکھ سهیداں وِچوں ِاک هور وِچ جان سی۔ ِاس نُوں گھااُ تاں کوای کرڑا نهیں سی, کےول سّٹ کھا کے بے-سُدھ هو گِآ سی۔ ِاس نُوں پانی آد دے کے هوس وِچ آںدا تاں اُهو سماچار سُنِآ۔ ِاه منُکھ جرا تکڑا سی ار سواری کر سکدا سی, ِاس کرکے گھوڑِآں دی بھال

کیتی تاں دُور سارے ِاک رُّکھ نال بّدھے دو گھوڑے مِل گاے, جو سِںگھاں دے رهِ گاے سن۔ هُن ِاک سرسری گُرمت هويا کِ ِاک گھوڑا سُرّستی نُوں دےایاے* تے ِاک دُوجے سِںگھ نُوں ار گھاِال نُوں بلوںت سِںگھ نال پا لوے تے راتو رات بھیڑی جُوه وِچ چل وڑیاے۔

ِاه سلاه گِن کے بھَےن نُوں گھوڑے تے سوار کرا کُوچ دی تِآری کیتی۔ سُرّستی ِاس بھرا کولوں سِکھ دھرم دیآں گّلاں سُن سُن کے پّکی وِسواسن هو گای هوای سی۔ ماپِآں توں چوری پاٹھ بھی کردی هُںدی سی تے ِااُں اںدرلی بھااُنی پّکی هو گای سی۔ نِسچا ِاک اسچرج تاکت هَے, جد کِسے گّل پر بجھ جااے تاں پربت واںگ اچّل هو جاںدا هَے, سو ِاه اٹھاراں ورھے دی ان مُکلاای کنِّآ ڈاڈھی دھرمی هو گای سی, ِاهو کارن سی کِ مُگل نُوں تےه دے دھوکھے پانی لَےن گھّل کے سُرّستی نے جھّٹ هی ِاک لّکڑاں دے ڈھےر پُر (جو باورچی کھانے دے اّگے پایآں سن) پّچھیآں نال ِاک پاسِاُں اّگ لاای اتے جپُجی دا پاٹھ کردی هوای اُتے بَےٹھ گای, جدوں کِ اُس دے بهادر ویر نے اُس نُوں آ بچايا۔ پھےر جدوں گھردِآں نے تراه دِّتی, تد بھی کنّےا دا نِسچا نا پھِرِآ ار گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دے کسٹاں نُوں چےتے کردی بھرا دے نال چلی گای۔ جد اُس مَےدان وِچ اّپڑی, جِتھے هُنے هی سِّکھاں تے تُرکاں دی ِاک چھوٹی جِهی لڑاای هو کے هٹی سی ار گھاِال سِّکھ دےکھے سے; تاں کنّےا دا دِل جوس نال اُچھل پِآ کِ اجےهے بهادراں دی سےوا کرن نالوں, جو دھرم رّکھےا لای ِاس ترھاں جاناں

۱ . پِںڈ دیآں کُڑیآں گھوڑے تے چڑھن دیآں جانُوں هُںدیآں هن۔

۲. مُگل دے ساتھی اجے آاے نهیں سن, نَوکر بی نهیں مُڑے سن, ڈےرے وِچ پانی مُّک چُکا هويا سی, سو سُرّستی دی سُںدرتا وِچ مست هاکم آپ پانی لَےن چلا گِآ سی, پانی دُراڈے سی, اَےاُں سُرّستی نُوں چِکھا دا سماں لّجھ گِآ سی۔ ِاه اسل وِچ مُگل نهیں سی, پر هُکم هاسل اُهناں ورگا سی تے آم پرجا مُگل هی سمجھدی سی۔

تلی پُر دھری پھِردے هن; هور کِهڑا کںم چںگا هواُو? پھِر آپنے بھرا دے ترس تے سُوربیرتا پر سوچ پھُری کِ مےرا ِاه اںمی جايا ویر کِنّا چںگا هو گِآ هَے, کِاُں نا مےرا من بھی اےڈا بهادر هو جاوے۔ چںدن-سُگںدھ نال کُڑی دا دِل چںدن هو گِآ ار جی وِچ سوچن لّگی کِ "تیویآں دھرم رّکھےا لای کِاُں جںگ نهیں کردیآں? جے نهیں کردیآں تاں مَےں کِاُں نا پهِلی تیویں هوواں جو بھرا واںنگُو سُوربیر هو جاواں?”

ِاهو جِهیآں وِچاراں نے سُرّستی نُوں اّج دے ِاڈے بھِآنک هالاں وِچ گھابرن نا دِّتا, سگوں اُسدا هَوسلا دُونا کر دِّتا ار گھوڑے پر ِااُں سوار هو گای کِ مانو پّکی سوار هَے۔ ار بھرا نُوں کهِ کے ِاک مُردے دی تلوار بی لَے گلے لٹکا لایاَو سُ۔

گّل کی دُوجے گھاِال بھراواں نُوں چُّکن دے آهر وِچ سن کِ پِچھلی لابھوں دھُوڑ اُڈدی دِّسی ار پل مگروں تُرک سواراں دا ِاک دستا دِّسِآ, گهُ کرکے دےکھن توں پکا سّک پَے گِآ کِ اُهو مُگل کنّےا دے پِّچھے آ رِها هَے۔

ِاه دےکھ کے تِنّاں نے گھوڑے سِّٹ دِّتے۔ هُن اسچرج مَوج هوای, اّگے اّگے تِنّے سِںگھ, مگر کوای سَو کُ تُرک۔ تِنّ چار میل تک تاں گھوڑے اُڈے, پر ِاتھے اّپڑ کے سےر سِںگھ دا گھوڑا نهُں کھا کے ڈِّگ پِآ۔ اُهدے ڈِّگن دی ڈھِّل سی جو باکی دووےں بھی اٹک گاے۔ ِانّے نُوں تُرک بھی پهُںچ گاے, تھوڑھا چِر تلوار چّلی, اّٹھ دّس تُرک ڈِّگے, هاکم بھی جکھمی هويا۔ سےر سِںگھ مارِآ گِآ, سُرّستی تے بلوںت سِںگھ نُوں بی کُچھ کُ گھااُ لّگے پر اُنھاں دے گھوڑے پھّٹ کھا کے ڈِّگ پاے ار دووےں بھَےن بھرا بںدی وِچ پَے گاے تے تُرکاں دے جّتھے دے پهِرے وِچ کسٹ بھوگن لای پِچھلے پَےریں موڑے گاے۔

२. کاںڈ

بھیڑی جُوه دے وِچکار سِّکھاں نے برِچھ بُوٹے کّٹکے ِاک کھُلھا مَےدان بنايا هويا سی ار ِاس ترھاں دے تھاںاُں پںجاب دے بناں وِچ انےکاں سن; جِتھے سِّکھ لوک بھیڑ بنی پُر جا لُکدے سن۔ بناں دے پّتے پّتے دی اُنھاں نُوں کھبر سی, پر وَےریآں لای اُنھاں سںگھنے بناں نُوں جھاگنا ِاک کٹھن تے انهونا کںم هويا کردا سی۔ ِاتھے اسیں بھیڑی جُوه دے ِاک سماگم دا ورنن کردے هاں۔ ِاک دِن لَوڈھے وےلے بھیڑی جُوه وِچ دیوان لّگا هويا سی; سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی دا پرکاس سی ار پںج کُ سِںگھ بَےٹھے سبد گااُں رهے سن۔ ِاس جتھے دا سردار سام سِںگھ سی, جو دےاُ ورگی ڈیل تے سےاُ ورگے لال چِهرے نال ِاک بھرواں تے سُهنا جُآن دِکھاای دےںدا سی۔ پاٹھ سماپت هون مگروں بولِآ: بھاای کھالسا جی! کِسے نُوں بلوںت سِںگھ دا پتا هَے? سبھ نے سِر هِلايا کِ نهیں; اُه تاں جدوں دا آپنے پِںڈ گِآ هَے مُڑکے نهیں آيا, کھبرے گھر دے سُکھاں وِچ پَے گِآ هَے?

سام سِںگھ بولِآ- ِاه گّل انهونی هَے; بلوںت سِںگھ کی آکھ تے سُکھ کی آکھ, اُسنُوں جرُور کوای اپدا پای هَے, نهیں تاں اُه بهادر اٹکن والا نهیں سی۔ کولوں راٹھَور سِںگھ بولِآ: مهاراج! کِسے نُوں اُس دے پِںڈ گھّلِآ جاوے, جو اُسدی سار لِآوے۔ ِاک سِںگھ بولِآ: مَےنُوں آگےا هووے تاں هُنے کھبر لَےن تُر جاںدا هاں۔ سردار نے کِها-جاه بای کھبر لِآ, پر جھبدے مُڑیں, ار وےس وٹا لَے, مُگل بن کے جاه, سِّکھی بانے وِچ گِاُں

تاں متاں کِتے پھس نا جاوےں اتے هور وی سُوںه لِآویں جو کھالسا اج کل کِس دِسا وِچ هَے? لاهَور وّلوں کُجھ بھَےڑیآں کنسوآں آاُںدیآں هن۔

ِاه واک سُن اُه سِںگھ, جِسدا نااُں هری سِںگھ سی, سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی اّگے مّتھا ٹےککے اُٹھِآ, ڈےرے وِچوں مُگلای کپڑے لَے پهِنے تے گھوڑے اُتے اسوار هو تُر پِآ۔ ِاه وےلا سُورج آتھن دا سی ار سںجھ تُری آاُںدی سی, پر بهادر سِںگھ ڈرِآ نهیں, دھرم دے کںم نُوں نِربھَے سےر واںنگُو تُر پِآ۔ کُچھ دُور جا کے جںگل سںگھنا آ گِآ, گھوڑے توں اُتر کے لگام پھڑ, کای چّکر پھےر کھاںدا, کِدھرے ٹاهنیآں وِچ پھسدا, کِدھرے نِکلدا, وّڈے اَوکھ نال جںگل پار هو گِآ۔ گھُسمُسا وےلا سی گھوڑے تے پلاکی مار پلوپلی وِچ ِاک نِّکے پِںڈ اّپڑِآ ار ِاک پُرانی ٹُّٹی-کھُتھی سراں وِچ جا وڑِآ۔ ِاتھے ِاک مُسلمان تںدُور والا تے ِاک بانیآں هّٹیوان رهِںدے سن, مُگل دی سکل وےکھ کے ادب نال اُٹھ کھلوتے ار مںجی دےکے گھوڑے نُوں چارا آد لِآ دِّتا, پر روٹی ولوں اُس نے ناںه کیتی کِ مَےنُوں لوڑ نهیں۔ گھوڑے نُوں مںجے نال بنّھ کے کھالسا جی چُتّهی مںجے پر وِچھا کے سَوں گاے, دو کُ گھںٹے مگروں ِاک رَولا جِها پَے گِآ۔ سِںگھ نے سِر چُّک کے کی ڈِّٹھا کِ کِسے سردار امیر دی آاُںدن هَے, نَوکر چاکر نال هن۔ ڈھےر چِر اُّدھڑدھُںمی مچا کے اُنھاں نے ڈےرا کیتا۔ امیر تاں سَوں گِآ۔ پر نَوکر چاکر کُجھ سَوں گاے تے کُچھ لںمے پاے گلیں  جُّٹ پاے۔ دو سِپاهی ساڈے سِںگھ دے نےڑے پاے گّلاں کر رهے سن, سِںگھ جی مچلے هو کے سُندے رهے۔

پهِلا سِپاهی بولِآ- بای ِاه بلوںت' کَون هَے?

دُوجا سِپاهی— ِاه اُه کاپھر هَے نا کِ جو نادر دے مگر هّلے کرن والے سِّکھاں وِچ ِاک وّڈا دلےر آدمی سُنِآ گِآ سی, جِس نے پهِلے جںگ وِچ رُستم کھاں نُوں مارِآ سی۔

پهِلا— بای وّڈے بھاگ هن جو اجِها بهادر پھڑِآ گِآ۔

دُوجا— جے اُهدی بھَےن وےکھےں تاں لوٹن کبُوتر هو جااےں, هُن تاں اُه ستر وِچ هَے, پر جد پھڑی هَے تاں مَےں نال هی ساں بای چںد دا ٹُکڑا هَے چںد دا۔ کھبر نهیں کی سبّب هَے کِ هِںدُوآں دیآں تیویآں وّڈیآں هی سُںدر هُںدیآں هن?

پهِلا— اُه تیویں بی مُسلمان کیتی جااُو?

دُوجا— هاں, هاں, نالے نواب ساهِب نال اُسدا نِکاه پڑھايا جااُ, بڑی دھُوم دھام هووےگی, سانُوں بھی ِانام مِلنگے۔

پهِلا— پر بھَےن بھرا نے دین وِچ آاُنا کبُول کر لیتا هَے کِ نهیں ?

دُوجا- ِاه سِّکھ بی کدی کھُسی نال دین چھّڈدے هن ? ِانھاں نُوں تاں بنّھ کے کھیر کھُآاُنی هوای۔ اُںنج تاں ِاه سدا تلوار دا پانی هی چّکھدے هن۔

پهِلا— هاں ٹھیک هَے, ِاه وّڈے هٹھیلے هن۔ هِںدُو تاں مّکھن, پر اےه کٹھور پّتھر هن۔ کھبر نهیں ِاه کِتھوں اُگم پاے هن? بھلا هُن کِنّا کُ رستا هَے ?

دُوجا— تھوڑا هی هَے, اّج پیر, کّل مںگل تے بُدھ ویر ٹھهِر جُمے (سُکر) نُوں ِاه ساب دا کںم وی سِرے چڑھ جااےگا۔

0- بھای تُهانُوں مَوج هواُو, جِنھاں دے مالک نُوں سونے دی چِڑی هّتھ لّگی هَے۔

دُوجا- تے تُهانُوں بھی مَوج هَے, تُهاڈے مالک مُّلاں جی نُوں اَےڈی دُوروں سّدِآ گِآ هَے, ِانام بھی تاں بهُت هی مِلےگا۔ نال دے نال تُهانُوں بهُت کُچھ هّتھ لگُو, پر بھای مِلے جاں نا ِاه رهی وّکھری گّل, اےهناں سِّکھاں نُوں دین وِچ لِآاُںدِآں وےکھنا بی سواب (پُنّ) هَے۔

پهِلا— سّچ هَے, بھای اےنا چِر کِاُں رای کیتی گای ? مهینے توں اُپر هو گِآ بلوںت سِںگھ نُوں پھڑِآں پھےر ڈھِّل کِاُں پای? تّت پھّٹ کںم سِرے کاس لای نا چاڑھِآ ?

دُوجا- بلوںت سِںگھ تے اُسدی بھَےن دووےں گھاِال سن, اّج تّک بیمار رهے هن, هُن مساں تکڑے هواے هن, جِس کرکے ڈھِّل پای۔

ِاهو جِهیآں گّلاں کر کے اُه تاں سَوں گاے تے سِںگھ بهادر چُپ چُپاتا هی اُٹھکے گھوڑے تے کاٹھی رّکھ مّکھن وِچوں وال واںگُو نِکل گِآ۔ هنےری کالی رات هَے, رستا لّجھدا نهیں, بّدل چھا رهے هن, کدم کدم تے ٹھُهکر لّگدی هَے, پر گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دے بیر هَوسلا نهیں هاردے۔ کوای پهُ پھُٹن توں اگےرے سِںگھ هُریں جںگل وِچ جا وڑے, ار سُورجوں اّگے ڈےرے جا پهُںچے۔

ِاس وےلے سارے سِںگھ ِاسنان پانی کر کے بَےٹھے آسا دی وار دا پاٹھ کر رهے سن۔ سِںگھ هُریں بھی وِچ جا بَےٹھے تے پاٹھ سُندے رهے۔

جد بھوگ پِآ تاں هری سِںگھ نے ساری وِتھِآ جو سراں وِچ سُنی سی, کهِ سُناای : بھاای بلوںت سِںگھ تے اُسدی بھَےن دُآبے وِچ کَےد هن ار سُکروار نُوں دھّکے-دھّکی تُرک بنااے جانگے۔ اّج مںگلوار هَے, جےکر کھالسا هِںمت کرے, تد اجے وےلا هَے۔ ِاه کھبر کھالسے نُوں اّگ واںگ لّگی۔ گُّسے نال چِهرے لال هو گاے۔ سینِآں وِچ دِل تے دِل وِچ کرودھ نے جوس مارِآ۔ دھرم بیرتا نے اُمںگاں نُوں جوس وِچ لِآںدا ار سبھ پاسِاُں 'گُرُو گُرُو دا سبد گُوںج اُٹھِآ۔

سردار سام سِںگھ نُوں آپنے جتھے دا ِاک سِںگھ جان توں ودھیک پِآرا سی, پر بلوںت سِںگھ تاں ِاک چونواں بهادر تے جودھا سی ار پھےر ِاک سِّکھ کنّےاں دا تُرک پںجے وِچ پھسنا سُن کے کد سهارِآ جا سکدا سی? تُرت سارے جتھے نُوں کّٹھِآں کر کے هُکم

دِّتا کِ اےسے وےلے کُچ هَے ار بھوجن بھی رستے وِچ ڈِّٹھا جااُو, هُن سهارا کرنا دھرم نهیں, پر چّلنا هَے جںگلو جںگل بس وےلے سِر چّل نِکلیاے تے پھته دا ڈںکا وجااُںدے نِکل آایاے۔

سارا کںم پھُرتی دا هَے۔

ِاه هُکم سُن کے سارا جّتھا گھوڑے کّس کے سوار هو گِآ ار بنو بن انےکاں جّپھر جالدا تُر گِآ۔

۳. کاںڈ

سُورج دےاُتا بّدلاں وِچ لُکے هواے هن, بّدلاں دے دلاں دے دل بےمُهاری پھَوج واںگ اسمان اُتے پھِر رهے هن۔ پَون دی چال بی اسچرج هَے۔ کِسے وےلے بھڑتھُو پااُںدی, گھّٹا اُڈااُںدی, جور دی وّگدی هَے, کِسے وےلے چُپاتی هو سهِجے سهِجے رُمکن لّگ جاںدی هَے۔ مُگل لوگ سرای تںبے پهِنی هرل هرل کردے پھِر رهے هن۔ نِمانے هّٹیآں والے سُست تے اُداس بَےٹھے دِّسدے هن۔ وّڈی مسیت وِچ اچرج هال هَے۔ ٹولیآں دیآں ٹولیآں کّٹھیآں آاُںدیآں تے بهِںدیآں جاںدیآں هن۔ ممیت دے باهر هّٹاں دے اّگے دوهیں پاسیں کُجھ کُ پھَوجی سِپاهی سستردھاری سنّدھبّدھ کھڑے هن۔

اَوه ساهمنے پاسے ولوں کی آيا? ِاه ِاک پالکی دی اسواری هَے جو چار وگاری پھڑے هواے براهمناں دے موڈھِآں اُتے دھری هَے۔ ِاس وِچ ِاک وّڈے مُّلاں جی بِراجمان هن جو اج دے دِن لای اُچےچے سّدے گاے هن۔ مسیت دے بُوهے اّگے آ کے مُّلاں جی اُترے تے اںدر وڑے۔ سبھ نے ادب نال اّگے بِٹھايا۔ ِانّے نُوں پںج سّت گھوڑے بھجااُںدے آاے, مگروں نواب ساهِب دی اسواری پهُںچی۔ بھلا هُن کَون کَون آاے ? ِاک پالکی بںد هَے, نال ِاک پُرکھ هّتھکڑی وّجی تُرِآ آاُںدا هَے۔ تےڑ مَےلی کّچھ هَے, گل چِّکڑ ورگا کُڑتا, سِر اُتے نِّکی پّگ, جِس وِچوں کےس کھِلرے هواے هن۔ چِهرا چِںتا دا سِکار هَے, پر اّکھاں لال هن, جِنھاں وِچوں کرودھ دے بان نِکل رهے هن۔

مسیت دے بُوهے اّگے پالکی وِچوں ِاک بُرکے والی اُتری, دووےں جنے مسیت وڑے, دووےں مُّلاں دے اّگے بِٹھااے گاے۔ مسیت ِاس وےلے بھری هوای سی, سبھ لوک چُّپ وّٹی تّک رهے سن کِ مُّلاں ساهِب

ِااُں بولے : بلوںت سِںگھ! کی تُوں دین ِاسلام نُوں کھُسی نال کبُولدا هَےں ?

بلوںت سِںگھ- مَےں مَوت کھُسی نال کبُولدا هاں۔

مُّلاں (نواب وّل مُوںه کرکے— ِاه وّڈا مُوجی هَے, ِاس نے ِااُں نهیں منّنا, ِاس نُوں جاں تاں کتل کیتا جاوے جاں جبرن...۔ نواب— هاں, پِچھلی گّل اّچھی هَے۔ مَےں ِاس ماه-رُو دے بھرا نُوں کتل نهیں کرنا چاهُںدا۔ ...

مُّلاں— هّجام (ناای) هاجر هَے ?

ناای—هاں هجُور۔

مُّلاں— ِادھر آاَو اَور ِاس کے بال کاٹو۔

ناای- بهُت اّچھا۔

ِاه گّل کهِ کے ناای گُتھلی کھولھ بَےٹھا۔ بھاوےں سِںگھ بهادر دے هّتھ جکڑے هواے سن, پر اُسدا جور نال هِّلنا هی سُکڑی ناای لای بتھےرا سی۔ ِاه هال وےکھ چار سِپاهیآں نے بلوںت سِںگھ نُوں پھڑِآ ار ناای هوری پھےر آاے پر اَےتکیں بُرکے والی نے; جِس دے هّتھ پَےر بّدھے هواے نهیں سن, بُرکا لاه کے اَوه مارِآ, ار چھےتی نال اُٹھ کے موڈھِآں توں ناای نُوں پھڑکے پٹکا مارِآ, وِچارا کھےهنُوں واںگ رِڑھدا پرے جا پِآ ار کنِّآں مست سےر واںنگ هو کھڑوتی۔ ِاس دی سُںدرتا ار سُںدرتا پر گُّسے دا لهُو چِهرے اُتے سوار, کھلکت دےکھ کے دںگ رهِ گای تے نواب, جِسدے من وِچ رُوپ دا پِآر سی, ِااُں چّکرِت رهِ گِآ جِوےں بِجلی وّجِآں هُںدا هَے۔ مُّلاں نے تُرت دے سِپاهیآں نُوں اّکھ ماری, جِنھاں نے بهادر سُرّستی نُوں پھڑ لِآ ار پِچھلے

پاسے هّتھ کر کے مُسکاں کّس دِتیآں۔

نواب وےکھ کے کُڑھ رِها سی, پر کی کر سکدا سی۔ مُّلاں تے کھلکت کولوں ڈردا سی, کِ جے مَےں کُجھ آکھدا هاں تاں کهِنگے کِ کاپھراں پُر دےا کردا هَے, بھاوےں پلو پلی نُوں مےری بےگم بنےگی, پر اجے تاں کاپھر هی هَے نا۔

ِانّے وِچ ناای هُریں وی اُٹھے پھےر آپنا آپ سںبھال کے ودھنا چاهِآ۔ ِاس وےلے سُرّستی دی اچرج دسا سی, اُه ڈاڈھے پرےم تے نِںمرتا نال پِآرے بھرا دی ڈرااُنی دسا وےکھ رهی سی, نالے آپنی کِسمت وّل وےکھ کے چِںتا وِچ ڈُّب رهی سی کِ هااے! مَےں نِکرمن دے پِّچھے اجِهے سُوربیر بھرا نال ِاه دسا هُںدی هَے۔

ِانّے وِچ باجار وِچوں ِاک گھّٹے دا گُبار دِسِآ, کھڑ کھڑ دی ڈاڈھی آواج آای۔ کِسے جاتا هنےری, کِسے جاتا کوای گھر ڈھّٹھا, کِسے سمجھِآ کِ کرڑا بھُوچال آ گِآ, کِسے جاتا کِ کوای هاکم سواراں نال ِاس کھُسی وِچ سامل هون لای آ رِها هَے, پر سبھ اّکھاں اُدھر گّڈیآں گایآں۔ ِاک اّکھ دے پھور وِچ اُس گھّٹے دا رسالا بن گِآ ار بجار وِچ کھڑے سِپاهیآں نال کّٹ وّڈھ چھِڑ پای تے ِاک دستے دے سواراں نے گھوڑِآں نُوں اّڈیآں لا مسیت اںدر جاںدے هی پھتے دا جَےکارا گجا ‘بلوںت سِںگھ' کرکے آواج ماری ار دُوجی پل وِچ کِسے بلی هّتھ نے بّجھا بلوںت سِںگھ چُّک کے گھوڑے اُتے سِّٹ لِآ ار ِاک هور هّتھ نے سُرّستی نُوں چُک کے گھوڑے تے رّکھ لِآ تے گھوڑے موڑ کے وِچوں دی چیر کے نِکلے۔ باکی دا جتھا, جو نال سی, واڑ واںنگُو آلے دُآلے هو گِآ۔ تے 'هرن' دا آواجا هُںدِآں سار جِکّر بِجلی کِسے لهِلهااُںدے کھےت وِچ کھِاُں کے لوپ هو جاںدی هَے, ِاّکُر ِاه چان چّک آن پای سِّکھاں دی پھَوج مسیتوں باهر هو; سهِر دے وّڈے باجار تھانی پُوربی بُوهے ولوں نِکلن نُوں دبادب

گھوڑے سُٹی جا رهی سی کِ اچانک مورچے دے آگُو نے 'تھںم' دا بچن کِها ار ِاک پل وِچ سارا دستا کھڑا هو گِآ۔ کارن ِاه سی کِ اُس درواجے پُر پهِرے دے سِپاهیآں نے, جو پهِلوں تاں ِاه سمجھے سن کِ کوای پراهُنا هاکم پھَوج سنے آ رِها هَے تے نےڑے آاے سِّکھ سِنجان کے کاهلی نال لُک گاے سن, کُمک سّد کے روک دا سمِآن کر لِآ سی۔

ِاه دسا وےکھ کے سر. سام سِںگھ نے چونوےں بںدُوکچی اگے کیتے۔ ِانھاں نے پهِلاں ِاک نجر نال توپچی دےکھے - پھےر ِاس پھُرتی نال بںدُوکاں نِسانے کر کے سر کیتیآں کِ دووےں توپچی گھُّگیآں واںنگ هےٹھاں آ پاے۔ اُنھاں دے ڈِگدِآں هی سردار سام سِںگھ نے دس سِّکھ هور اّگے کیتے۔ ِانھاں نے تھوڑے چِر وِچ هی تیراں دی اجےهی بُچھاڑ کیتی کِ درواجے دے اُپرلے جِنّے منُّکھ سن وِنّھ سِّٹے ار پھےر هُم هُما کے درواجے نُوں جا پاے تے بدام دے چھِّلڑ واںگ اُسنُوں بھنّ سِّٹِآ۔ باهر ِاک پھَوج دا دستا کھڑا سی۔ سام سِںگھ نے ِاک اجےهی سَےنت کیتی کِ ساری پھَوج تلواراں دھُوه کے سّجے کھّبے واهُںدی سرپٹ گھوڑے سِّٹدی وَےری نُوں چیردی هوای دُور نِکل گای۔

४. کاںڈ

جد پںج سّت کوه نِکل گاے تد ِاک کھُّلھا مَےدان هرے هرے کھےتاں دے وِچکار دےکھ کے پھَوج نے اُتارا کیتا, گھوڑے برِچھاں نال بنّھ دِّتے تے گھاه-پّٹھا پايا۔ کُجھ کھان پین دے آهر وِچ پِںڈ وّل گاے۔ سردار سام سِںگھ جی ِاک کپڑا  وِچھا کے بَےٹھے۔ بلوںت سِںگھ تے سُرّستی دے هّتھاں پَےراں دے بںد کھوهلے گاے ار سردار جی دے پاس آںدے گاے۔ ِاس وےلے دا سماں دےکھن ےوگ سی, هرےک بهادر سِںگھ آاُںدا تے بلوںت سِںگھ نُوں گھُّٹ گھُّٹکے مِلدا ار سُرّستی نُوں هّتھ جوڑ کے پھتے گجااُںدا۔ چھےکڑ جد سبھ مِل چُکے ار انےکاں وےر 'گُربر اکال' دے جَےکارِآں نال اکاس نُوں گُںجا چُکے تد سردار جی دے ِاسارے نال بلوںت سِںگھ تے سُرّستی سردار پاس آ بَےٹھے۔ پهِلے تاں بلوںت سِںگھ نے سِر بیتی سُناای ار اُنھاں دُکھاں دا سماچار دّسِآ جو کَےد توں مگروں اُس نُوں تے سُرّستی نُوں جھّلنے پاے۔ کِّکُو کَےد وِچ اُنھاں نُوں دُّکھ دِتے جاںدے, کِّکُو روج روج اُپدےس دِتے جاںدے تے پھےر انےکاں لالچ دِکھااے جاںدے, پر چھےکڑ بلوںت سِںگھ نے ٹھںڈھا ساه بھر کے کِها کِ بھَےن جی نُوں گھر پااُن دی نیےت جو نواب دی سی, ِاه کسٹ سبھ توں بھارا سی۔

جد اُه کهِ چُکا تاں سردار نے دّسِآ کِ تےرا پتا سُندِآں هی اساں جںگلو جںگل چڑھاای کیتی کِ چُپ چپاتے پهُںچ سکیاے, پر رستا کھُںجھ گاے, ِاس کرکے دےر لّگی۔ اّج سوےرے ساڈی آس دا لّک ٹُّٹ گِآ سی کِ هُن وےلے سِر پهُںچ کے

بلوںت سِںگھ نُوں بچااُنا کھرا کٹھن هو گِآ هَے, پر دھنّ گُرُو جی هن, اُهناں نے تُهاڈا دوهاں دا دھرم کَےم رّکھنا سی, سُورج چڑھے اسیں اجِهے تھاں نِکلے جِتھوں پتا کّڈھن توں ملُوم هويا کِ سهِر ِاتھوں نِرا پںج چھی کوه هَے۔ کھبرے ِاس وِچ گُرُو جی نے بھلا هی کیتا جو اسیں ٹھیک وےلے سِر آ پهُںچے ار بهُت تھوڑی جِهی لڑاای وِچ هی کجیآ پار هويا, نهیں تاں جے جُّدھ هُںدا تاں اسیں تھوڑے ساں تے تُرکاں دی پھَوج اےتھے چوکھی سی, پھےر جِّتنا اَوکھا هو جاںدا۔ ِاس پرکار دے بچن ڈھےر چِر هُںدے رهے۔ هُن پِںڈ ول جو سِّکھ دانا کھانا لَےن گاے سن مُڑ آاے کِ هِںدُو ِاّتھے گھّٹ هن, تُرکاں دا جور هَے, کوای بھی روٹی پانی نهیں دےںدا, مُّل بھی دے چُکے هاں تد بھی نهیں دےںدے تے هِںدُو تھوڑے تے گریب هون کرکے ِانھاں تھوں تھر تھر کںبدے هن۔

سام سِںگھ بولِآ- پَےںچاں نُوں پھڑ لِآاَو۔ سِّکھاں نے دو پُرکھ اّگے کیتے کِ ِاه پَےںچ هن, جو پھڑ آںدے هن۔

سام سِںگھ- کِاُں چَودھریاَو! کھانا کِاُں نهیں دےںدے?

پَےںچ- پاتساه دا هُکم نهیں۔

سام سِںگھ اَےس وےلے پاتساه کھالسا هَے۔

پَےںچ— کھالسے دا کی پتا هَے ? بّدل چھايا واںگ هُنے هَے تے هُنے گُںم۔ تُسیں کّل کھبرے کِتھے هوووگے۔

سام سِںگھ- دس ویه جنے جا کے پِںڈ وِچوں کھان پین نُوں لَے آاَو, پر کِسے تیویں بال نُوں دُکھ نا دےنا تے نا هی کھان دیآں چیجاں توں بِناں کِسے هور چیج نُوں چھےڑنا۔

سردار ِاه هُکم دے رِها سی کِ تِنّ چار مُسلمانیآں بُرکے پهِنیں هَولی هَولی روںدیآں آ کھلوتیآں ار نال ِاک ۱۴ ورھے دے بال نُوں لِآایآں, اُس دی جُبانی بےنتیآں کرن لّگیآں کِ آپ ساڈے مرداں نُوں مارو نهیں اتے نا کُجھ ودھیکی هی کرو, جو کُجھ مںگدے هو اسیں دے دےںدیآں هاں۔

سردار- بّس روٹیآں چاهیاے۔

تیویآں— اسیں هُنے هِںدوانیآں تھوں پُوراں دے پُور روٹیآں دے پکوا کے گھّل دےںدیآں هاں, پر تُسیں ساڈے مرداں نُوں تاں کُچھ نا کهوگے ?

سام سِںگھ— نهیں, اسیں انّ دا مُّل دےںدے هاں۔ پرجا نُوں لُّٹنا ےا مارنا کھالسے دا کںم نهیں۔ پاتساه سَےنا دی اّکھیں گھّٹا پااُنا پھَوجاں نُوں هرا کے کھجانے لُّٹ لَے جانے ساڈا کںم هَے۔ اسیں جُلم دے وَےری هاں پرجا دے دُسمن نهیں هاں۔ جااَو چھےتی کرو, کھالسا کاجے هَے۔ مُّل لاَو, انّ ديو۔ مرد تُهاڈے سُکھی وّسن۔

تیویآں تُرت پِںڈ گایآں ار ساریآں هِںدوانیآں نُوں گھراں تھی کّڈھ, آٹا دال کولوں دے کے پکااُن ڈاه دِّتا۔ کای تںدُور تپ گاے, کای لوهاں دھریآں گایآں, کای دےگچے دالاں دے چڑھ گاے۔ روٹیآں پّکدیآں تّک کھالسے نے ِاک دو کھےت گاجراں دے مُکااے۔ جد دالاں تے روٹیآں آایآں, تاں رّج کے چھکیآں۔ ترِپت هو کے پَےںچاں نُوں چھّڈ دِّتا, آٹے دے مُّل وجوں تے گاجراں دا مُّل کرکے کُجھ موهراں دے کے کُوچ دا هُکم دے دِّتا۔ ِاس هُکم دے هُںدِآں سِّکھاں دی پھُرتی دےکھن ےوگ سی۔ دےکھدے دےکھدے هی سارے سوار هو پاے ار 'چڑاای' دا سبد سُن کے کھالسے دی پھَوج بسںت رُّت دی پَون واںگُو سهِجے سهِجے تُر پای ار کُجھ چِر مگروں نجراں تھیں اُهلے هو گای۔

جاں پرچھاوےں ڈھلن دا وےلا هويا تد تُرکاں دی پھَوج دا ِاک دستا ِاسے پِںڈ آ پهُںچا ار پَےںچاں نُوں سدوا کے پھَوج دے سردار نے پُّچھِآ کِ ِاس پاسِاُں کوای سِّکھاں دی پھَوج لںگھی هَے?

پَےںچ- هاں هجُور! ِاّتھے اُتری سی اتے روٹی پانی کھا کے تھوڑا چِر هويا, گای هَے۔

سردار- روٹی کِس نے دِّتی ?

پَےںچ- پِںڈ دے هِںدُوآں نے۔

سردار— کِسے مُسلمان نے بی?

پَےںچ— نهیں جی, مُسلمان کدے کاپھراں دی مدد کردے هن, کھُسی نال? ِانھاں هِںدُوآں نُوں تاں سِّکھ وےکھ چںد چڑھ گِآ سی۔

ِاه گّل سُن کے مُگل سردار نُوں روه چڑھ گِآ تے اُسے وےلے هِںدُوآں نُوں پھڑ مںگوايا, نا کوای پُّچھ نا گِّچھ, نا دوس سبُوت کیتا, اَےوےں انّھے-واه مار کُٹاای تے اُتر پاے۔ روٹی آپ دِّتی سانے, پھسا دِّتا بےدوسِآں نُوں۔ ِاس بےترسی دی مار کُّٹ وِچ کای وِچارے جانو هی مارے گاے۔ ِاک نویں وِآهی ِاستری دے بھراتا نُوں مار دِّتا تے اُس مُٹِآر نُوں نِکاه وِچ لِآاُن دا هُکم دِّتا, تد اُس دھرمی تیویں نے بےنتی کیتی کِ مَےنُوں بھی مےرے بھراتا نال مار ديو, پر ِاه گّل کَون منّدا سی? نِراس هو کے اُس تیویں نے ڈاڈھی پھُرتی نال ودھ کے سردار دی اّکھ پر اجِها گھسُنّ جڑِآ کِ اُس دی اّکھ پھِس گای ار بےسُدھ لےٹ گِآ۔ ِاه وےکھکے ِاک پٹھان نے بےوسِآں هو کے تلوار سُوت کے اجِهی ماری جو اُس دھرمی ِاستری دا سِر اّڈ هو گِآ ار تلوار دی نوک سردار دی چھاتی وِچ جا وّجی۔

۵. کاںڈ

اُپر لِکھے سماچار نُوں کُچھ دِن بیت گاے هن۔ بھیڑی جُوه وِکھے پھےر جںگل وِچ مںگل هو رِها هَے۔ بن دے برِچھاں هےٹھ دھرمی بهادراں دی گهِما گهِم هو رهی هَے۔ کوای پاٹھ کر رِها هَے, کوای کپڑے پهِندا هَے, کوای لںگر واستے لکڑاں ڈھُوںڈ رِها هَے, کوای پھلاں دی بھال وِچ هَے, مانو ِاه سےر آپنے آنںد بھون وِچ نِچِںت مَوجاں لُٹ رهے هن۔ ِانھاں نُوں ِاه گّل چےتے بھی نهیں کِ ساڈے ماپے کِتھے هن تے گھر بار کِهڑے پاسے هن? ِانھاں دے روم روم وِچ گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دی پریت سما رهی هَے ار دھرم دی راکھی کرنا ِاهناں نے آپنے جنم دا کںم سمجھِآ هويا هَے, ِاس کرکے اجِهے ڈرااُنے بناں وِچ نِربھَے سےراں واںگ گّج رهے هن۔

رات دا وےلا هَے, ساری سںگت پرسات چھّک کے سَون دے آهر پاهر وِچ هَے۔ ِاک چادرے پُر سُوربیراں دے سرومنی سام سِںگھ جی بَےٹھے هن, گّلاں هو رهیآں هن۔

سام سِںگھ- پھےر بیبی جی! کی سںکلپ هَے ?

سُرّستی— جِس ترھاں آپ دی آگےا هووے۔

سام سِںگھ- ساڈی آگےا کی, جِوےں تُهاڈی پرسنّتا هووے اسیں اُسے ترھاں کر دےویاے۔ جے تُسیں چاهو تاں تُهاڈے سُآمی نُوں پھڑ لِآویاے تے تُسیں اُس نال وّسو۔ جے تُهانُوں اُتھے پُچا دےویاے تاں پُچا سکیدا هَے, پر مُگل نے پِّچھا نهیں چھےڑنا, ِاه تاں آپے مُڑ اُسدے وّس پَے جانا هووےگا۔ جو گّل تُسیں کهو, هو جاسی۔ بلوںت

سِںگھ ساڈا بھرا هَے سارے سِںگھ ِاس نُوں پِآر کردے هن, ِاه پُورا سِںگھ هَے تے وّڈا جودھا هَے, تُسیں ِاس دی بھَےن هو, سبھ کھالسا آپ نُوں بھَےن وت سمجھدا هَے۔

سُرّستی- مهاراج, بھراتا جی! گرِهست مارگ توں مےرا چِّت اُپرام هَے, ار بھرتا جی مَےنُوں آپ تِآگ گاے هن۔ مےری رّکھِآ کرنی اُنھاں دا دھرم سی, جِس ولوں اُه کنّی کترا گاے هن۔ مَےں هُن مُڑ اَوس دھںدے وِچ پَےنا نهیں چاهُںدی, جِستوں مَےنُوں گُرُو جی نے رّکھ لِآ هَے۔ مےری واسنا ِاه هَے کِ مےری اُمرا کھالسے جی دی سےوا وِچ سپھلی هووے۔ جےکر آپ آگےا بکھسو تاں مَےں آپنے بھراواں وِچ رهاں۔ جد سُکھ دے دِن هون تاں لںگر آدِک دی سےوا کراں, جد جُّدھ چڑھو تد وی مَےں نال رهاں ار گھاِال بھراواں دی ملھم پّٹی کیتا کراں۔ مَےتھوں ِاه نهیں ڈِّٹھا جاںدا کِ مےرا ویر دھرم پِچھے جان تلی پر دھری پھِرے تے مَےں آپنا جیون دھرم ارپن نا کراں۔ ِاه دان کرو کِ تُساں جی دی کرِپا نال بانی پڑھاں, نام جپاں تے سےوا کراں۔ جے مےرا جیون دھرم دے ارپن هووے, تد مےرے ورگی بھاگاں والی کَون هَے?

سام سِںگھ ورگے سےر دیآں اّکھاں وِچ جل بھر آيا ار سِر توں پَےراں تیک تھّررا گِآ, پر پھےر سوچ کے بولِآ, ساڈا جیون بڑا کھُردرا هَے, مُسیبتاں دا ساهمنا رهِںدا هَے, کھاس کر اّج کّل تاں تُسیں آپنے ِالاکے بھی نهیں جا سکدے۔ تُسیں دلاں دے دُّکھاں وِچ کیکُوں نِبھسو?

سُرّستی— نِبھااُن والا ستِگُرُو هَے, مَےں سارے دُّکھ جھلاںگی ار جنم سےوا وِچ سپھل کراںگی۔

سردار پھےر کُجھ سوچ کے بولِآ- تُوں ِاستری نهیں دےویں هَےں,

* پراُپکار, جت, ست, ديا, کوملتا, آگِآ پالن, آپنے سُکھاں دا تِآگ, پرااے بھلے دی کھاتر جو ِاستری کںم کرے سو دےوی هَے۔

دھنّ تےرا جنم هَے, جِس نُوں دھرم نال ِاّڈا پِآر هَے۔ بیبی بھَےن! تےری بھااُنی کرتار پُوری کرے, مےرے ولوں تَےنُوں کھُلھی چھُّٹی هَے, تُوں جِّکُر چاهےں پںتھ دی سےوا کر, آپنا جنم سپھل کر لَے, مرد بن جااےں تاں نِبھ سکےںگی۔

بلوںت سِںگھ- بھَےن! ساباس تےرے پُر گُرُو دیآں کھُسیآں, سّچمُچ تُوں گُرُو جی دی پُتری هَےں, تےرا هَوںسلا سےراں ورگا هَے, کرتار تےری سهاِاتا کرے; ماای بھاگو دا هّتھ تےرے سِر تے هووے۔ سُرّستی- ویر جی! ِاه دےهی بِنسنهار هَے, اںت بِنسنی هَے, پھےر جے پںتھ دی سےوا وِچ بِنسے تد ِاس توں ودھکے کی لاها هَے? کِوےں ساڈے ستِگُرُو جی دے ساهِبجادِآں  نے جاناں واریآں تے کِوےں هّس کے بھاای منی سِںگھ جی نے بںد بںد کٹااے۔ جد ویر جی! ِاهو جِهے مهاتماں کُربان هو رهے هن تاں اسیں آپنی جان نُوں کِس دِن لای ساںبھ ساںبھ رّکھیاے? ماں پِاُ ساکاں اںگاں نُوں پرتّکھ دےکھ آای هاں کِ اُنھا دے موه کُوڑے هن۔ تُساں جو بلدی چِکھاں توں مَےنُوں بچا آںدا تے آپنی جان کسٹاں وِچ پاای تاں تُساں سادھارن بھراواں واںنگُو نهیں کیتا, تُهاڈے هِردے وِچ دھرم سی, تُهاڈے من وِچ گُراں دی پریتی سی, تُهاڈے اںدر انکھ (گَےرت) سی, ِاس کرکے تُساں مےرے تے اَےڈی ديا کیتی۔ هُن جد مَےں سوچدی هاں کِ دھرم اجِهی پوِّتر وستُو هَے کِ ِاس نال جو کںم هُںدا هَے, سو درِڑھ تے سّچا ار اٹّل هُںدا هَے تاں مَےں ِاس توں کِاُں مُوںه موڑاں? تُهاڈے من وِچ ِاه سںسا هواُو کِ تیویں جِکُر سریر کرکے نِربل هُںدی هَے, اُّکر هی من کر کے بھی نِربل هَے, پر ِاس سںسے نُوں بھی نوِرت کرو۔ ِاستری دا من موم ورگا نرم تے پّتھر ورگا کرڑا هُںدا هَے اتے دھرم دی پان جد ِاستری دے من پُر چڑھدی هَے تد اُه اَےسی درِڑھ هُںدی هَے کِ اُسنُوں کوای هِلا نهیں سکدا۔ مَےں ِاه گّل سےکھی مار کے نهیں آکھدی پر نِرا ستِگُراں دی کرِپا پر بھروسا رّکھ کے آکھدی هاں۔

ِاه سُن کے سام سِںگھ تے بلوںت سِںگھ نے بیبی نُوں ساباس دِّتی۔ هُن اوےر (دےر) هو گای سی, سارے پاٹھ کرکے سَوں گاے۔

سوےرے پراتاکال سِںگھ اُٹھدے هُںدے سن تے رُّت بی بسںت دی سی, اُس جںگل دے وِچ ایسور دے نام دی مهِںما نے اُه رس بّدھا کِ بَےکُںٹھ بھاسن لّگا۔ سوےر هُںدے هی مهاراج دا پرکاس هويا ار سںگت آ جُڑی۔ پهِلے سام سِںگھ نے سںگت نُوں دّسِآ کِ بیبی سُرّستی دا سںکلپ آپنا جنم دھرم ارتھ بِتیت کرن دا هَے ار گھر باهر, سُله جںگ هر تھاں بھراواں دی سےوا کرنی چاهُںدی هَے, ِاس کرکے ِانھاں نُوں اںمرِت چھکا کے سںگتاں وِچ ساںجھی کردے هاں ار آپنی دھرم بھَےن بنااُںدے هاں۔ سربت کھالسا ِانھاں نُوں آپنے ماتا ساهِب دےواں جی اتے پِتا گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دی پُّتری جانے ار ِانھاں نال بھَےناں والا ورتااُ کرے, پھےر اںمرِت چھکايا گِآ ار سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی وِچوں نام 'سُںدر کَور' رکھِآ جو 'سُںدری' هو کے پرسِّدھ هويا۔

کھالسا جی دیآں کھُسیآں دی هّد کِّتھے سی ? اج اُه دِن هَے کِ آپنی ِاک بھَےن نُوں سےر دیآں نهُںدراں وِچوں کّڈھ کے لَے آاے هن تے اُه اج دھرم دی جگوےدی تے آپنا بلیدان دےن لّگی هَے جو هُن دل وِچ رهِ کے ساری آےُو سےوا کرےگی تے ویراں دے دُّکھ وںڈااےگی۔ ساری پھَوج وِچ کِهڑا پُرکھ سی جِس دے سِروں ِاستری دا کومل پرےم-مای تے دياوان چھايا نهیں اُڈ چُّکا سی ? کِهڑا سی جو ماتا, بھَےن جاں وهُٹی دے پوِّتر سںبںدھ توں دھرم دی کھاتر ِاک ترھاں وِچھُڑ نهیں چُکا سی ار مُّدتاں توں (کھُردرا) پھَوجی جیون بِتیت نهیں کر رِها سی? آ! پِآرے پاٹھک! اُس پںتھ هِت کُربان هون والے جتھے وِچ ِاس دھرمی کنِّآں دی کُربانی نے اُه پوِّتر اسر پَےدا کیتا کِ سبھ نے اُسنُوں ماتا جاں بھَےن سمجھ کے ِاس آنںد نال گُرُو ساهِب جی دے دھنّواد کیتے

کِ جِنھاں دی سمجھ اُس وےلے ٹھیک آاُںدی هَے, جِس وےلے دُکھاں توں چھُٹکارا پا کے من سُتے هی کرتار ول کھِچِآ جاںدا هَے۔

هے سِّکھ دھرم دے سّجنو! ِاس پوِتر سمےں نُوں ےاد کرکے ِاک وےری تاں دو پوِّتر هںجھُو ڈےگ دِاُ! اُه کِها پوِّتر سماں سی? اُه کِهڑا ستِجُگ سی کِ آپنے وِچ ِاک مُٹِآر کاکی نُوں وےکھ کے ساری پھَوج نے, هاں, هاں, پوِترتا دی دےوی تے سّکی بھَےن والی بھاونا نال وےکھِآ۔ سبھ نے بھَےن, سّکی بھَےن جان کے سیس نِوايا تے کھُسی مناای۔ * ِاه پوِّترتا سی جو ستِگُراں نے سِکھاای سی۔ کَوم تدوں گُرُو پرےم نال ‘آپاوار' کُربانیآں کردی سی۔ گُرُو پرےم نال پروتی پای سی تے نام بانی دے آسرے جیاُںدی سی۔

جد دیوان سماپت هويا, تاں لںگر دی سےوا وِچ سُںدری جی نے ٹهِلا کیتا ار سبھ نے آنںد نال پرساد چھکِآ۔ ِاس پرکار اُس دھرمی بیبی نُوں کھالسے جی دی سےوا کردِآں کُجھ سماں بیتِآ۔

* کای پچھمی پوتھیآں دے پاٹھک سِّکھاں دیآں اَےسیآں کھُوبیآں نُوں منّن وےلے سّک وِچ چلے جاںدے هن, پر اُس وےلے دے اّکھیں دےکھن والے تے دُسمنی رکھن والے لےکھک سِکھاں دی ِاس کھُوبی دی ساکھ بھردے سن, کاجی نُور مُهںمد آپنے جںگنامے وِچ لِکھدا هَے:-

کِ جناه هم ن بااد مِےانے سگاں۔

ن دُوجدی بود کارے آں بدرکاں۔

کِ جانی اَو سارک ن دارںد دوست...۔

ارتھ- سگاں (سِّکھاں توں بھاو هَے) دے وِچ وِبھچار نهیں هُںدا تے ِانھاں چںدرِآں دا کںم چوری کرنا بھی نهیں هَے۔ وِبھچاری تے چور نُوں ِاه مِتر هی نهیں بنااُںدے...۔ 'سگ' دے ارتھ کُّتے دے هن۔ ِاس لےکھک نے ِاس کِتاب وِچ جِتھے بھی سِّکھاں دا جِکر کیتا هَے تاّسب نال 'سگ' سبد ورتِآ هَے, پر پھےر آپے کِها کِ 'سگ' ِاهناں نُوں آکھنا    ےوگ نهیں, ِاه ٹھیک سِںگھ (= سےر) هن تے سِّکھاں دے آچارن دی آپ ات اُّچی ساکھ بھردا هَے۔

६.کاںڈ

بّتیآں دںداں وِچ جِکر ِاک نرم تے کومل جیبھ وّسدی هَے جو آپنی پرےم-مای تے مِٹھی سےوا نال دںداں نُوں سُکھ دِںدی هَے تے اّگوں دںد بھی اُس نُوں کھےد نهیں پهُںچااُںدے, سگوں اُس دی راکھی کردے هن, ِاکُر هی سردار سام سِںگھ دے جتھے دے بهادر سِںگھاں وِچ نِںمرتا تے مِّٹھت دی پُتلی سُںدری دا نِرباه هون لّگا۔ دو وےلے لںگر وِچ سُںدری لّگی رهِںدی, بھوجن تِآر کردی, کُجھ سِںگھ هور سهاِاتا کردے۔ جد سبھ جنے چھک لَےںدے, تد هور سےوا وِچ هتھ پَےر ماردی, بھجن بانی بھی نےم نال کردی۔ جد لںگر مستانا هو جاںدا, انّ دانے دی ٹوٹ هو جاںدی, تد کھالسا جی بن دے پھل' تے مِّٹھیآں جڑھاں پُر گُجارا کردے, ِاس سےوا وِچ وی سُںدری تکڑی هو گای سی۔ وِهلی هو کے سارے بن وِچ پھِردی ار کھان واستے پھلدار بِّچھاں نُوں تّک وِچ رکھدی, لوڑ پای تے لَے بھی آاُںدی۔ بن دی اُّتر دِسا ول ِاک پهاڑی دا ٹِّلا سی, سُںدری ِاک دِن اُس پر چڑھ گای ار جد کوه کُ اُتراای اُتر گای تد اُتھے ِاک نِّکا جِها پِںڈ ڈِّٹھا, جِس دے آلے دُآلے هرے بھرے کھےت لهِلها رهے سن۔ پِںڈ وِچ جا کے سُںدری نے کُچھ مدھرے, پر اُںنج تکڑے لوک ڈِٹھے۔ اُه سبھ واهی کردے سن تے سن بی هِںدُو۔ ِاتھوں بھاجیآں تے لُون مِرچ آد مِل جاںدے سن۔ کای وےر سُںدری ِاتھوں تیک گےڑے لا جاںدی ار کای چھوٹے سَودے سُوت بھی لَے جاںدی, پر کِسے نُوں پتا نا لگدا کِ ِاه دےوی کِتھوں آاُںدی هَے تے کِدھر چلی جاںدی هَے۔

ِاک وےری کھالسے دا لںگر مستانا هو گِآ, پھل جڑھاں آدِ کھاںدِآں مُوںه پھِر گاے تے کھجانا بھی کھالی هو گِآ۔ ساری پھَوج ِانھاں گِنتیآں وِچ سی, کِ کیه کیتا جاوے ? سُںدری دے کول ِاک مُںدری سی, جو اُسدے وِآه دے وےلے توں اج تیک هّتھیں سی, ِاس وِچ هیرے دی ٹُکڑی جڑی هوای سی۔ ِاسنُوں وےچکے کُچھ انّ پانی کھریدن دا سںکلپ دھار سُںدری اُس پِںڈ وِچ پهُںچ گای, پر اُس پِںڈ وِچ هیرے دی سار کِس نُوں ملُوم سی? ِاک دو بانیاے وےکھ چُکے; پر سّچے جھُوٹھے دی پرکھ کِسے تھوں نا هوای۔ نِراس هو کے مُڑی آاُںدی سی کِ بجار دی نُّکر اُتے ِاک چِٹپوسیآ کھّتری-بّچا اُداس بَےٹھا سی۔ سُںدری دی سُںدرتا تے اُس دے چںد ورگے چِهرے پُر اُداسی دی بّدلی وےکھ کے کھّتری توں نا رِها گِآ, بولِآ: بیبی! تُوں کَون هَےں تے اُداس کِاُں هَےں?

سُںدری- مَےں اُداس ِاس کرکے هاں کِ مےری هیرے دی مُںدری دا گاهک نهیں کوای مِلدا۔

کھّتری- مُںدری مَےنُوں وِکھا کھاں۔

سُںدری نے مُںدری وِکھا دِّتی۔

کھّتری— مُںدری تاں چںگی هَے, نگ بھی سُّچا هَے, مُّل بھی پںج ست سَو مِل سکدا هَے, پر سوک! کِ اںب دے برِچھ توں دُور ڈِّگی هوای, کھںبھ ٹُّٹی کوِال هاں, دھن سمپدا پاس نهیں, نهیں تاں مَےں ِاسدا پُورا مُّل دے دےںدا۔ پھےر ٹھںڈھا ساه بھر کے هںجھُو بھر لِآيا ار مُںدری نُوں موڑ کے بولِآ: 'بیبی! سِو جی تےری کامنا پُوری کرن, پر جے تُوں ِاه مُںدری کِسے سهِر وِچ لَے جاوےں تاں چںگا مُل وّٹ لِآوےں۔'

سُںدری- بهُت هّچھا, جو گُرُو جی نُوں بھاوے, پر تُسیں دّسو کِ مرد هو کے تُسیں کِاُں رو رهے هو ? هںجھُو تریمتاں دے کِردے هن, مرد تاں کدی نهیں ڈےگدا ?

کھّتری- بیبی! تُوں تیویں تے مَےں بل-هین مرد هاں, نا تُوں مےرا دُکھ نوِرت کر سکےں, نا مَےں تےری لوڑ پُوری کر سکاں, پھےر کی دسنا هويا? آپنے رستے جاه تے آپنے گھر آنںد بھوگ۔ بھاوےں تےرے مُںدری وےچن توں جاپدا هَے کِ تُوں وی دُکھی هَےں پر پھےر بھی ِانھاں بناں دے آسرے مُگل هاکماں دے دھّکِآں توں سِر لُکاای بَےٹھی هَےں۔ سهِراں پِںڈاں دا وسےبا تاں هُن نرک هو گِآ هَے۔

سُںدری- هے پرمےسر دے بںدے! مَےں پرم سُکھی هاں۔ سریر کرکے ابلا مَےنُوں کهِ لاَو, پر مَےں من کرکے بلی هاں۔ مےرے کبیلے والے بلی هن کِ جِنھاں دا لوها هُن تُرک بی منّدے هن۔

کھّتری- تُرکاں دے ٹاکرے دا کَون هَے? سِّکھ وِچارے اُّٹھے سن, کِتے کِتے اُهناں چںگے دںد کھّٹے کیتے سن, پر ناس هووے ساڈے آپنے بھراواں دا, جِهڑے سِّکھاں دا وی کھُرا-کھوج پُٹوا رهے هن, پر کیکُوں اَوه مردے مُکدے پھےر اُمگدے تے دھرم توں جاناں واردے رهِںدے هن۔ هُن وےکھو کھاں, لکھپت اےمنابادوں سِّکھاں پر بھڑتھُو پاای آ رِها هَے۔ اُهو! مهاںدےو بھولے! ِاه کی هو رِها هَے?

'سِّکھاں دے سِر بھڑتھُو' سُن کے سُںدری دا چِهرا لال هو گِآ۔ پر پھےر سوچ کے سںبھلی ار دھّکو دھکی دے کّٹھے کیتے دھیرج نال بولی: 'تُسیں آپنا هال تاں سُنااَو?”

کھّتری- هے دےوی! جے تَےنُوں هٹھ هَے تاں لَے سُن دُکھ-بھری وارتا: ِاس تھاں توں دس ویه کوه هِٹھاڑ نُوں ساهی رستے تھوں جرا دُراڈا کرکے ِاک مُسلکا پِںڈ هَے, اُس وِچ هِںدُوآں دے گھر بی چوکھے هن۔ ِاک سُںدر سِو دُآلا بھی هَے۔ ساڈا گھرانا وّڈا پُراتن هَے۔ اکبر دے وےلے دیوان ٹوڈر مل دے ماتهِت ساڈا وّڈا بھی کوای کِسے هُّدے تے سی۔ دھن دَولت ِانّی هَے کِ اّج تّک نهیں مُّکی۔ جات دے اسیں اُّچے کھّتری هاں۔ ساڈے نگر وِچ ِاک هاکم تے اُس دے سِپاهی رهِںدے هن۔ تھوڑے دِن هواے, مَےں سِو-دُآلے جل چڑھااُن گِآ سی, پِّچھے مےری وهُٹی کوٹھے اُتے کھلوتی وال سُکااُںدی

سی, مُگل هاکم دا مهِل ساتھوں رتا اُچےرا هَے, کوٹھے اُتوں اُس نے مےری ِاستری وےکھ لیتی, اُسے وےلے پتا کّڈھيوس کِ ِاه پھلانے دی وهُٹی هَے۔ بّس مَےنُوں سِو-دُآلے دے وِچوں نِکلدِآں هی پھڑوا مںگوايا ار آکھن لّگا کِ ‘پاتساه سلامت نُوں پتا لّگا هَے جو تُهاڈے گھر اکبر دے کھجانے دے جواهرات هَےن, سو جےکر دے دےوو تاں چںگا نهیں تاں کَےد هو جااَوگے : مَےں کِها کِ اکبر نُوں موياں پیڑھیآں بیت گایآں, مےریآں پیڑھیآں مر چُکیآں هن, ِاس گل دا کوای سبُوت نهیں۔ کهِن لّگا : 'اَو کاپھر! مومناں دے ساهمنے جھُوٹھ بولدا هَےں? چّل دُور هو۔' ِاه کهِ کے اّکھ نال سَےنت کیتیاَوس, جھّٹ سِپاهی مَےنُوں بںدیکھانے لَے گاے; اُدھروں مےرے گھر اُتے پهِرا بِٹھا دِّتا۔ دُوجے دِن مَےنُوں کها بھےجِآ کِ 'جے تُوں آپنی ِاستری دے دےوےں تاں تَےنُوں چھّڈ دےںدے هاں۔' ِاه گّل سُن کے مَےنُوں گس پَے گِآ کِ 'هاِا! پِآری وهُٹی مَےتھوں کھُّس کے دُواے دی بن جااےگی?”

"جاں هوس آای تد مَےں سونے دے کڑے تے مُںدریآں, جو مےرے کول سن, دروگے نُوں وّڈھی وِچ دے دِّتے ار چھُٹکارا پا کے گھر ول گِآ پر مےری وهُٹی نُوں اُه اّگے هی پھڑ کے لَے گِآ سی ار مےرے گھر پهِرے بِٹھااے هواے سن۔ ِاه کھبر سُن کے مےریآں ستے سُدھاں بھُل گایآں پر مَےں کر کی سکدا ساں۔ پِںڈوں باهر جا کے دو دِن روںدِآں کّٹے, چھےکڑ کِسے هیلے نال کھبر مںگواای کِ مےری وهُٹی نے اجے دھرم نهیں هارِآ, پر کَےد وِچ پای هوای هَے, پرںتُو لوکاں وِچ ِاه گّل اُڈی هوای هَے کِ اُه مهِلیں وڑ گای هَے۔ ِاک دِن هور لُک چھِپ کے کٹِآ, کوای ڈھںگ وهُٹی دے بچااُن دا نا پا کے مَےں اےدھر نِکل آيا هاں, جو کِسے ترھاں مر جاواں, پر جِںد پاپن وّڈی پِآری هَے۔”

سُںدری- هے اپدا گرسے سّجن! آتمگھات کرنا مهاں پاپ هَے تے تُوں وهُٹی دا چھُٹکارا چاهے تاں مےرے نال چّل, مےرے بھرا تےری

ِاستری تَےنُوں لَے دےنگے۔ جے تُوں وهُٹی دے تُرک هو جان دی پّکی کھبر پاای هَے تے هُن اُس نُوں مِلِآ نهیں چاهُںدا تاں مےرے ویر تَےنُوں دھرم دے کںم وِچ لا دےنگے اَےسا کِ تےرا جیون سپھل هو جااےگا۔

کھّتری- بیبی! تےرے بچن اجےهے کومل تے مِّٹھے هن کِ مےرے گھاِال من اُتے ملھم دا کںم کردے هن۔ ‘ڈُبدے نُوں تیلے دا سهارا کوای ڈھںگ مےرے پاس آپنے بچااُ دا نهیں رِها کوای رستا وهُٹی چھُٹکارے دا نهیں, چار چُپھےرے هنےرا چھا رِها هَے۔ بِپتا دیآں مُورتاں پّتے پّتے پر لِکھیآں گایآں هن۔ اُه کی پاپ هَے جِس کرکے ساڈے دےس اُتے ِاّڈا کهِر هو رِها هَے? کِاُں ساڈے بھا دی کںبکھتی آ رهی هَے? دےوی دےاُتے کِّدھر جا لُّکے ? رِکھی مُنی کِاُں نهیں بهُڑدے? هے سِو! هے وِسنُوں! دےوتے دُکھی هن, بهُڑو! هاِا اپدا! ِاه کی کهِر ورت گِآ? ملےچھاں* دا ناس کِاُں نهیں هُںدا? ِاه اُپدر کِاُں نهیں ٹلدا? هاِا کسٹ! کی انرتھ هو رِها هَے?

من دے دُکھڑے تے اںتهکرن دی نِراستا دے کیرنے سُنکے سُںدری دا کلےجا کںب گِآ, دھیرج نال بولی : هے ساایں دے بںدے! ِاه سبھ اَوکھ ِاک پرمےسر دی سےوا چھّڈکے پھوکٹ کرم کرن دے پھل هن۔ ِاک پرمےسر دا لڑ پھڑِآں کارج راس هُںدے هن۔ ِاک دے لڑ لّگے سارے آپو وِچ پِآر نال پُروتے جاںدے هن, ِاک دو پُّتر آپو وِچ بھرااُ هُںدے هن۔ بھرااُپنے تے بھااُ نال جُڑے هواے ِاک تاکت بن جاںدے هن۔ وِکولِّترِآں رهِنا ساڈے دےس دی کمجوری دا کارن هَے۔ ساڈے آپو وِچ پاٹے رهِنا ِاک مںد کرم هَے, جِس دی سجا اسیں بھُگت رهے هاں۔

* پُرانے سمےں هِںدُستان دے واسی (ملےچھ =) مَےلے نُوں نهیں سن کهِںدے, پر بدےسیآں نُوں تے پھےر آپنے بدےسی هملاں آوراں نُوں ملےچھ کِها کردے سن۔ ملِچ੍چھ= جو سُدھ نا بول سکے۔

کھّتری آپنے وهِنا وِچ ڈُّبا مُورت بنِآ بَےٹھا سی, سُںدری نے باهوں پھڑ اُٹھاےا تے نال لَے تُری۔ جد پِںڈوں دُور نِکل گای تد کهِن لّگی کِ اج کّل سماں جاںدا هَے بُرا تے اسیں لُک کے گُجارا کر رهے هاں, ِاس کرکے کِسے نُوں آپنا پتا نهیں دّس سکدے تےریآں اّکھاں تے مَےں پّٹی بنّھ دےںدی هاں تے ٹِکانے چّل کے کھولھ دےواںگی۔ کھّتری نے اّگوں ناںه نُّکر کُچھ نا کیتی۔ سُںدری نے پّٹی بنّھ دِّتی ار جںگل دے بِکھڑے رستے تھانیں لںگھ کے آپنے ڈےرے وِچ لَے پهُںچی۔

اّگے جا کے کی وےکھدی هَے کِ جںگل وِچ رَونک لّگ رهی هَے ار دےگاں گرم هن, جُآلا لٹلٹ کر رهی هَے۔ هرِآن هو کے ِاک سِںگھ نُوں پُّچھن لّگی بھرا جی! ِاه کی هَے? اُس اُّتر دِّتا - بھَےن جی! ِاه مهاں پرساد هَے, اّج لںگر مستانے هون کرکے سردار هُریں تے بلوںت سِںگھ جی سِکار چڑھے سن سو کوای هرناں دی ڈار مار لِآاے هن, اُنھاں دیآں دےساں دھر دِّتیآں هن۔ تُساں اّج وّڈا چِر لايا, کِّدھر گاے سااَو?

سُںدری (هّس کے بولی)— ویر جی! تُسیں چِر توں وِهلے بَےٹھے سااَو, تُهاڈے لای کںم لّبھن گای ساں۔

سِںگھ- پھےر کوای آںدا جے ?

سُںدری (کھّتری ول سَےنت کر کے)— آه وےکھاں۔

ِانّے نُوں بلوںت سِںگھ آ گِآ, بھَےن نُوں پُّچھن لّگا کِ ِاه کَون هَے? سُںدری نے ساری وِّتھےا سُناای, پھےر دووےں سردار پاس گاے, کھّتری نُوں بھی لَے گاے۔ سارا هال سُن کے سام سِںگھ دے هِردے پُر ِاک اسچرج اسر هويا۔ سُںدری دے هِردے وِچ دھرم دا ِاّڈا پرےم دےکھکے کِ اُه بھراواں دی کھاتر آپنی مُںدری وےچن اُّٹھ تُری, سردار ِاک چااُ تے کدردانی دے بھاو نال بھر گِآ, پھِر بولِآ : بھَےن جی! سّچمُچ تُسیں دےوی هَے۔ پھےر کھّتری دی وارتا نُوں وِچار کے ِاک سِّکھ نُوں آگےا دِّتی کِ ِاسنُوں

لںگر وِچ لِجا کے پّٹی کھولھو تے کُچھ چھکااَو۔ ِادھر بلوںت سِںگھ نال گّل ورتی کِ متاں ِاه کوای وَےریآں وِچوں بھےت لَےن نا آيا هووے ِاسدا وِساه کرنا ٹھیک نهیں ار ِاک سِّکھ نُوں ِاه آگِآ دِتی کِ هر وےلے اُسدے نال رهے تے کھِآل رّکھے کِ اُه کی کُجھ کردا هَے تے کِّدھر آاُںدا جاںدا هَے۔ ِاک هور سِّکھ, جِسنُوں اّگے سُوه لَےن گھّلِآ سی, اُس پِںڈ تور دِّتا کِ کھبر لِآوے کِ جو کُچھ کھّتری نے کِها هَے ٹھیک هَے کِ نهیں? سُںدری نُوں آپنی کَےد بھُّلی نهیں سی ار اُه جاندی سی کِ کھّتری دی وهُٹی کِس اَوکھ وِچ هووےگی ار کِّکُور ِاک ِاک گھڑی اُسدے چھُٹکارے واستے امولک هَے۔ اُه چاهُںدی سی کِ اُس ِاستری دے دھرم نُوں بچااُن لای جِنّی چھےتی کیتی جاوے چںگی هَے, پر سردار دی اکل تے دُور دی سوچ وی اُلںگھ نهیں سکدی سی, کِاُںکِ پّک جاندی سی کِ اُهناں دی بُّدھ سارے جتھے وِچوں چںگی هَے, ار نا نِرے جتھے وِچوں سگوں سارا پںتھ اُنھاں دی اکل نُوں منّدا هَے۔

۷.کاںڈ

اُپر لِکھے سماچار نُوں تِنّ دِن بیت گاے, سوےر هو چُکی, دس باراں وجے دا وےلا هَے۔ اُس نگر وِچ جِّتھے اُس کھّتری دی وهُٹی کَےد سی, سبھ لوکیں آپو آپنے کںماں وِچ رُّجھے هواے هن۔ نِکڑے جِهے نگر وِچ هّٹاں پُر لَےن دےن هو رِها هَے۔ گھراں وِچ روٹیآں تِآر پایآں هُںدیآں هن۔ هاکم دے مهِلاں وِچ اچرج رںگ هَے, دیوانکھانے وِچ هاکم بَےٹھے هن, پاس کُچھ مُساهِب کّچے کُسامتی بَےٹھے گّپاں لا رهے هن۔ سراب دا دَور جاری هَے, رںگ رںگ دے کھانے پاے هن, کوای پِآلا مُوںه نال لاای بَےٹھا هَے, کوای نکل اُڈا رِها هَے۔

جنانکھانے وِچ بھی گهِما-گهِم هَے۔ ِاک گلیچے پُر پںج چھے بےگماں بَےٹھیآں هن, اُدھر گولیآں باںدیآں پھِر رهیآں هن۔ ِانھاں بےگماں دی سُںدرتا ِاک توں ِاک چڑھدی هَے, رےسمی کپڑِآں تے گهِنِآں دی سّجدھج بهُت ودھکے هَے۔ ِانھاں وِچوں ِاک تیویں ڈاڈھی اُداس بَےٹھی هَے۔ اُس کمرے دی امیری سجاوٹ, اُسدے گل دے کپڑے تے امولک گهِنے ِااُں جاپدے هن, جِّکُر ِاک نویں پھڑی مَےنا نُوں سونے دے پِںجرے وِچ پايا هَے۔ هور سبھ گّلاں کردیآں هن, هّسدیآں هن, کُجھ جُگت مکھَول وی کردیآں هن, پر ِاه چُّپ بَےٹھی هَے۔ کِسے کِسے وےلے ٹھںڈھا ساه بھردی هَے کدی اّکھاں وِچوں هںجھُو کِر پَےںدے هن۔ نال دیآں بُلااُںدیآں هن, پر ِاه سِر هی نهیں چُکدی, ِاک جنی نے پھارسی وِچ کِها : 'ِاه نویں چِڑی هَے, آپے گِّجھ جااےگی'۔

ِانّے نُوں کھانے دی کھبر آای, اُتھے هی دسترکھان وِچھاےا گِآ, اُتے بھاںت بھاںت دے کھانے رّکھے گاے, سبھے ‘بِسمِّلا' کهِکے کھان لّگیآں۔ ِاه چُّپ بَےٹھی هَے۔ جے اُه کھان واستے تںگ کردیآں هن, تاں ِاه تپ تپ هںجھُو کےردی تے هَولی جےهی کهِ اُٹھدی هَے : 'هے سِو سںگھار کر۔ جد بےگماں نے بهُت تںگ کیتا تد تاں پھُّٹ پھُّٹ روای, ڈسکارِآں دی آواج دُور تّک پهُںچن لّگی۔ سبھے جنیآں گُّسے وِچ بھر گایآں کِ ِاسنے ساڈا کھانا هرام کر دِّتا هَے۔ هّتھوں هّتھی کُٹن نُوں تِآر سن, پر ِاک جنی نُوں کُچھ ترس آيا, بولی : 'بھَےنو! ِاه ِاس دے وّس نهیں, جد مَےنُوں پھڑکے آںدا سی تد مےرا ِاس توں بی بُرا هال سی, هَولی هَولی آپے رچمِچ جااےگی۔' گّل کاهدی اَوه سبھے کُجھ کُ ٹلیآں تے سهی, پر آکھن لّگیآں کِ ِاس نُوں کُچھ کھُآاُنا جرُوری هَے۔ لا ترلے رهیآں, پر اُس رّب دی بںدی نے ِاک نا منّی, چھےکڑ اُنھاں نے رلکے اُسنُوں ڈھايا تے ماس دی تری اُسدے مُوںه وِچ پااُن لّگیآں هی سن کِ ِانّے نُوں هاکم ساهِب, جو هےٹھاں سراب پی رهے سن, مست هواے هواے اُتے آ گاے ار ِاه هال وےکھ کے سمجھے کِ سبھے کھار ساڑ پِچھے ِاس نُوں کُٹدیآں هن۔ ِاه سمجھکے دو دو دھَولاں سبھناں دے سِر مارکے اُس وِچاری نُوں باهوں پھڑکے باهر چھّجے پُر لَے گاے تے نسے وِچ مست هو کے لّگے اُول جلُول گّلاں کرن۔ ِاس وےلے ِاستری نُوں نِسچا هو گِآ کِ هُن دھرم بچن دی کوای واه نهیں رهی هُن جان دےنی اُّتم هَے۔ سںکلپ دھارِآ کِ باری دے پاس کھڑی هاں چھال مار دےواں, پر هاِا! دُکھیآں پاسوں مَوت وی ڈردی هَے۔ ِاسدی بےرُکھی اُداسی تے نِراستا تے سرابی نواب نُوں بھی کهِر چڑھ گِآ, اُسنے وینیاُں وّڈے جور نال پھڑِآ تے لال اّکھاں کرکے پتا نهیں کیه بولن لّگا سی کِ اُسدی آواج اَےاُں نِکلی: گھَے گھَے گھ گھ گھگھگھ گھ۔

* جِس کّپڑے پُر تھال رّکھ کے روٹی کھاںدے هن۔

هَےں! ِاه کی هو گِآ? نواب جی کی آکھن لّگے سن ? سںگھ نُوں کی هو گِآ? هاں, نواب ساهِب نُوں کِسے تکڑے هّتھ نے گِّچیاُں پھڑ لِآ هَے ار جو کهِن لّگے سن, سںگھ وِچ هی رهِ گِآ۔هُن ِاس وےلے نگر وِچوں ِاک ڈاڈھی ‘گھنااُ’ کردی اواج, جِّکُر گھمسان دی هُںدی هَے, آ رهی سی۔ پلو پلی وِچ پںج سّت هور آدمی اُتے آ چڑھے۔ نواب ساهِب پھڑے گاے بےگماں پّتھراں دیآں مُورتاں هو گایآں, گولیآں ِاک پَےر دَوڑ کے دُوجے رستِاُںباهر هوایآں۔ اُه دُکھی ِاستری بےبس هو ِاهو کهی جاںدی, "جَےسی راکھی دروپتی دی لاج”۔ پل وِچ هی ِاک تیویں تے ِاک هِںدُو هور هےٹھوں اُتے آاے۔ هِںدُو نُوں دےکھدے هی اُه ِاستری کھِڑ گای, اُه وی اّگے ودھِآ, پر ِاستری نے جھّٹ کِها- "مهاراج! مَےتھوں رتا پرے رهو, مَےں هِںدُو دھرم گُآ بَےٹھی هاں۔” ِاه گّل سُن کے تیویں, جو هِںدُو دے نال سی ودھ کے بولی- "کی پتیبتا دھرم هار بَےٹھی هَےں?” اُسنے اُتر دِّتا, 'نهیں جی, مَےں سیل دھرم وِچ درِڑھ هاں, پر مَےنُوں دھّکو دھّکی تُرک کھانا کھُآ دِتا گِآ هَے۔' ِاه سُنکے اُه تیویں, جو ساڈی بهادر بھَےن ‘سُںدری” سی, بولی, 'پےاری بھَےن! دھنّ هَےں تُوں جِسنے ِاّڈے کسٹ وِچ آپنا جت ست پّکا رکھِآ۔' ِاک اّدھے سِّکھ نے بےگماں توں گهِنے لَےن دی سلاه کیتی, پر بلوںت سِںگھ نے جھٹ روک دِتا کِ ِاستری پر دھّکا کرنا کھالسے دا دھرم نهیں'۔ بھرا دی ِاه گںبھیرتا وےکھ کے سُںدری باگ باگ هو گای۔

پلو پلی وِچ نواب دیآں مُسکاں کّسکے سارے جنے اُترے۔ اگے سردار سام سِںگھ نے سارا کھجانا گھوڈِآں پُر لدوا

* آپنے جںگنامے وِچ بلَوچ کاجی نُور مُهںمد ِاس سمےں دے سِّکھاں بابت لِکھدا هَے:- جرو جےروے جن ب-تاراج نیج۔ نگیرںد گر مِهرا هست ور کنیج۔ ارتھات-بھاوےں ِاستری لوڈی هووے تے بھاوےں سُآنی, اُس دے دھن تے گهِنے نُوں سِّکھ نهیں لُٹدے۔

لیتا۔ کھالسے دی پھَوج سارے نگر وِچ جروانے تے پاپی مُگلاں پاسوں هِںدُوآں دے بدلے لَے رهی سی جِس جِس مجلُوم هِںدُو نے تے کوای گریب مُسلماناں نے وی آپنے دُکھ کِسے تُرک ولوں رواے, کھالسے نے اُسدی  سهاِاتا کرکے دھّکا کرن والے کھُوب سودھے, تھوڑی پھَوج, جو هاکم دی سی, اُه گڑھی وِچ سی, جو سِکھاں نے پهِلے هی باهروں بںد کرکے گھےر لای سی۔ کھالسا ِاس پھُرتی نال جا کے پِآ سی, کِ سارے سهِر وِچ کِسے دے چِّت کھِآل بی نهیں سی کِ کوای بِجلی دا لِسکارا بِن بدلوں هی آ پَےن والا هَے۔ ِاهو هی کھالسے دی اُس وےلے دی پربینتا سی کِ ات دے پھُرتیلے تے ات دے نِسانےباج بںدُوکچی سن۔ دُکھیاے کھّتری دی ِاستری تے نواب نُوں کابُو کرکے سردار سام سِںگھ تے بلوںت سِںگھ کھّتری دے گھر پهُںچے, تھڑے پر دری وِچھاکے ڈٹ گاے۔ هُن پھَوج ساری نگروں باهر کّٹھی هو رهی سی, دس ویه جُآن سردار دے نال بی سن, بیبی سُںدری بی تے اُه تیویں جِسدا هال اسیں دّسدے آاے هاں (جو کھّتری دی وهُٹی سی ار نواب نے کھوه لای سی) کول آ بَےٹھی۔ سردار ساهِب نے هُکم کیتا کِ پِںڈ دے سارے براهمناں نُوں

*

کاجی نُور مُهںمد لِکھدا هَے:-

تُوں گوای کِ هست ایں تُپھںگ اج کدیم,

ج هِکمت سگاں نے ج لُکماں هکیم۔

اجےساں جِآدر دری پھن کسے,

ندانںد تُپھںگیاےست گُردِه بس۔

ےمینو ےسارو پسو پےس هم,

بدو مے جنںد سد تُپھںگ آں وےم۔

ارتھ:- تُوں کهےںگا کِ بںدُوک (دا پھن) مُڈھ توں هَے, ( پر نهیں ِاس پھن دا مُڈھ) لُکمان هکیم توں نهیں ِاه پھن سِّکھاں توں هی (مانوں چلِآ) هَے, بھاو سِکھ هی ِاس پھن دے موڈھی تے اُستاد هن۔ بھاوےں (سِپاهی) تاں بهُتےرے هن, پرںتُو ِانھاں توں ودھیک ِاس پھن نُوں کوای نهیں جاندا۔ سجيوں کھبيوں, اگوں پِچھوں, ِاه سَےںکڑے نِسانے پھُںڈدے هن۔

بُلااَو۔ دو سِںگھ ِاه کںم کرن چلے گاے۔ کھّتری آپنے گھر اںدر جاکے دےکھ رِها سی کِ مال متا لُٹِآ گِآ هَے کِ نهیں, پر اُسدے بھاگاں نُوں ِاک کَوڈی دا بی نُکسان نهیں هويا سی۔

ِانّے چِر نُوں ِاک بُڈھی تیویں ڈںگوری ٹےکدی تے اکھاں توں هںجھُو کےردی آای ار بُڈھاپے دی ڈھِّلی پای هوای آواج وِچ بولی: هے سِںگھ سُورمے۔ تےرا جُگ جُگ راج, تُوں تاں کوای رّب نے ااُتار گھّلِآ هَےں مےری چھاتی ٹھںڈی پا, رّب تَےنُوں ِاس توں چَوگُنا کرے۔ سُںدری دا من ِاه دُهاهی سُن کے درو گِآ, بولی- ماای کیه گّل هَے?

ماای- بّچی, کیه دّساں ? آه جو هاکم بَےٹھا هَے, اَےس وےلے چور واںگُو بّدھا هويا, ِاسنے مےرے نال وّڈا انرتھ کیتا هَے۔ مےرا ِاکو ِاک پُتر سی تے پُهرِآ کر کر مَےں اُسنُوں پالِآ سی۔ ِاک دِن کرماں دی مار ِاهدے مهِلاں هےٹھوں لںگھدا هويا گِّچی اُّچی کرکے باری ول تک بَےٹھا, بھاوےں باری وِچ سُآه بھی نهیں سی, پر ِاس نواب نُوں گُّسا آ گِآ, لوںهدی دے پُتر نُوں ِانّا مرواِااَوس کِ اُه مر هی گِآ۔ مَےں بتھےرے ترلے کیتے پر ِاس پّتھر چِّت نے ِاک نا سُنی۔ هے رّب دے گھّلے هواے پاتساه۔ مےرا نِآں کر۔

ِاه گّل سُن هاکم دے چِهرے پر پھِٹکار دا رںگ پھِر گِآ, سِںگھاں سبھناں دے هِردے درو گاے۔ سام سِںگھ نے کُجھ چِر سوچ کے پںج سّت مهّلےداراں توں پُچھِآ کِ کی ِاه بُڈھی سّچ آکھدی هَے ? تاں ٹھیک نِکلِآ ?

پل مگروں ِاک جُآن مُسلمان تیویں ِاک بال کُّچھڑ تے دو اُںگلاں نال لاای لیراں وگدیآں تے بھُکھ نال وِلُوں وِلُوں کردِآں نُوں لِآای۔ ِاس نُوں وےکھ سام سِںگھ نے پُچھِآ تُوں بیبی کیکُوں آای هَےں? اُسنے اُّتر دِتا کِ تَےنُوں ساایں ولوں گھّلِآ سمجھ کے نِآں کروان آای هاں۔ مےرا ساایں ِاس هاکم دا

درباری سی ار ساڈے گھر دَولت دی پرواه نهیں سی۔ ِاک دِن سراب دے نسے وِچ نواب نال لڑ پِآ, بس اُسے وےلے مروا دِتوس تے سارا گھر بار لُّٹ کے مَےنُوں پھکیرنی کر دِتو سُ۔ هُن مےرے تے ِانھاں بّچِآں جوگا گھر پا انّ بھی نهیں رِها, مںگِآں بھی بھِّچھِآ نهیں پَےںدی, کی کراں? مَوت وی نهیں آاُںدی۔ تُوں جروانِآں دا سِر-بھنّ جاپدا هَےں, کُجھ مَےں دُکھِآری دا بھی اُپرالا کر۔

ِاه گّل سُنکے بھی سِّکھاں دے من وِچ نواب ولوں ڈاڈھی گھرِنا هوای۔ اُدار چِّت سردار نے نواب دے کھجانے وِچوں ِاک تھَےلی مںگواای تے اُس دُکھیآ دی جھولی وِچ پا کے کِها, جاه تے کھاه پی تے ارام کر۔

ِاه گّل وےکھ کے ِاک براهمن نے هَولی جِهی کِها- ‘سردار دُور دی سوجھی نهیں کردے, وےکھو ملےچھنی نُوں رُپاے دے دِتے سُ۔' ِاه گّل سردار نے سُن پاای۔ بولِآ: 'سُنو مِسر جی! ِاه ساڈا گھر پّکھپاتی نهیں هَے نا سانُوں کِسے نال وَےر هَے, هِںدُو مُسلمان کی ساڈے ستِگُراں نُوں کِسے نال بی وَےر نهیں سی, ساری سرِسٹی سانُوں ِاک سمان هَے۔ اساں تاں انےاِا ناس کرنا هَے تے پُورا تولنا هَے۔ ِاس وےلے جو هاکم جُلم کر رهے هن, اساں تاں اُهناں نُوں سودھنا هَے, اُهناں نُوں سودھنا جُلم نُوں سودھنا هَے۔

براهمن بولِآ- پھےر آپ تُرکاں نُوں کِاُں ماردے هو ? اُنھاں نُوں سرن لاَو۔

سام سِںگھ- پںڈت جی! ساڈا تُرکاں نال کِ پٹھاناں نال اُهناں دے مُسلمان هون پِچھے کوای وَےر نهیں تے نا هی وَےر وِرودھ وِچ پَے کے اسیں اُنھاں دا راج گُآ رهے هاں, ساڈا مُگلاں دے راج نُوں ناس کرن دا متلب ِاه هَے کِ اَوه پاتساه هو کے پرجا نُوں دُکھ دےںدے هن, نِآاُں نهیں کردے هن, بےگُناهاں تے نِردوسِآں نُوں مروا سُٹدے هن, ماملا لَےںدے هن پر پرجا دی راکھی نهیں کردے۔ دھرم وِچ دکھل دےںدے هن, ملو ملی دھرم هین کردے

هن۔ اےه پاپ هن, راجا دا دھرم ِاه نهیں هَے, ِاس کرکے اسیں اُهناں دے جُلم دے راج دا ناس کر رهے هاں۔ کِسے جات جاں مت نال سانُوں کوای وَےر نهیں۔ ساڈے ستِگُر دھرم پھَےلاون آاے سن, سو اُهناں واکاں پُر پرپک هاں ار ستِ دھرم پِچھے اُنھاں پُرکھاں دا ناس کردے هاں, جو ادھرم کردے هن ار اکال پُرکھ دی پرجا نُوں دُکھااُںدے هن۔ تُسیں دےکھو اےتھے هاکم مُتانے تے جروانے هو رهے هن, نا هی ِانھاں نُوں کھَوپھ کھُدا دا هَے تے نا هی لاهَور دِّلی دا کوای رواب رهِ گِآ هَے۔ دِّلی آپ ڈھِّلی هُںدی جا رهی هَے, لاهَور بھی کای رںگ پلٹدا جا رِها هَے

ِاه اُّتر سُندے سار مِسر جی چُپ هو گاے۔

ِانّے نُوں رهِںدے کھُوںهدے براهمن تے کای کھّتری پِںڈ دے کّٹھے هو گاے سن۔ هُن سردار نے کِها کِ- دےکھو! ِاه ِاستری پتیبت دھرم وِچ کِّڈی پّکی رهی هَے اتے پرمےسر نے بھی ِاس دی لاج رّکھی هَے, پر تُرکاں نے ِاس نُوں دھکو دھکی آپنے مجهب وِچ رلا لیتا سی هُن تُسیں ِاس پر ديا کرکے ِاسنُوں آپنے دھرم وِچ رلا لاَو ار ورتا کے ابھےد کر لاَو, جو اسیں وِدا هوایاے۔ پر کھّتری براهمناں نے اُتر دِتا کِ ِاه کدی نهیں هونا۔ پرمپرا چلی آای هَے: هِںدُو دھرم کّچا دھاگا هَے, ِاه جھٹ پٹ ٹُٹ جاںدا هَے۔ تُسیں جاندے هو ٹُٹے پھل بھی کدے بُوٹِآں نال لّگے هن?

ِاه کٹھور اُّتر سُن کے سُںدری نے وّڈے پرےم نال اُهناں نُوں سمجھايا کِ ِاسدا کوای کسُور نهیں سی, سگوں ِاس دی بهادری پُر ساباس ديو, تے وِچھُڑِآں نُوں گل لااَو۔ سرن آاے نُوں دھّکا نا ديو, سرن آاے نُوں تراهُنا وّڈا پاپ هَے۔ پر سُںدری دے کومل بچناں دا کُجھ اسر نا هويا۔ پھےر بلوںت سِںگھ تے سےر سِںگھ نے سمجھايا, پر اُهناں دے دھرم دے جو بھاو اُنھاں وِچ سن سو پّکے رهے کِ ساڈا دھرم کّچا دھاگا هَے, هِںدُو جنم نال هی هُںدا هَے, کِسے مرِےادا نال کوای هِںدُو نهیں بن

سکدا۔ ِاه اسُول اُنھاں دے اںدر بّجھا پِآ سی۔ هالات دی مُسکل دےکھکے بی اَوه آپنے اَوس کھِآل توں نا بدلے۔ ِاه کٹھورتا دےکھ اُس کھّتری تے اُسدی وهُٹی نے بھی ترلے کیتے پر کِسے نے نا منّی۔ هُن سردار نُوں روه چڑھ گِآ, هُکم کیتا کِ کڑاه پرساد تِآر کرو۔ جھٹ پٹ کڑاه پرساد تِآر هو گِآ, ارداسا سودھِآ گِآ هُکم دِّتا کِ کھترانی ورتاوے ار سبھ کھان, جو نهیں کھاوےگا مارِآ جاوےگا۔ ِاس هُکم نال سارے کںب اُٹھے, سُںدری دا من تربک اُٹھِآ۔ اُٹھ کے کھّتری نُوں وّکھرِآں لِجاکے سمجھااُن لّگی کِ ِانھاں براهمناں نُوں ِاک ِاک موهر دےای جاه چرنی هّتھ لاای جاه, پھےر سارے کھا لَےنگے۔ اُسنے ِاسے ترھاں کیتا۔ اّگے اّگے کھّتری موهر دِںدا جاوے تے مگر مگر کھترانی کڑاه پرساد ورتاای جاوے پھےر تاں سبھ نے کھا لِآ تے اسیرواد دے کے وِدا هواے۔

سردار نے هُن کُوچ دا هُکم بولِآ پر کھّتری تے کھّترانی نِںمرتا کرکے بولے کِ هُن اساں ِاتھے نهیں رهِنا, سانُوں نال لَے چّلو, تُهاڈے بهادراں دی سےوا کراںگے۔ ِاک تاں من ِاتھے دبےل رهےگا, تُساں وِچ تُساڈے سںگ دا رںگ لَے کے تکڑا هو جااےگا, دُوجا ِاتھے تُرک سِپاهی آاُنگے تے سبھ دا گُّسا اساں پر پاےگا۔ تُساں هُنے چلے جانا هَے, سو سانُوں نال هی لَے چلو۔ تُهاڈیآں پراُپکاریآں دی سےوا کراںگے, جنم سپھلا هو جااےگا۔    

۱. هِںدُو ِاستریآں نُوں جالماں توں چھُڈااُن دے کای واکے سِّکھاں دے هّتھوں هواے هن۔ دےکھو ِاسے پوتھی دی اںتکا۔

۲. دھارمِک آگُوآں دی ِاس پرکار دی کمجوری دسمےں گُرُو جی نے نِسچے کر لای سی, جدوں کِ آپ نے اںمرِت توں پهِلاں ماساهاری تے نا ماساهاری براهمناں نُوں موهراں دا لوبھ دے کے پریکھےا کیتی سی۔ اُس وےلے ساپھ پتا لّگ گِآ سی کِ اسُول پر درِڑتا دےس وِچوں گھّٹ چُّکی هَے۔

مےرا سارا دھن بی نال لَے چّلو, جو کھالسے دے کںم آوے۔ ِاتھے برِتھا جااُو, پُّت دھی مےرا کوای کھان والا پِچھے هَے هی نهیں۔

کُجھ چرچا دے مگروں ِاه گّل منّی گای تے کھالسے جی نے پھِر بھیڑی جُوه نُوں رُکھ کیتا, پرںتُو تُرنے توں پهِلوں سردار نے اُس پِںڈ دے لاگے دے دوه کُ پِںڈاں دے لوک کّٹھے کرکے کِها کِ "ِاه هاکم پرجا اُتے ات جُلم کردا رِها هَے, جِںمیداراں توں ِاس نے وّدھ ماملے لاے هن, کای ساهاں نُوں لُٹ پُٹکے ِاسنے نںگ کیتا, بےگُناهاں نُوں مروايا اناتھاں نُوں تسیهے دِّتے ار هاکم هو کے تھوهر دے بُوٹے واںگ هرےک نُوں کںڈے چوبھے هن۔ نِآاُں کرن دی تھاں ِاس نے سراب تے وِسِآں وِچ سماں بِتايا تے رب دی پرجا نُوں-جو ِاسدے هوالے سی- ِاسنے بےترساں واںگ دُّکھ دِّتا هَے, ِاس لای ِاسنُوں سارے دوساں بدلے دںڈ دِتا جاںدا هَے۔” ِاه کهِںدا هی سی کِ دو چُوهڑِآں نے پاپی دے گل رّسا پا کے بِّکھ نال ٹںگ دِّتا۔ ِاس دی لوتھ پھڑکدی دےکھ, کی هِںدُو کی مُسلمان سبھ کھُس هواے۔ هاں, دو ِاک نیوےں آچار والے مُلانے پےٹ پِّچھے, جِس وِچ ِاسدے پاپاں دا هِّسا پهُںچدا هُںدا سی, وِچے وِچ کُڑھدے رهے۔

۸.کاںڈ

بھیڑی جُوه وِچ پهُںچ کے کھالسا جی نے پهِلوں تاں اُس کھّتری تے کھّترانی نُوں اںمرِت چھکا کے سِںگھ سجايا۔ کھّتری دا نااُں دھرم سِںگھ تے کھّترانی دا نااُں دھرم کَور رّکھِآ گِآ۔ ِاه کھّتری پهِلاں توں مامُولی نِربل تے پِّلا بھُوک سهِریآ سیا تے اُپر دّسے سدمے نال هور جھاُں گِآ هويا سی, پر هُن آپنے ِاںدیاے وِچ کامےاب هو کے کھِڑ گِآ تے بیر رسی ستِسںگ نال اُتساه بھر آيا۔ پھےر اںمرِت چھک کے ڈاڈھا تکڑا تے بلی هو گِآ, تے نِدھڑک بن وِچ پھِرن دا ڈاڈھا پِآرا هو گِآ۔ ِاس دی وهُٹی سُںدری نال رل کے لںگر دی سےوا کردی ار بانی کںٹھ کردی۔

ِاک دِن لںگر وِچ لُون مُّک گِآ, سُںدری دھرم کَور سنے اُس پهاڑی وّل گای, جِسدے پرلے پاسے پِںڈ وِچ کای وےر جاںدی هُںدی سی۔ دُپهِر دا وےلا سی, دھُّپ چںگی پِآری پِآری لّگدی سی, سُںدری هرنوٹے واںنگ چَوکڑیآں بھردی اُس پِںڈ وِچ پهُںچی, لُون مسالا لَے کے پھےر گھر نُوں مُڑی, جد پِںڈوں کُجھ واٹ لںگھ آای تاں پگڈںڈی توں رتا لاںبھِاُں ِاک 'هاِا هاِا' دی آواج آای۔ سُںدری جھِجک کے کھلو گای, پھےر آواج دی سےدھ اُتے تُری, کی وےکھدی هَے کِ گھاه پُر ِاک جوان پُرکھ لهُو لُهان هويا پِآ هَے۔ اّگے هو کے سُںدری نے اُس نُوں چںگی ترھاں وےکھِآ۔ اُسدے موڈھے پر تلوار دا گھااُ لّگا سی ار نِّکے نِّکے گھااُ تاں کِنّے هی سن۔ لهُو پھرن پھرن وگ رِها سی, چِهرا پیلا بھُوک, مرَونی

چھاای هوای۔ ِاه دسا وےکھ کے ماتا ساهِب دےواں دی بیر پُّتری نے رتا جی نا مچکايا, آپنے بھوچھن نالوں لیراں پاڑ کے اُس دے پِںڈے تھوں لهُو پُوںجھِآ ار دھرم کَور نُوں کِها کِ کِدھروں پانی چھےتی لِآ تے آپُوں هِںمت نال اُس دے گھااُ نُوں اُس دی پّگ نال چںگی ترھاں بنّھِآں۔ ِانّے نُوں دھرم کَور آپنے بھوچھن نُوں پانی وِچ ترِبُڈ کرکے لَے آای۔ سُںدری نے اُه پانی اُس دے مُوںه وِچ چويا تے اُسدے هّتھاں پَےراں نُوں پُوںجھِآ۔ هُن اُس پُرکھ نُوں ڈوب وِچوں رتا بولن دی هوس آای۔ پهِلے تاں بےسُدھی جےهی وِچ کےول 'هاِا' مُوںهوں نِکلی, پر پھےر اّکھ بی کھولھیاَوسُ۔

جکھمی آپنے آپ دی سےوا هُںدی وےکھکے اسچرج سی کِ اَےسے اَوکڑ دے وےلے کَون آ پُّکرِآ۔ کُچھ بولنا چاهِآ پر بولن دی آسںنگ نا پاکے چُپ هی رهِ گِآ۔ هُن سُںدری نے ِاه وِچارِآ کِ جے ِاه پُرکھ ِاتھے پِآ رِها تد مر جااےگا, جے ِاس نُوں پِںڈ پُچايا تاں متے مَےں آپ هی کِسے مُسکل وِچ پھس جاواں تے جُوه وِچ لَے چّلاں تاں ِاک لِجانا کٹھن, دُوجے ِاه تُرک هَے, سارے بھرا مَےنُوں سُداِان آکھنگے۔ پھےر کُجھ دھرم کَور نال سلاه کیتی, چھےکڑ ِاهو هی سوچ پّکی هوای کِ ِاسنُوں لَے جاکے ِاس دی سےوا کریاے۔ گُرسِّکھی ِاهی هَے۔

وّڈے اَوکھ تے کسٹاں نال اُه بِکھڑا رستا اُهناں بهادر تیویآں نے اُس بھار نُوں چُّک کے پُورا کیتا ار جںگل دی ادھ کُ واٹ پهُںچ کے تھک گایآں۔ پھِر کِنّا چِر ساه کّڈھدیآں رهیآں, چھےکڑ دِن ڈھلن دے وےلے ٹِکانے تے پهُںچیآں تے پُرانے تھوڑھ دے هےٹھ سُّکا گھاه وِچھا کے چادر پا کے اُس نُوں لِٹا دِتا ار کھان دی چیج اُس دے مُوںه وِچ پاای۔

جاں ِاه گّل سُںدری نے ویر نال کیتی تے سام سِںگھ نُوں کھبر هوای تاں دوهاں نے نّک وّٹِآ ار بھَےن نُوں سمجھايا کِ ديا کرنی ساڈا دھرم تاں هَے پر سماں اجِها وِںگا هَے کِ تُرکاں توں

سانُوں بهُت هی بچااُ کرنا پَےںدا هَے, کِاُںک اُه ساڈیآں جڑھاں مےکھاں پُّٹن دے گِرد هن, تاں تے ِانھاں کولوں, جو سترُو هن, بھلے دی آس نهیں کرنی چاهیاے۔ جےکر اسیں کِسے چںگی دسا وِچ هوایاے تاں پرواه نا کریاے پر ِاس بِپتا وِچ آپنا آپ بچااُنا سبھ توں مُکھ گّل هَے۔

سُںدری نے کِها: ویر جی! هُن تاں بھُّل هوای, پھےر کاهلی نهیں کراںگی, هُن تاں مَےں لِآ بَےٹھی هاں, پر اّگے نُوں مَےں وّڈی چَوکس رهاںگی۔ جےکر ِاه مر گِآ تد کوای وس وسے (پھِکر) دی گّل هی نهیں, جے بچ گِآ تاں اّکھاں تے پّٹی بنّھ کے کِتے دُور چھّڈ آواںگے۔

گّل کی بھراواں دی کھاتر- نِسا کرکے سُںدری آپنے آهر وِچ لّگی۔ روج جد کںم تھوں وِهلی هُںدی تاں اُس بیمار دی سےوا کردی, اُسدے گھاواں پُر تےل لاکے پّٹی بنّھدی, کھان نُوں جو بنے دےںدی۔ کوای مهینے کُ دی سےوا مگروں اُس مُگل جُآن دے گھااُ چںگے هو گاے ار تُرن پھِرن لّگ پِآ۔ اُه سُںدری دا وّڈا دھنّواد کردا تے اُسدے هسان نُوں وّڈے مِّٹھے بچناں نال دُوناں چَوناں, کرکے منّدا پر وّڈا هَےران ِاس گّل اُتے هُںدا سی, کِ سِّکھ, جو ات کرڑے هن; دياوان وی پرلے درجے دے هن۔ ِاه گُن کےول ِانھاں وِچ هی هن جو اّگ پانی دا مےل کر رکھِآ هَے۔

سردار سام سِںگھ نے دو چار سِںگھ اُسدی تّک وِچ پِّچھے چھڈے هواے سن کِ کِدھرے نِکل نا جاوے ار رستا مالُوم کرکے وَےریآں نُوں کھبر نا کر دےوے۔ کُچھ چِر مگروں جاں اُه نواں نروآ هو گِآ تاں چھُّٹی مںگن لّگا, ِاس کر کے ِاهو سلاه هوای کِ ِاس دیآں اّکھاں پر پّٹی بنّھ کے ِاک سِّکھ جںگلوں کّڈھ کے کِتے دُور ِاسنُوں چھّڈ آوے۔ سو سردار سام سِںگھ دے هُکم مُوجب ِاسے ترھاں کیتا گِآ, پر سردار جی دے جی وِچ وسوسا اُٹھدا هی رِها کِ گُرُو سُّکھ کرے۔

۹. کاںڈ

کُجھ دِن مگروں ِاک دِن سُںدری لَوںڈھے کُ پهِر اُسے پِںڈوں بن نُوں مُڑی آاُںدی سی, جد پهاڑی چڑھکے پگڈںڈی دا رستا چھّڈ کے اپانے نِسانے والے راه پَےن لّگی تد ِاک اواج آای 'بس کھڑی رهُ۔ ِاه سُن کے سُںدری نے پِچھے مُڑ کے ڈِّٹھا, تاں چار هتھِآربںد تُرک سِپاهی دِسے جو برِچھ دی آڑ وِچوں نِکل رهے سن۔ اچرج هوکے, پرںتُو بِناں بھَے دے وےکھن لّگ پای کِ ِاه کَون هن? اّکھ دے پھور وِچ چارے جنے آ کے گھےرا پا کے کھڑو گاے۔

سُںدری دا سّجا هّتھ بھی ِاس وےلے بھوچھن دے اںدر لُکوی پهِنی هوای کٹار دے کبجے پُر پهُںچ گِآ سی, پر اُںنج هَوسلے نال پُچھن لّگی تُسیں کَون هو ار کی مںگدے هو?

سِپاهی— سِّکھاں دا پتا دّس کِتھے هن?

سُںدری- ِاه گّل انهونی هَے۔

سِپاهی— نهیں تاں تَےنُوں بےپت کراںگے۔

سُںدری- کِس مُردے دی تاکت هَے کِ هّتھ لا جااے?

سِپاهی— جانوں مار دِآںگے۔

سُںدری- کی پرواه هَے?

سُںدری نے جرا اُّچی نجر کیتی تاں ِاک هور سِپاهی نُوں آپنے ول آاُںدا ڈِّٹھا۔ جاں نےڑے پهُںچا تاں سُںدری نے تُرت پچھان لیتا کِ ِاه اَوهی تُرک هَے جِسنُوں مَےں گھاِال پاے نُوں اےسے تھاں توں چُک لِگای ساں ار مهینا دِن سےوا کرکے راجی کیتا سی۔ من وِچ پرسنّ هوای کِ ِاه مَےنُوں ِانھاں توں بچا لوےگا ار

اَےس وےلے جرُور سهاِاتا کرےگا۔ اُسنے نےڑے پُجکے سلام کیتا, سِپاهی سارے پرے هٹ گاے۔ وڈے آدر نال سُکھ ساںد پُّچھی۔ سُںدری نے بھی ستِکار نال اُتر دِّتا ار کِها: ِاه لوک کَون هن ار مےرے دُآلے کِاُں هو گاے هن ار وّڈی بےستِکاری نال گّلاں کِاُں کردے هن?

تُرک بولِآ: بیبی تُوں نهیں جاندی کِ مَےں کَون ساں تے کَون نهیں, پهِلے مَےں آپنا پتا دّساں تد تُهاڈی سمجھ وِچ کُجھ سَوکھا آ جاوےگا۔ مَےں اُس نواب دا نَوکر هاں جو تُهانُوں آپنے پِںڈوں پکڑ لِآاے سن۔ مَےں ِاتھے اُس دِن ِاک سِّکھ  نال لڑن توں جکھمی هوکے مرن مراںد پِآ سی, جِس دِن تُسیں مَےنُوں چُک لِگاے سی, پهِلاں تاں مَےں کُچھ نا پچھاتا, پر پںجاں سّتاں دِناں پِچھوں مَےں تُهانُوں پچھان لیتا سی کِ تُسیں اُهو هو جِسنُوں ساڈا نواب پِںڈوں چّک لِآيا سی ار پھِر سِّکھ مسجِد وِچوں کھوهکے لَے گاے سن۔ جاں مَےں آپدی کرِپا نال راجی هوکے آپنے گھر پهُںچا تے نواب نال گّل کیتی, تد اُه مےرے گل پَے گِآ کِ اُس تھاں دا پتا دّس ار اُسنُوں اَےتھے لِآ دےه, تد تاں پںج هجار ِانام دِآںگے, نهیں تاں مَےں تَےنُوں بھی مار دِآںگا۔ سو مَےں کای دِن جںگلاں بناں وِچ ٹّکراں ماردا رِها هاں مَےنُوں تُهاڈی تھاں دا تھهُ نهیں لّگا۔ چھےکڑ مَےنُوں چےتا آيا کِ ِاس تھاں توں لںگھدے هواے تُسیں مَےنُوں لَے گاے سی, مَےں سوچِآ کِ کدی نا کدی اےتھوں لںگھوگے هی, سو ِاه تھاں آ مّلی ار کای دِن تھوں پںج سِپاهیآں سنے مَےں ِاتھے چھهِ بَےٹھا سی, سُکر هَے کھُداوںد کریم دا جِسنے مےری مُراد پُوری کیتی۔ هُن مےری ارج ِاه هَے کِ تُسیں اَےس جُآنی تے سُںدرتا پر کُچھ ترس کرو, کِتھے جںگل وِچ نِگھرے سِکھاں نال اُمر بِتا رهے هو, سوےرے توں سںنج تیک نَوکراں واںگ سےوا کردے هو پھےر نپھا کُچھ نهیں تے دُنیآں دے سُکھ لَےن دی ِاهو اُمر هَے, پھےر کِس وےلے آنںد بھوگوگے ? هُن تاں اَےڈا وّڈا نواب تُهاڈا هّتھ

بّدھی گُلام بندا هَے, مهِلاں وِچ رهو, هُکم کرو آنںد بھوگو, چلو سواری تِآر هَے۔

سُںدری کُجھ گھابری, هِردا بی سُںگڑِآ, پر دھیرج نال بولی- کی مےری سےوا دا ِاهو پھل سی? کی نےکی دا بدلا ِاهو هُںدا هَے ?

تُرک- نےکی تُهاڈی مےرے سِر مّتھے اُتے ار مَےں تُهاڈے نال بدی نهیں کردا۔ پھکیرنی توں رانی بنااُںدا هاں, کاپھر توں مومن بنااُںدا هاں۔ کاپھراں نال ول چھل کرنا وی روا هَے۔ لاَو هُن چھےتی کر چِر هُںدا هَے۔

سُںدری— نِماج کدی بھاوےں بھُّل کے وی نا پڑھو, پر جُلم کرن لای دین دے مّتھے, هے کرِتگھن پُرکھ! ِاه لّچھن وّڈے کھوٹے هن۔ ےاد رّکھ تُوں ےا تےرا مالک آپنی مُراد نُوں کدی نا پهُںچےگا, کِاُںک مَےں سےرنی هاں, کوای کمین ِاستری نهیں کِ کِسے لالچ وِچ پھساں, جان دِآںگی, پر دھرم نهیں۔

تُرک- تےری ِاس جِد تے هٹھ نُوں اسیں چںگی ترھاں جاندے هاں, هُن تُوں پّک دھِآن رّکھیں کِ اّگے واںگُوں کوای رِآِات نهیں کیتی جاوےگی۔ ِادھروں سهِر پهُںچی تے اُدھروں مهِلی داکھل هو گای۔

سُںدری- بهُت چںگا, پر ِاتھوں مَےنُوں لِجان دی تاکت کِهدے وِچ هَے? جرا سوچ کے تاں گّل کرو, مَےنُوں رهِ رهِ کے سوک ِاس گّل پُر آاُںدا هَے, کِ تےرا من وّڈا هی پّتھر هَے جِس وِچ ديا دھرم دی مُسک ماتر بی نهیں۔ کیه تَےنُوں مرد هو کے ِاه جُلم کردِآں سوچ نهیں پھُردی کِ مَےں کِس نال جُلم کمااُن لّگا هاں۔ لَے هُن کنّ کھولھکے سُن لَے; جے تاں مَےنُوں چھّڈ دےوےں تاں اّلا تےرا بھلا کرےگا تے جے نا چھّڈےں تاں مَےں آپنی جان پر کھےڈ جاواںگی۔ جِهڑی گّل پسِںد های کر لَے۔

تُرک— دووےں پسِںد نهیں۔ آپنے مالک دی بےگم بناواںگا, بّس ِاهو گّل پسِںد هَے۔

ِاه گّل مُوںه وِچ هی سی کِ ِاک سِپاهی نے سُںدری دی کھّبی باںه نُوں هّتھ پايا, پر آها ها۔ کِس پھُرتی نال اُس سےر کنِّآں نے سّجے هّتھ نال کٹار کّڈھ کے هّتھ پھڑن والے دے سینے وِچ کھوبھی هَے, جادُو کر دِّتا هَے, بِجلی نے کی چھےتی کرنی هَے? ڈّٹا سِپاهی لهُو-لُهان ڈھَے پِآ ار پھڑک پھڑک کے جان توڑن لّگا۔

ِاه سماچار وےکھکے ِاک سِپاهی نے پِّچھوں دی هو کے سُںدری دا کٹار والا هّتھ پھڑ لِآ, دُوجے نے لّکوں هّتھ پا کے چّک لِآ, تیسرے نے باںه نّپ لای۔ رُکھاں دے اُهلے پینس ورگا ڈولا پِآ سی تے کهار کھڑے سن۔ جھّٹ ڈولے وِچ سِّٹی گای, بُوهے مارے گاے ار وِچاری سُںدری پھےر تُرکاں دی کَےدن هو گای۔ پلو-پلی وِچ جروانے ڈولی پا کے پّترا هواے۔

१०.کاںڈ

سُںدری جِس وےلے آپنے پِآرے بھراواں وِچوں پِںڈ نُوں تُری سی, اُس توں پل کُ مگروں سردار سام سِںگھ, بلوںت سِںگھ ار هور مُکھیاے پُرکھ کّٹھے هوکے بَےٹھے وِچاراں کر رهے سن کِ جِتھے اسیں لُکے دِن گُجار رهے هاں ِاه تھاں وی هُن بچنا نهیں, جو اواایآں لّکھُو دیآں آ رهیآں هن بھِآنک هن۔ ٹھیک اَوس وےلے ِاک هور سِںگھ جِسدا نااُں بِجلا سِںگھ سی, آ پهُںچا۔ ِاسنُوں سام سِںگھ نے پچھاتا, آدر نال پاس بِٹھاےا تے دُوسرے جتھِآں دی سُکھ ساںد پُچھی۔ بِجلا سِںگھ نے بےنتی کیتی کِ مَےنُوں کھالسا جی نے گھلِآ هَے, تُساں نُوں پتا هی هَے کِ لکھپت رااے نے ڈاڈھا هنےر چُکِآ هويا هَے, کتلام سُرُو هَے, دھرمسالاں دی بےادبی کیتی هَے کای تھاں پوتھیآں ساڑیآں هن تے سارے دےس اںدر گھمسان چودےں مچا رّکھی هَے سو ِاس کرکے سردار جسا سِںگھ, سردار هری سِںگھ, سردار سُکھا سِںگھ, گل کی سارے سردار کّٹھے هو رهے هن, کِاُںک لکھُو راوی دے جھّلاں تے هور لُکےوِآں توں کھالسے نُوں کّڈھ رِها هَے, تُسیں بھی اُدھر چالے پَے جااَو۔ ِاس پاسے وی دُسمن سَےناں جھّلاں بناں نُوں کھوجن آ رهی هَے, تُسیں اےتھے امن وِچ نهی رهِ سکدے۔

ِاه گّل سُنکے سام سِںگھ نے کِها: ست بچن! کِاُں بھاای بلوںت سِںگھا! کھالسا جی نُوں آکھ دےوو جو کمر-کسے کرکے چڑھاای دا تِآرا کر لَےن, هُن تاں سُورج ڈُبن دا وےلا هَے, ِاک اّدھ دِن وِچ سبھ کُجھ هو جاوے تے پھےر تڑکے تارِآں دی چھاوےں کُوچ هو جاوے۔ هاں, بھاای بِجلا سِںگھ! کّٹھے کِتھے هونا هَے ?

بِجلا سِںگھ- مهاراج جی! هالے کاهنُوںوان دے چھںبھ کول سںگھنے بن وِچ جا رهے هن۔

بلوںت سِںگھ- تاں اساں هُن بنوبن چلنا هَے, کِ دےس وِچوں دی ?

بِجلا سِںگھ— دےس وِچوں هی پھّٹ دےکے نِکل چلو, اےس بنّے تُرک اجے کُچھ اوےسلے پاے هن, چار پںج دِناں باد تُںمن اےدھر وی آ نِکلنگے۔

بلوںت سِںگھ- ست بچن۔

'ست بچن’, کهِکے بلوںت سِںگھ لںگر وّل گِآ, اگوں سُںدری نُوں نا دےکھکے پُچھِآ۔ دھرم کَور بولی کِ بھَےن اج پِںڈ گای هوای هَے۔ بلوںت سِںگھ وِچارے نُوں کی پتا سی کِ بھَےن کِهڑے دُکھ نُوں پھڑی گای هَے? اُه مامُولی گّل سمجھکے چلِآ گِآ ار کھالسے جی نُوں کُوچ دی کھبر سُنا کے پھےر سردار هُراں پاس جا بَےٹھا۔ ِاتھے اگے گّلاں باتاں چھِڑیآں  هوایآں سن۔ بِجلا سِںگھ سِکھاں دے دُکھڑے تے لکھپت رااے دے دھکے ِااُں سُنا رِها سی:

بِجلا سِںگھ- بس سردار جی! جِس وےلے لکھپت راِا نُوں کھبر پهُںچی, بھای مےرے بھرا نے سِّکھاں نُوں تںگ کیتا تے دّبی جاںدا سی, تاں سِّکھاں نے بھی اّگوں لڑاای کیتی ار اُسنُوں مار دِّتا, تد تاں اّگ دا اواںڈا هو گِآ ار کرودھ وِچ بھر کے بولِآ: مَےں کھّتری هاں جےکر سِّکھاں دا بیج ناس کر دِآں تاں۔ بّس جی۔ اَوسے وےلے لاهَور دے نواب کول جا پِٹِآ کِ وےکھ تےرے راج وِچ سِّکھاں نے مےرا بھرا مار سِّٹِآ هَے ار کِسے بهُڑا نا کیتی۔ هُن مَےں

* جسپت دے جُلم بابت لِکھِآ هَے:- ‘لےوَے پَےسے دے کے دُّکھ۔ بںدھے پَےںچ سُ هو کے رُّکھ۔ کِسے ٹںگے کِسے کمچن مارَے۔ اَےس بھاںت سِاُ مُلک اُجارَے۔ (پر:پں:پر:)۔ ِاه جسپت سِںگھاں دے ِاک جتھے دے هّتھ دھو کے مگر پَے گِآ سی۔ اےمنابادوں پرے بّدو کی گُساایآں پاس جسپت ِاهناں سِںگھاں دے هّتھوں مارِآ گِآ سی۔

سِّکھاں دا ناس کیتا چاهُںدا هاں۔ تد نواب نے کِها: لکھپت راِا! جے تُوں ِاه کںم کرےں تاں هور کی لوڑیںدا هَے ? تُهانُوں پتا هَے کِ لاهَور دے نواب ےاهےا کھاں نُوں پيو نالوں بهُتا سَوک سِّکھاں نُوں مارن دا هَے۔ سرکاری توپکھانا, پھَوجاں, جو جی چاهے لَے ِاهناں دا کھُرا کھوج مُکا۔ بّس جی, لکھپت نُوں کی چاهیدا سی? لاهَور توں هی سِّکھاں دی کتل تے اُهناں نُوں دُکھ دےنا آرںبھ کر دِّتے سُ۔ جو سِّکھ لاهَور دے کِسے درواجے وِچوں لںگھے اُتھے هی پھڑِآ جاوے تے مارِآ جاوے۔ دو تِنّ دِن ِاه هال رِها تے انےکاں سِّکھ مارے گاے۔ ِاه جودھے نهیں, سهِری وسوں دے سِّکھ سن۔ وّڈے وّڈے سوهنے جُآن, وِلکدے بال وهُٹیآں تے ماواں چھّڈکے کںم کاج گاے هواے هی مَوت دا سِکار هو گاے, پر واه واه کھالسا جی! کِسے نے دھرم ولوں مُوںه نهیں موڑِآ, هّس هّس کے جاناں دےںدے رهے۔

ِاک دِن دی گّل هَے کِ بھاای هرِکیرت سِںگھ جی آپنی سِںگھنی تے بھُجںگی سمےت لاهَور آ گاے, اُهناں نُوں کی کھبر سی جو سهِر وِچ کهِر ورت رِها هَے? اجے سُنهِری مسیت توں دُراڈے هی سن کِ لکھپت سامھنے پاسِاُں گھوڑے تے چڑھِآ آ گِآ۔ بھاای جی نُوں وےکھ کے کھڑا هو گِآ تے بولِآ, 'کی اجے توڑی دِن دِهاڑے لاهَور وِچ سِّکھ پھِر رهے هن? هے رام۔ ِاه کاڈھِآں دا بھَون کد سِمٹیوےگا۔ سِپاهیاَو! ِاس سِکھ نُوں پکڑ لاُ۔' بھاای هوریں جھّٹپٹ پھڑے گاے, جد دیوان دے نےڑے آاے تاں آکھن لگے, 'کِس کسُور بدلے سانُوں پھڑِآ هَے ??

* کھان بهادر ۱۸۰۲ دے ساون وِچ مرِآ سی تے ےاهےا کھاں اُس دا وڈا پُتر نواب هويا سی۔ جسپت تے لکھپت اُسدے وّڈے کاردار بنے تے تدوں بڑے جوراں وِچ سن۔ ِاه سماچار سںمت ۱۸۰۲ دے اںتلے دِناں دے هن۔

** لکھپت نے پهِلے لاهَور کے سِںگھ پر هاتھ اُناےا اَور اُنکو گرِپھتار کرکے کتل کرانے لگا۔ (تواریکھ کھا: هِّ ۲, سپھا ۷۴)

لکھپت راِا نے کِها— 'سِّکھ هونا گھور پاپ هَے, ِاسدے بدلے پھڑِآ هَے, هُن جاں تاں ِاس دھرم نُوں چھڈو, جاں پِآری جان توں هّتھ دھو بَےٹھو۔”

هرِکیرت سِںگھ ست بچن! جو آپدی ِاّچھا۔ ِاه انّےاے چںگا تاں نهیں, پر ڈاڈھے نال کی چارا? تُساں جرُور سریر لَے هی لَےنا هَے تاں واه وا!

لکھپت راِا سِّکھی نهیں چھّڈوگے?

هرِکیرت سِںگھ هَے, کر لاَو۔ ِاه بچن کنّیں بھی نا پااَو, جو کُچھ کرنا

لکھپت راِا ِاه تیویں تے مُںڈا کِسدا هَے?

هرِکیرت سِںگھ- سبھ کُچھ گُرُو جی دا هَے۔

لکھپت راِا تےرا بھی کُچھ هَے ?

هرِکیرت سِںگھ- مےرا کُچھ بھی نهیں, جو کُچھ هَے گُرُو دا هَے مےرا تاں آپنا آپ بھی گُرُو دا هَے۔

لکھپت راِا گّلاں دلےری دیآں هن, پر مَوت بُری بلا هَے۔

هرِکیرت سِںگھ- پرمےسر توں وِچھُڑے هوياں لای, گُرُو دے سےوکاں لای تاں پِآری چیج هَے۔

لکھپت راِا (نَوکراں ول تّک کے)— سِپاهیاَو! ِاس سِّکھ نُوں مار ديو تے ِاسدی وهُٹی پُتر نُوں جان بےگ پاس دے آاَو مُسلمان بنا لوے۔

ِاه بچن اُهدے مُوںه وِچ هی سن کِ هرِکیرت سِںگھ دی سِںگھنی بَےںت واںگُوں تھرن تھرن کںبی اتے رُکی هوای اواج وِچ بولی— سانُوں پهِلے مروا دےه تَےنُوں سَو گاُو دا پُنّ هواُو۔

لکھپت راِا نهیں, نهیں تُهاڈی سجا اےهو ٹھیک هَے, تےرے نال اےهو کُچھ هواُو مےرا هُکم اٹّل هَے۔

ِاه کهِن دی ڈھِّل هوای کِ اُس دھرمی تیویں نے پُتر نُوں گلوں

پھڑ کے سُآمی نُوں کِها, ار آپ مےرا گھُٹ ديو, 'مهاراج مَےں ِاس دا گلا گھُٹدی هاں, تُهانُوں تاں ِاه مار هی دےنگے۔ چھےتی کرو, وِکلپ نا کرو, ِاس وےلے دھرم دی آن هَے۔' پر سوک کِ سِپاهیآں نے ِاستری نُوں پھڑ لیتا تے لکھپت بھی ڈاڈھا هَےران هوےا کِ ِاه بںدے کِس مِّٹی دے گھڑے هواے هن ? جان تاں کُچھ سمجھدے هی نهیں۔

بجار وِچ اَےس وےلے بھیڑ هو گای سی, انگِنت لوکی تراه تراه کر رهے سن۔ لکھپت دے من وِچ کھبرے کی آای? آکھن لّگا کِ 'جااَو پهِلاں ِاس بّچے نُوں وّڈھنا پھےر ِاس تیویں نُوں تے پھِر ِاس سِّکھ نُوں۔ هااے رام۔ مےرا پِآرا بھرا ِانھاں دُسٹ سِّکھاں نے مار دِتا, نهیں تاں مَےں کِاُں ِانھاں نُوں ماردا۔' ِاس وےلے بھیڑ وِچوں پھِٹکار دی آواج آای, جو لکھپت نا سهار کے چھےتی چھےتی چلا گِآ۔ اُه تِنّے جنے اُس دِن مارے گاے۔

هرِکیرت سِںگھ دی مَوت سُنکے سام سِںگھ وّڈا دُکھی هوےا, کِاُںک سِّکھاں وِچ اُس سمےں وِدوان بڑے گھٹ هُںدے سن۔ هرِکیرت سِںگھ ِاک تکڑا گِآنی سی ار نِرا مُّکھ گِآنی هی نهیں سی, سگوں کرنی دا بھی گِآنی سی۔ سارے سِںگھاں وِچ ِاسدا وّڈا مان سی, ِاس کرکے سام سِںگھ نُوں وّڈی سّٹ وّجی تے کرودھ وِچ بھرکے بولِآ- "ِاس لکھپت نال اُه کرنی هَے, جو سارے پںجاب وِچ دھاںک پاے۔ نِردوس تے اَےڈے گُنی پُرس نُوں ِاس نے بےدردی نال مارِآ هَے۔”

بِجلا سِںگھ- سردار جی! کی کی هال سُناواں? ساڈے سِراں تے اچرج دُکھ ٹُٹ پاے هن, گھراں دیآں کںدھاں تّک وَےری هو گایآں هن, ِاک گُرُو ساهِب دا آسرا هَے, جو اسیں کِسے تھوں نهیں لایدے, نهیں تاں وَےریآں نے ساڈا بیج ناس کر دےن وِچ کوای کسر نهیں چھّڈی۔ دےکھو جد بھاای هرِکیرت سِںگھ تے اُهناں دی سِںگھنی تے پُت دیآں لوتھاں سِںگھاں نے هَوسلا کرکے مںگیآں ار لَےکے داه کر آاے

تاں لکھپت دے آدمی اّگے کھڑے سن, جھّٹ سِںگھ پھڑے گاے ار سهید کیتے گاے۔

سردار— هّچھا کیه هويا! آپنی مَوت نُوں واجاں مار رِها هَے; هاں اساں کّل هی سُنِآ سی کِ لّکھُو نے پهِلی کتلام آپنے مُلاجم سِّکھاں دی کیتی سی۔ اُس دِن مّسےا سیه, دیوان کَوڑا مل, کسمیرا مل, لّچھی رام, سُورت سِںگھ دیوان, دِلے رام, هری مّل, بهلُو مّل آد سِرکردے تے سهِر دے لوک لّکھُو پاس آاے کِ بے-گُناه هن, ِاهناں نُوں نا مارو, پر اُس نے ِاک نا منّیں۔

بِجلا سِںگھ- ِاه گّل ٹھیک هَے۔ هاں, سّچ هور گّل سُنو- دربار ساهِب کُچھ چِر توں پهِرا نهیں هَے۔ ِاک دِن لکھپت نُوں جسُوس نے دّسِآ کِ سِّکھاں دا ِاک گُرپُرب نےڑے هَے۔ اںمرِتسر دے مںدر وِچ سارے کّٹھے هونگے, ِاس نالوں چںگا وےلا ِانھاں دے مُکااُن دا هور کوای نهیں۔ لکھپت نے جھّٹ نواب نال گّل کرکے ِاس کںم نُوں سِر چاڑھن دا اُپااُ بھی کڈھ لِآ, پر ِاه کھبر دیوان کَوڑا مل ار دیوان سُورت سِںگھ نُوں لگ گای۔ اُهناں نے لکھپت نُوں بهُت سمجھايا کِ دےکھ! اےه سِّکھ لوک ساڈیآں هی باهاں هن, ساڈا آپنا اںگ هن, ِانھاں نال وَےر کرنا آپنے پَےریں آپ کُهاڑا مارنا هَے۔ هِںدُو هو کے هِںدُو نُوں هی مرواایاے تاں گرکی آ گای۔ تےرا ِاک بھرا ِانھاں مارِآ سی, سانُوں وی سوک هَے, اُںنج سوچے تاں بھاای منی سِںگھ دے پکڑااُن وِچ اَوسدا هِّسا سی, جِسدا سِّکھاں نُوں گُّسا سی, پر کھَےر جے تُهانُوں روه هَے تاں تُهانُوں ےوگ ِاه سی جو بھرا دے کاتلاں نُوں ماردے, ےا سستردھاریآں نال لڑدے۔ نِردوس منُّکھاں تے تیویآں ار مسُوم بالاں نے تُهاڈا کیه وِگاڑِآ هَے ? بھاای هرِکیرت سِںگھ جِهے

* دےکھو رتن سِںگھ کرِت پرا: پں: پر: سپھا ۳۰۸ (اَےڈی:۳)

گُنی نُوں مروا دِّتا, تےرے هّتھ کی لّگا? اّگے هی ساڈے وِچ اَےسا گُنی کوای نهیں, اُتوں تُوں داتری پھڑ لای هَے۔ کھَےر هُن جو بیتی سو بیتی, اّگے نُوں هی بّس کر تے اںمرِتسر جان دا سںکلپ چھّڈ دےه۔

لکھپت راِا- بھراوو! سّچ آکھدے هو پر 'جِس تن لگے سوای جانے کَون جانَے پیر پراای۔' بھرا مواے دا سّل تاں مَےنُوں هَے کِسے هور نُوں تاں نهیں?

سُورت سِںگھ- سّچ هَے پر اَےنے کھُون کرن نال تُهاڈا بھرا جیاُ تاں نهیں پِآ ?

کَوڑا مل— دیوان جی! جرا وِچار تھوں کںم لاَو هُن سںبھل جااَو, بتھےری هو چُکی هَے۔

لکھپت— هاِا! مَےتھوں سهارا نهیں هُںدا۔ تُسیں اَےوےں نا اَوکھے هووو۔ مےرا جی نهیں منّدا۔ گّل کی اَوه دووےں سّجن پُرکھ ٹّکراں مار کے چلے آاے, اُس اڑمنّے ِاک نا منّی۔

اےه دووےں جنےں اَوسے وےلے اںمرِتسر تُر پاے ار سهِر وِچ پهُںچ کے راتو رات سبھناں دے گھریں جاکے دّس دِّتا کِ لکھپت نے کل 'کتلام' کرنی هَے, جو مںدر جااےگا مارِآ جااےگا, ِاس کرکے کّل کوای مںدر نا جاوے۔ ِاه کںم کرکے لاگے دے سارے پِںڈاں

۱. ِاتِهاسکار منّدے هن کِ ِاس کتلام وِچ آم سِںگھ مارے گاے, بلک سِّکھ مارے گاے۔ ِاه وی لِکھِآ هَے کِ گُڑ دا ناں روڑی تے بھےلی سّدن دا هُکم هويا تے گرںتھ دی تھاں سبھ پوتھی لپھج بولن جو گُڑ توں گُرُو تے گرںتھ توں سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی وّل دھِآن نا جا پوے۔ سِّکھاں دے پُستک بھی ساڑے تے روڑھے گاے۔ دھرم ستھان بھی ڈھاهے گاے۔ جو سِّکھ نِگاه چڑھِآ بِناں پُچھے کتل کیتا گِآ۔

(دےکھ پے:پر: تے توا:کھا: هِّسا ۲)

۲. اَودوں اںمرِتسر ِاک وڈا سهِر نهیں سی, جِنّا کِ اج دِسدا هَے تے سکھتیآں دے کارن رَونک بھی گھّٹ سی۔

دے رستِآں وِچ آپنے آدمی کھڑے کر دِّتے کِ جو سِکھ سهِر آاُںدا مِلے پِچھے موڑ ديو کِ سرکاری هُکم بںد هَے۔

دھرمی پُرکھاں نے ِاه سُبھ اُدم سِرے چاڑھِآ, پر لکھپت هوراں سوےرے هی ڈھےر سارے سِپاهی دربار ساهِب جی دے لاگے لُکا دِتے تے آپ کّچی اٹاری اُتے بَےٹھ کے تماسا وےکھن لّگا۔

اَودھر سوےر هوای دےکھ کے دیوان کَوڑا مّل تے سُورت سِںگھ بھی گھوڑِآں تے چڑھ کے لکھپت دی هےٹھی هُںدی وےکھن نُوں تُرے; پر هاِا سوک! جد مںدر دے نےڑے پهُںچے تاں سِدکی سِّکھاں دے سِںگھنیآں دے سبداں دیآں دھُنیآں دا آنںد مای رس برکھا واںگ برسدا نجر آيا۔ دووےں دیوان هّکے-بّکے هو گاے ار اُںگلاں ٹُّک کے رهِ گاے: ِاه پےارے سِّکھ کِس مِّٹی دے گھڑے هواے هن ? مَوت نُوں تاں کُجھ جاندے هی نهیں, کِهے دھرم دے بیر هن? هاِا سوک! کی لّکھُو ِاهناں بهادراں دے لهُو نھااےگا?

من وِچ کُجھ وِچارکے دووےں جنے گھوڑِآں نُوں اّڈی لا تںبُوآں وّل مُڑے۔ درسنی ڈِاُڑی" دے کول وار سن کِ ِاک جُآن تیویں نجر پای, جِسدی سُںدرتا پُنّےا دے چںد ورگی سی, گھسمَےلڑا کّپڑا اُتے کیتا هويا تے نال ِاک نَو ورھے دا بال سی۔ دووےں جنے کُجھ پڑھدے آاُںدے سن۔ اّگے ودھکے دیوان کَوڑا مّل نے پُّچھِآ, کِّدھر چّلے هو ?

تیویں (پّلا نیواں کرکے تے هّتھ جوڑ کے)— سری دربار ساهِب جی نُوں۔

سُورت سِںگھ دا چِهرا لال هو گِآ, اّگے هو کے بولِآ- کِتھوں آای هَےں, تَےنُوں کِسے روکِآ نهیں? وّڈے دھیرج نال تیویں نے اُتر دِّتا, جی مَےں تُںگاں* تھوں آای هاں, دو آدمی راه وِچ کھڑے سن, اُنھاں آکھِآ کِ ‘مںدر نا جااَو, مارے جااَوگے سو اَوتھوں

۱. اّج کل اےتھے باجار وّسدا هَے۔

۲. اںمرِتسر توں ڈھاای کوه تے پِںڈ هَے۔

مُڑ کے پَےلیآں وِچ دی لُک کے لںگھ آای هاں تے راه وٹا کے آای هاں ?

کَوڑا مّل— تَےنُوں جان پِآری نهیں?

تیویں— مهاراج جی! جان نالوں ودھکے هور کی پِآرا هونا هَے? پر اںت جان نے چلے جانا هَے, دھرم نے ساتھ کدی نهیں چھّڈنا, ِاس کرکے جان نُوں دھرم دے کے تاں نهیں نا بچااُنا۔

سُورت سِںگھ— مںدر نا آاُںدیاُں تاں دھرم کِّدھر جاںدا هَے ? تیویں— مهاراج جی! اجِهے گُرپُرب دے دِن ستِگُراں توں بےمُکھ هوياں پھےر ڈھوای کِّتھے مِلنی هَے? پھےر جان بچااُن دی کھاتر جِس نِکاری نے نال نِبھنا هی نهیں, تے ِاسنے ِاک دِن دگا دے جانا هَے, پر دھرم, پےارا دھرم اُس وےلے بھی اںگ سںگ رهےگا۔ جدوں سبھے تِآگ دےنگے ِاه نال هووےگا۔

سُورت سِںگھ- بیبی! تےرا اےڈا جِگرا کِّتھوں هو گِآ? ِاه تےری اُمر سُکھ بھوگن دی, تُوں اَےڈی وَےراگ والی کِّکُر هو گای?

تیویں— گُرُو نانک دےو جی نے باهوں پھڑھکے آپنی وّل کھِّچ لِآ هَے ? بّس مَےنُوں کُجھ مالُوم نهیں, هاں بھاای هرِکیرت سِںگھ جی دی کتھا اّکھاں اّگے پھِر رهی هَے۔

کَوڑا مل— هاں, اُه وِچار بھی مارِآ گِآ۔

تیویں- سری واهِگُرُو! سںت بی مردے هن? سںت آپنے گھراں نُوں جاںدے هن, سںتاں نُوں مارن والا کَون جںمِآ هَے?

کَوڑا مّل— هّچھا, هُن تُسیں مںدر جرُور جانا هَے ?

تیوی— جو ستِگُراں نُوں بھاوے۔

کَوڑا مّل— تےرا سُآمی نال نهیں آيا?

تیویں- جی اُه سّچکھںڈ نُوں وِدا هو چُکے هن۔

سُورت سِںگھ- بیبی! ساڈے کهے لّگ ار مُڑ جاه ار ِاس بال دی تے آپنی جِںد بچا لَے, لکھپت اّگے بَےٹھا هَے, اُه مارے بِناں چھڈےگا نهیں۔

تیویں— ست بچن, آپ کرِپا کرکے رستا بکھس دےوو۔

سُورت سِںگھ- ماای جی! ِاس بال پر بھی ترس نهیں آاُںدا۔ تیوی ترس آيا هَے تدے تاں نال لَے آای هاں, نهیں تاں پِچھے نا چھّڈ آاُںدی? مَےں سوچِآ کِ مَےں ِاکّلی هی کِاُں سّچکھںڈ نُوں جاواں آپنی جِںد دے ٹوٹے نُوں بھی لَے جاواں, پِچھے کھبرے ِاه ستِگُراں توں بےمُکھ هو جاوے۔ اُمر نِآنی هَے۔

کَوڑا مّل— هے واهِگُرُو, اُه کی وستُو هَے جو تُوں پِآرِآں سِّکھاں دے هِردے وِچ پاای هَے ? هاِا سوک! لکھپت اجِهے دھرمیآں نُوں مارےگا ?

تیوی— مهاںپُرکھو! ِاه اںمرِت دا پرتاپ هَے, گُرُو دی مِهر هَے, ار جے سِّکھاں نال آپ نُوں اےڈا پِآر هَے جِّڈا ِاس وےلے آپ دے ورتااُ توں دِس رِها هَے تاں لکھپت نال لڑ کے اُسنُوں اجےهے پاپ توں روک ديو۔ جے کوای راجنیتی دی ِاس وِچ روک هَے تاں کِسے بن وِچ کھالسے دے کِسے جتھے نُوں کھبر گھّل ديو۔

ِاه گّل دُهاں نُوں تیر واںنگُو لّگی۔ بیبی نُوں روک نا سکے۔ اُه دھرمی تیویں پاٹھ کردی هرِمںدر ساهِب نُوں چلی گای۔

دووےں جنے ِاه سلاه پّکی کرکے کِ اّج بھاوےں جان جااے, سِّکھاں نُوں بچا لَےنا هَے, ڈےرے پهُںچے ار پںجھی تیه اسوار جو ِانھاں دے نال سن, لَے کے لکھپت پاس پهُںچے ار اُس نُوں بهُت سمجھايا۔ چھےکڑ اُس نے ِانّا منِّآ کِ مَےنُوں سوچ لَےن ديو ار وّکھرِآں جاکے لّکھُو نے آپنی سَےنا دے سَےناپتی نُوں ِاه کِها کِ مَےں جاںدا هاں ار ِاه هُکم دِآںگا کِ کِسے سِّکھ نُوں نا مارنا, پر تُسیں پھےر اّکھ بچاکے مُڑ آ جانا, جاں کُجھ سِپاهی آپنے وِچوں کھِسکا دےنے تے سِّکھاں نُوں ماری جانا۔

گّل کی, اےس دھوکھے وِچ لِآکے لکھُو سَےنا سمےت دیوان کَوڑا مّل تے سُورت سِںگھ دے نال چلِآ گِآ, جد ڈےرے پهُںچ گاے ار دووےں دیوان تسّلی کرکے آپنے ڈےرے نُوں تُر گاے تد لّکھُو دے

پںجاه اسوار گھوڑے سُّٹکے هرِمںدر پهُںچے۔ هرِمںدر وِچ اگے بھوگ پَے چُکا سی۔ سںگت گھرو گھری جا رهی سی۔ کای تاں نِکل بھی گاے سن, پر کای اجے تُرے جاںدے سن, جو لّکھُو دے سِپاهیآں نے پھڑ لیتے ار تیویآں تے بالاں سنے گاجراں واںگ کّٹ کے رّکھ دِتے۔ دُپهِر کُ وےلے ِاه کھبر سُورت سِںگھ نُوں لّگی کَوڑا مّل نال چّلکے اُتھے آاے ار لوتھاں وےکھ کے پھُّٹ پھُّٹ کے رواے۔ چھےکڑ لّکڑاں پوا کے اُهناں دا سسکار اُتھے هی کروا دِّتا اتے اُسے دِن سِّکھ جتھےداراں ول جسُوس تور دِتے کِ پںتھ نُوں سںبھالو۔ ار کای تھاایں سِّکھاں نُوں کھرچ واستے دمڑے بھی گھّل دِّتے کِ آپنا آپنا بچا کر لاَو, لّکھُو آ رِها هَے۔

جد بِجلا سِںگھ هُریں ِاهو جِهے کای دُّکھاں دے سماچار کهِ هٹے تاں اُس وےلے رات پَے رهی سی, کھالسا بھوجن چھک چُّکا سی۔ بلوںت سِںگھ اُٹھکے لںگر ول گِآ, پر بھَےن اجے بھی نهیں آای سی۔ هُن تاں کھانِآاُں گای, کِ جرُور کُجھ وِگھن هويا هَے۔ اَوسے وےلے دھرم کَور نُوں نال کیتا اتے ویه کُ سواراں نُوں سستردھاری کرواکے پِںڈ دا رستا پھڑِآ۔ رات دا وےلا, چڑھاای لهاای دا اوَےڑا رستا, وڈے اَوکھ نال سِکھ اُس ٹِلے اُتے چڑھے۔ پگڈںڈی اُپر ِاک پٹھان دی لوتھ ڈِّٹھی, جاں چںگی ترھاں بھال کیتی تاں ِاک کٹار لّبھی جو بلوںت سِںگھ نے پچھانی کِ بھَےن دی هَے۔ هُن تاں پّکا نِسچا هو گِآ کِ بھَےن کِسے بلا وِچ پھےر پھس گای هَے۔ پھُرتی کرکے پِںڈ وِچ گاے; بجار دے لوک کّٹھے کرکے پُچھِآ تاں ِانّا پتا لّگا کِ لَوڈھے وےلے ِاک ڈولا پںجاں سّتاں تُرکاں دے پهِرے وِچ ِاتھوں لںگھِآ هَے۔ ِاه سُن کے بلوںت سِںگھ نے دو چار کوه تّک پِّچھا بھی کیتا پر هور تھهُ نا لّگا, چھےکڑ مُڑ آاے ار سارے مُکھی پُرکھ کّٹھے هو کے سلاهاں کرن لگے کِ هُن کی کیتا جااے۔ سوےرے کُوچ بھی جرُور کرنی هَے۔

११.کاںڈ

ِاک بااُریآں والا پھکیر آاُںدا هَے۔ لںما چوگا هَے, پر لیراں وی لٹکدیآں هن, ٹھُوٹھا هّتھ اتے کھُلھا تںبا تےڑ هَے, ِاک ٹٹُو نال هَے, جِس پُر کدی چڑھ بَےٹھدا هَے اتے کدی تُر پَےںدا هَے۔ کدی اربی وِچ کُجھ گااُںدا هَے, کدی پھارسی وِچ۔ کدی هیر راںجھے دے ٹّپے, کدے بابے نانک جی دے سلوک, پر ِاک تُک وڈے پرےم نال گااُںدا هَے; 'مےرو سُںدر کههُ مِلَے کِت گلی۔'

ِاه ندی دے رُکھ نُوں جا رِها سی کِ ِاک مُسلمان نے کِها: 'ساںایں! ِادھر نا جاایں, پّتن دے دووےں ناکے سِّکھاں مّلے هواے هن, ار اُهناں دی پھَوج لںگھ رهی هَے, تُسیں اُدھر نا جانا, متاں چھولِآں نال گھُن واںنگُو پِس جااَو۔'

ساںای مردُود سِّکھ, بںدے ساںایں دے کِدھر جاوےں پھِر?

منُکھ- ساںایں جی! اَوه هےٹھلی پگڈںڈی پَے جااَو تد تُسیں ِاک ٹِکانے پهُںچوگے جِتھے دو چار بےڑیآں والے ملاه لُک کے جا بَےٹھے هن۔ اُتھوں کِسے بےڑی وِچ بَےٹھ کے پار هو جانا۔

ساںایں کوای هور وی ِاس رستے گِآ هَے ?

منُکھ- جی اّلا والے! تُهاتھوں اّگے هی اّگے ِاک مُگل کبیلے سمےت لںگھِآ هَے۔ مَےں ِاتھے ِاسے کر کے کھلوتا هاں, جے کوای بںدا رّب دا پار هونا چاهے تاں اُس نُوں اےدھر گھّلاں تے سِّکھاں توں بچا دِآں۔

ساںای— پّتن اُتے سِپاهی هُںدے هن۔

منُکھ- اَوه سِّکھاں نے آاُںدے سار اںدر ڈّک دِّتے هن۔

پھکیر هُریں سِّکھاں دے نام تھوں اجِهے ڈرے جو ٹّٹُو تے پلاکی مار اُس نُوں پےے پا دِّتا ار جھّٹ پّٹ پّتن اُتے پهُںچ گاے۔ اّگوں کی دےکھدے هن جو ِاک بےڑی هَے ار اُس دا پُور پُورا هو گِآ هَے; لّگے مِنّتاں کرن 'واستے اّلا پاک دے مَےنُوں بھی بِٹھا لاَو۔' اُس بےڑی وِچ ِاک سردار تے بےگم دا ڈولا سی, کُجھ گھوڑے اتے نَوکر چاکر وی سن۔ امیر نے تاں ساںایں دی ِاک نا منّی, پر ملاه لوکی پھکیراں تھوں بهُت ڈردے هن, کِاُںک اَوهناں نُوں نِسچا هُںدا هَے کِ پھکیراں دی بد دُآ نال بےڑے ڈُب جاںدے هن۔ گّل کاهدی, ملاه دے کهِن پُر وِچارے نُوں تھاں مِل گای۔ ٹّٹُو وی ِاک نُکرے کھڑا کر دِّتا تے ملاه نے ساںایں دا نااُں لَے بےڑا ٹھےلھ دِّتا۔

ِاس وےلے اکاس وِچ کِتے کِتے بّدل سن ار پَون سهِجے سهِجے وگ رهی سی۔ پھکیر هُریں مستی وِچ آکے لّگے کُران سریپھ دیآں آِاتاں گااُن۔ اُس مستی وِچ کِتے ِاه ٹّپا بھی گااُں گاے ‘مےرو سُںدر کههُ مِلے کِت گلی۔' سّچمُچ اَےس وےلے ندی دا سماں, بّدل دی مَوج, هوا دے ٹھےکے تے پھکیر دی مست لَے ِاک جادُو سی, سارے جنے مست هو گاے ار پھکیر اُتے ڈاڈھے پرسنّ هواے۔ امیر هُریں وی سرُور وِچ سِر هِلااُن لّگ پاے, پر بےگم ساهِب نُوں کھبرے کی وَےراگ آيا کِ اجےها ڈُوںگھا ار درد بھرِآ هويا ٹھںڈھا ساه لِآ کِ ساںایں هُریں مستی بھُّل کے تربک اُٹھے ار ‘لاهَول ولا کُوت' پُکارن لّگ پاے۔ پر امیر ِاه هال وےکھ کے بولِآ, 'ساںایں جی! کھَےر مِهر هَے, تُسیں گاویں چلو چھےکڑلا ٹّپا جرا پھےر لَےا نال۔ ساںایں هوراں نے پھِر سُر لاای تے تُک گاویں۔ پھےر بےگم ساهِب نے هاُکا بھرِآ ار نال هی ِاه گّل مُوںهوں نِکلی ‘سوک’!

هُن پھکیر هوریں سبھے راگ چھّڈ کے امیر نُوں آکھن لّگے, 'تُوں کاپھر هَےں جو بیوی نُوں تںگ رّکھدا هَےں, کھُدا پاک دا هُکم آپنی اَورت اُتے سکھتی کرن دا نهیں۔" امیر نے اُسنُوں بهُت کُجھ

سمجھايا, پر ساںایں هُریں بےتُکیآں لاای گاے۔ کنّ ڈولے وّل سن مُوںه امیر ول سی, پل پل مگروں ڈولے وِچوں 'سی' 'سی' دی درد-بھری سو نِکلے۔ کُجھ چِر مگروں پھکیر هُریں اّکھاں میٹ گاے, کِنّا چِر اَےاُں بَےٹھے رهے, جِںکُر جوگی سمادھی لااُںدا هَے۔ پھےر اّکھاں کھولھ کے بولے, 'سردار ساهِب! ِاس ڈولے وِچ آپدی تیویں نهیں, گَےر اَورت هَے, ار اُس دے هّتھ پَےر بّدھے هواے هن, ِاه اساں گَےب دے ِالم نال ڈِّٹھا هَے ۔ امیر اچںبھا رهِ گِآ ار پَےریں هّتھ لا کے بولِآ, 'هے ولی ساںایں دے! تُوں تاں گُّجھا لال نِکل آِااُں۔'

پل مگروں پَون پھراٹے مارویں وگن لگی, لهِراں نے جوس مارِآ, بےڑی هےٹھ اُتے هون لّگی۔ هُن تاں سارے ساںایں دے پَےریں پاے کِ کوای رےکھ وِچ مےکھ مارو ار بےڑی نُوں ڈُّبنوں بچااَو۔

ساںایں جی بولے- دےکھو! ڈولے وِچ جو اَورت هَے اُس دے بںد کھولھ ديو; ڈولی وِچوں اُس نُوں کّڈھ لاَو اتے ڈولی نُوں ندی وِچ سُّٹ ديو, مےرا ٹّٹُو تے آپنا گھوڑا چھّڈ کے باکی سبھ بوجھ تے چیجاں بی ندی وِچ سُّٹ ديو۔

جان وّڈی پِآری چیج هَے, ِاک پل وِچ هُکم دی تامیل هو گای۔ پھکیر جی اُس ِاستری دی, جو ڈولیاُں نِکلی, سُورت وےکھ کے بولے, 'اّلاه... ! بںد کھوهلو, ِاه تاں بںدگی والا چِهرا هَے, جلدی کرو۔'

هُن هوا وی کُجھ گھٹی تے بھار وی هَولا هو گِآ بےڑی وی ٹِک کے ٹُر پای ار کُجھ چِر مگروں کںڈھے آ لّگے۔ کںڈھے تے پهُںچ کے ِاک کھُلھی تھاں اُتارا کیتا گِآ۔ چار کُهار تے سوار پِںڈ نُوں گھّلے گاے کِ کوای ڈولا هور لِآاُن تے گھوڑِآں دا بںدوبست کرن ار کھان پین دا سمان بی لِآاُن۔ آپ امیر ساهِب جی دری پر ِاک پےچوان رکھکے تّکیاے دا ڈھے لاکے بَےٹھ گاے تے کمر-کّسا کھولھ کے اّگے رّکھ لِآ۔

تیوی ساهمنے بَےٹھی سوک سمُںدر وِچ ڈُّبی هوای سی ار ِاک پاسے ساںایں جی بَےٹھے پھےر گااُن لّگ پاے۔

جد کُجھ کُ گااُں چُکے, تد تیویں بولی, ‘ساںایں جی! تُسیں رّب دے ترس والے بںدے دِّسدے هو, ساڈا نِآں کرنا'۔ ساںایں هوریں بولے, 'واه واه تُوں آپنا سماچار کهُ۔' تد اُس ِاستری نے سارا هال سُناےا کِ ِاهو امیر ِاک بن وِچ گھاِال پِآ سی, مَےں ِاس دی مهینا دِن ماواں توں ودھ کے سےوا کیتی هُن ِاه مَےنُوں کَےد کرکے لَے چلِآ هَے۔ امیر نے اُّتر دِّتا کِ مَےں اُس سےوا دا هّک دےن لّگا هاں کِ ِاس نُوں آپنے مالک دی بےگم بناکے ِاڈے وّڈے مُراتبے چاڑھنا چاهُںدا هاں۔ دُهاں دی گّل سُن کے ساںایں هُریں هّس پاے ار آکھن لّگے: 'هے بیبی! تُوں جھُوٹھی هَےں, تے سردار سّچا هَے۔’

جاں ِاه گّل تیویں نے سُنی تاں اّکھاں وِچ لهُو بھر آےا۔ ساںایں هُریں تاں کِسے سوچ وِچ ڈُب گاے سن تے سردار ساهِب بی ِاک هُلارا لَےکے مست جِهے هو رهے سن۔ اُس سےرنی نے اُس کرودھ دی اّگ وِچ بھڑک کے ڈاڈھی پھُرتی نال اُٹھکے سردار دے کمرکّس دی تلوار جو اگے پای سی مِآن وِچوں کھِچ لای ار سُوت کے اَےاُں کھڑو گای کِ مانوں دُرگا دَےںتاں دے سںگھار نُوں آ کھڑوتی هَے۔ اُه هّکا-بّکا هو دُهاں هّتھاں نُوں چِهرے اگے کرکے کںبدا تے هَےرانی وِچ بچن دا دااُ سوچدا هی سی کِ دُرگا رُوپی سُںدری نے تُلوےں هّتھاں دا ِاک اجِها وار کیتا کِ سردار دے موڈھے توں لَے کے لّک تیک جنےاُو واںگ دُسار پار چیر پَے گِآ ار دُسٹ ناسُکرے دی لودھ دھرتی پر تڑپھن لّگی۔ سےر دِل ِاستری نے تلوار سِٹی ار سردار دا گھوڑا برِچھ نالوں کھولھ, پلاکی مار ندی دے اُپرلے پاسے نُوں واگاں موڑیآں۔ ساںایں هُریں بھی ٹّٹُو اُتے چڑھکے مگرے هواے تے لّگے واجاں مارن- هے سُںدری! هے سُںدری ٹھهِر جا, مَےں تےری بھال وِچ هی آےا ساں۔ پر دُّدھ دا سڑِآ لّسی نُوں

پھُوکدا هَے۔ سُںدری, بهادر سُںدری, دھرمی سُںدری پلو پلی وِچ نجروں اُهلے هو گای۔

ساںایں هُراں بھی تھوڑھی دُور جاکے تںبا لاهِآ تاں کچھهِرا نِکلِآ, چوگا لاهِآ تاں کُڑتا کمرکّسا تے تلوار دِّسی۔ گُتھلا کھولھ دستار سجاای تد کاےاں هی پلٹ گای۔ کِتھے ساںایں جی سن, کِتھے بِجلا سِںگھ جی بن گاے۔ هُن آپ پّتن تے ناکے کول پهُںچے, جِتھوں سارا کھالسا پار هو چُکا سی۔ بلوںت سِںگھ ار سارے سِکھ, جو سُںدری دی بھال دس دس کوه تّک کر آاے سن, نِراس مُڑ آاے سن۔ بِجلا سِںگھ نے سُںدری دا سارا هال دّسِآ, اُسے وےلے بلوںت سِںگھ تے دس کُ هور سِںگھ بھال کرن اُس رُکھ نُوں گاے جِدھر بِجلا سِںگھ نے پتا دِّتا سی کِ سُںدری گای هَے تے باکی پھَوج ندی دی اُتر پچھوں دے رُکھ نُوں تُر پای۔

१२.کاںڈ

لکھپت راِا سِّکھاں دے مگر اجِها هّتھ دھو کے پِآ سی کِ مانو سِّکھ مارنے اُه مُکتی دا رستا سمجھدا سی۔ بِجلا سِںگھ دی جبانی پاٹھکاں نے کای هال سُن هی لاے هن اُهناں تے هی بّس نهیں, ِاسنے کھالسے دا بیج ناس کرنوں پھرک نهیں کیتا۔ ِاسدے ِاس جتن تے مِهنت نُوں وےکھکے مُسلمان هاکم اگے هی سِّکھاں دا کھُرا-کھوج مِٹا رهے سن پر هُن تاں سارے پںجاب وِچ پِچھلی اّگ دُونی هو مّچی۔ اسل وِچ نادر دے هملے دے باد کھان بهادر نے ۱۷۹۶ توں ۱۸۰۱ بِ: تک سِّکھاں دی کتلام جاری رّکھی سی۔ پِںڈ دے چَودھریآں نُوں هُکم سی کِ جِتھے سِّکھ مِلے مروا ديو تے گھربار جِمی جبت کر لاَو۔ گستی پھَوج ِالاکِآں وِچ سِّکھاں نُوں مارن واستے پھِرن لّگی۔ تواریکھ تے پُرانے گرںتھاں نُوں پڑھکے سریر کںب اُٹھدا هَے۔ جو جو کهِر اُس سمےں کھالسے نے بهادری نال سهارے لےکھنی لِکھ نهیں سکدی, اّکھاں پڑھ نهیں سکدیآں, کنّ سُن نهیں سکدے۔ پِںڈیں تے سهِریں سِّکھ مارے گاے۔ مُکھبریآں دا بجار ڈاڈھی رَونک پُر هو گِآ۔ سِّکھاں دے پھڑوااُن والِآں نُوں چوکھے چوکھے ِانام مِلدے, پر واه واه کھالسا جھوِآں نهیں۔ پھڑے گاے تاں هّس هّس کے مرے۔ انےکاں سهِراں پِںڈاں نُوں چھّڈ چھّڈ کے جںگلاں وِچ پهاڑاں وِچ جا وسے۔ ار پِآرے دھرم دی کھاتر اسهِ تے اکهِ کسٹ سهارے۔ اَےتھوں تیک کِ سِںگھاں دے جتھے, جو گستی پھَوج دے کابُو چڑھ جاںدے تاں لاهَور لِآکے تسیه دے کے مارے جاںدے۔ چرکھڑیآں تے چاڑھنا تے انےکاں کسٹ دےنے۔ لاهَور سِںگھاں

دے سِراں نال کھُوه بھرے گاے تے بُرج اُسارے گاے۔ ِانھیں دِنیں هی دربار ساهِب وِچ مّسا رںگھڑ بے ادبی کر رِها سی جدوں کِ متاب سِںگھ نے آ کے اُسدا سِر وّڈھ لِآ سی۔ دربار ساهِب دے ِارد گِرد پھَوج دا پهِرا رهِںدا سی کِ کوای سِّکھ مںدر وِچ نا آاُنا پاوے, کِاُںک ِاه ِاک کهاوت چلی آاُںدی هَے کِ ِاک دِن نواب لاهَور نے سِّکھاں دے اَےڈے بلی هون دا ار دھرم نا چھّڈن دا کارن پُچھِآ تد کِسے جوتسی نے دسِآ کِ ِاه لوک اںمرِت چھکدے هن, ِاهناں دے گُرُو وڈے اُلِآ سن۔ اُهناں دا اںمرِت پی کے ِاه امر هو جاںدے هن اتے اںمرِتسر ِاسنان کرکے آپنے بل دا وادھا پراپت کردے هن۔ ِاه گّل سُنکے اُنھاں نے اںمرِتسر وِچ سِّکھاں دا نااُنا روک دِتا۔ پر اُه مُورکھ کی جانن, سِّکھ کّچی مِّٹی دے گھڑے هواے نهیں هن, ِاهناں دے من پھَولاد نالوں بھی کرڑے تے پّتھر نالوں بی پیڈے هن۔ کھالسا رات نُوں چوری ِاسنان کر جاےا کرن۔ کای واری نااُںدے سِںگھ دربار ساهِب دے اُهناں پوِّتر پوڑاں اُتے, جِتھے اج کل پّتھراں دے بُت پاے پُوجے جا رهے هن, هاں پےارے پاٹھک! اُهناں دھرم کھَےت پَوڑاں اُتے ِاسنان کردے تے جپ ساهِب اُچاردے اُچاردے پهِرےداراں دیآں بںدُوکاں دا نِسانا هوکے سهیدی پااُںدے, پرںتُو هٹھ نا چھّڈدے۔ ِاس اوستھا نُوں وےکھکے ِاک دِن ِاک تُرک اهُدےدار نے بولی ماری کِ جے سِںگھ هن تاں دِن دِهاڑے آکے نھااُن, رات گِّدڑاں واںگُوں کِاُں آاُںدے هن ? ِاه بولی جد سِّکھاں نے سُنی تاں اّگ-بھبُوکا هو گاے۔

*سںمت ۱۸۰۱ بِ: وِچ

** سُکر هَے کِ هُن پںتھ نے آواج سُنی تے پاسا پرتِآ تے نویں جاگرت آای, چیپھ کھالسا دیوان دا پرچار جور پکڑ گِآ تے اےه بُّت سں: ۱۹۰۴ ای: وِچ اُٹھا دِتے گاے۔

سُکھا سِںگھ نامے ِاک سِںگھ سی, جو پهِلے آپنے پِںڈ وِچ وّسدا سی ار تُرکاں دے جُلم توں ڈردے اُسدے ماپِآں نے اُسدی بےهوسی وِچ اُسدے کےس کترا دِّتے سن۔ سُّکھا سِںگھ ِاه انرتھ دےکھ کے آتمگھات کرن لّگا سی کِ ِاک سِّکھ نے کِها: 'سهید هوکے مر, اجاایں موت کِاُں مردا هَےں? تدوں هی سُّکھا سِںگھ ساڈے سردار سام سِںگھ دے جتھے وِچ اّپڑِآ سی تے سردار پاسوں مُڑ اںمرِت چھک کے اجِها پّکا بهادر سِںگھ هو گِآ سی کِ اُسدیآں بهادریآں دی پںتھ وِچ دھاںک پَے گای سی۔ اَےتھوں تاںایں کِ پںتھ نے اُسنُوں ِاک جتھے دا سردار تھاپ دِّتا سی, سو ِاه بهادر هاکماں دا مِهنا سُنکے ِاک وےر دِن-دیویں سری اںمرِتسر ِاسنان کرن گِآ سی۔ پهِرے دی پھَوج نے ساهمنا کیتا, تاں ِاس ِاکلے نے کایآں دے آهُو لاهے ار جیاُںدا نِکل گِآ۔ ِاس گّل تے سرم کھا کے هاکماں نے سری اںمرِتسر جی دے تال وِچ مِّٹی پا کے بھر دِّتا ار نااُن دی کوای واه نا رهِن دِّتی۔ ۱۸۰۲ بِ: وِچ کھان بهادر مويا تے ےاهیےا کھاں نے هکُومت سںبھالی, ِاس نے پِاُ توں وّدھ اّت چاای۔

اجِها بھِآنک هال کھالسے دا اُس سمےں سی کِ کّکھ وی وَےری هو رهے سن۔

هُن آپنی کتھا دی لڑی پھےر جوڑدے هاں-

جد سُںدری گھوڑے تے چڑھکے نّٹھی هَے, تد پّتن توں اّگوں دی کِّڈی وِّتھ پر هوکے نِکل گای تے ِاس نُوں کھالسے دا دل کِتے نا مِلِآ, کِاُںک ِاس نُوں رستِآں دا پتا ملُوم نهیں سی۔ هُن کدم کدم تے ِاه سںسا اُتپن هُںدا سی کِ وَےری مےرے مگر آاے کِ آاے۔ گھوڑے چڑی جاںدی مُڑ مُڑ پِچھے وےکھدی ار دِل وِچ سوک کردی هَے کِ کٹار اُس سِپاهی دے ڈھِّڈ وِچ رهی, جِسنُوں پهاڑی

*پُورا پرسںگ پںتھ پرکاس کرِت رتن سِںگھ بھںگُو جی وِچ هَے۔

اُتے مارِآ سی ار تلوار اُس امیر ناسُکرے دے پےٹ پاس سُٹی, کوای هتھِآر نال نا لِآای, جے کوای ماملا آ بنِآ تاں کی کراںگی? پھےر جی وِچ ِاه سوچدی کِ جِس گُرُو گوبِںد سِںگھ جی نے اَےڈے کسٹاں وِچوں کّڈھ لِآ هَے اُه هر وےلے سهاای هن, مَےں کِاُں ڈولاں? ِاس سِںگھنی دا جِگرا کِها هَوںسلے والا سی۔ پےٹوں بھُکھی سپھر دی تھّکی ٹُّٹی هوای کَےد دے اسهِ کسٹاں توں هُٹی هوای, بھراواں دے وِچھوڑے توں گھابری هوای, اُجاڑ بیآبان وِچ ِاکّلی بھٹکدی هوای  گُرُو جی نُوں آپنا سّچا سهاای جانکے دِل دی کُدرتی نِراس کرن والی دِلجھویں نُوں وِچار نال جِّت رهی هَے۔ کُچھ دُور جاکے اچانک ِاک چھںبھ نِرمل جل دا دِّسِآ جِس دے کِنارے رںگ رںگ دے پںچھی کلول کر رهے سن۔ نِرمل جل وےکھکے سُںدری نے بےوسی هو گھوڑے توں اُتر کے اُسنُوں ِاک بُوٹے نال بنّھِآ, جرا سستا کے ِاسنان کیتا, ار کُجھ جل چھکِآ, پھےر جپُجی ساهِب دا پاٹھ کیتا, هجارے دے سبد پڑھے, پرارتھنا کردی هوای اجِهی مگن هوای کِ مانوں پّتھر دی مُورتی بَےٹھی هَے۔ مُرگابیآں تے سارس ار کای ترھاں دے پںکھی اُسدے آلے دُآلے نِربھَے پھِرن لّگ پاے۔ ِاس دسا وِچ اُسنُوں کوای چار پںج گھڑیآں بیت گایآں, پر سُںدری نُوں ِاک پل جِنّا بھی نا بھاسِآ, کِاُںکِ اُه ِاکاگر هوای سُکھوپتی تے آتمانںد دے رلوےں رںگ وِچ ٹِک گای سی۔ دُنیآں دے سارے دُکھڑے اَےس وےلے بھُل گاے سن۔ نام دی کھِّچ کرکے ٹِکی هوای سُںدری آپ سی ےا گُرُو مهاراج جی, جِنھاں وِچ اُسدی سُرت لّگ رهی سی۔

ِاس دسا وِچوں سُںدری دی جاگ ِاک بںدُوک دی گولی دی آواج نال کھُلھی۔ اّکھاں کھُلیآں تاں کی وےکھدی هَے کِ چھںبھ دے دُوجے کںڈھے دّس ویه سوار سِکار کھےڈ رهے هن۔ اُهناں دی گولی سُںدری دے کولوں دی ِاک گِّٹھ بھر پھرک تے سرر کردی لںگھ گای سی ار ِاسدے نےڑے ِاک سُرکھاب نُوں پھُںڈ گای سی۔ ِاه وےکھ سُںدری گھبرا

کے اُٹھی چھےتی نال گھوڑے تے چڑھی ار دُوروں تاڑن لّگی کِ ِاه کَون هن ? تاں پچھانِآ کِ اُه تُرک هن ار اُهناں دے وِچ اُه هاکم بھی هَے, جِس نے سُںدری نُوں بِپتا وِچ گھّت سِّٹِآ سی۔ سُںدری کںبی, پھےر کُجھ سوچی ار دِل کرڑا کرکے گھوڑے نُوں اّڈی لا کے هوا هو گای۔

سِکاری آپنی تھاں هَےران سن کِ مُرگابیآں دے جھُںڈ وِچوں ِاه کِهڑا راج هںس نِکل آيا۔ هرِآنگی دے مارے, نالے بںدُوک نال پھُںڈے سِکار نُوں هلال کرن دی نیےت دھار کے گھوڑِآں نُوں اّڈی لا کے اَوه اُس پاس آاے تے نالے سُںدری نُوں نّسدِآں وےکھ کے آپنی هرِآنگی مّٹھی کرن لای پِچھے دَوڑے ار اُس دے گھوڑے نُوں کُچھ دُور جا گھےرِآ۔ هاکم نے سُںدری نُوں پچھانِآ ار بےوسا هوکے بولِآ, "سُکر کھُداوںد کریم دا, جِنھے ِاس ترھاں مےل کرا دِتا۔ سُکر هَے لّکھ لّکھ سُکر هَے۔” ِاه کهِںدا هی گھوڑے تے بےهوس جِها هو گِآ۔ سارے ساتھی اچںبھت کھڑے سن, سُںدری چار چُپھےريوں گھِری هوای پرےسان من نال آپنی نویں اپدا نُوں وےکھ رهی سی۔ هاکم نے پھےر اّکھاں کھولھیآں ار کِها: 'تےرا جنم کِنھاں کاپھراں دے هوےا, آه کِهیں بهادر هَےں۔ گھوڑے پر کِهی ران پٹڑی جماای اُڈدی رهی هَے۔ مرداں نُوں پرے سِّٹدی هَےں, بےسک ِاه ماه-رُو (سُںدری) بےگم بنااُن دے لاِاک هَے, پر پتا نهیں مَےتھوں کِاُں ڈردی هَے ? سُںدر تاں مَےں وی هاں, کھبرے ِاس گلوں نّسدی هَے کِ ِاس دا من اَےس ترھاں کھُلے پھِرن نُوں چاهُںدا هَے کِ هرناں واںگ بناں وِچ چَوکڑیآں بھردی پھِراں, پر مےرے مهِلاں وِچ پردے دی کَےد هَے۔ هُوں ٹھیک هَے۔ ٹھیک بُّجھِآ هَے۔ تُسیں گھابرو نا, مَےں تُهانُوں دِلوں پِآر کردا هاں, مَےں ساِار هاں, جّٹ گوار نهیں, چلو هُن سهِر لَے چّلیاے۔ ِاه کهِکے هّس پِآ۔

سُںدری ِاس وےلے بات چیت نُوں نهیں سُن رهی سی, اّکھاں میٹی پرارتھنا کر رهی سی کِ 'هے اکال پُرکھ, ِاس وےلے تھںمھاں وِچوں

بهُڑو ار مےرے دھرم دی رکھےا کرو, کوای آسرا آپدی کرِپا بِناں نهیں هَے۔' ِاس پرکار دی پرارتھنا ڈُوںگھے, ار اےکاگر چِتوں اجِهی نِکلی کِ کرتار دے چرناں وِچ اپڑی ار بںد اّکھاں وِچ هی سُںدری نُوں  آپنے بھرا ار کُچھ سِّکھاں دا درسن هويا کِ گھوڑِآں تے سوار چلے آ رهے هن ار اکاس وِچوں گُرُو ساهِب دی آپنے تےج وِچ کھڑے ِاسارا کر رهے هن کِ اَےس رستے جااَو۔ سُںدری بےوسی هوکے چیک اُّٹھی, 'پِآرے ویر! پِآرے ویر! چھےتی پهُںچ ویر وے! اَےس پاسے۔ ِاه دُهاای ِاّڈی کڑکویں آواج وِچ نِکلی کِ گھوڑے تّک تبک اُٹھے ار سُںدری دیآں اّکھاں بھی کھُلھ گایآں۔ کی وےکھدی هَے کِ سّچمُّچ ویر جی کای سِّکھاں سنے گھوڑے سُٹی آ رهے هن ار دُهاای سُن کے هور بھی هوا واںگُوں اُڈے هن۔ اّکھ دے پھور وِچ بهادر پهُںچے۔ ِاک چھوٹی جِهی لڑاای مُگلاں تے سِکھاں دی هوای۔ دو مُگل مواے باکی دے جاناں بچا کے نّس گاے ار دھرمی سُںدری دی پت کرتار نے رّکھ لای, “هر جُگ جُگ بھگت اُپايا پَےج رکھدا آيا رام راجے۔۔” بھَےن بھرا گھوڑِآں توں اُتر کے اجِهے وِّچھُڑ کے مِلے کِ دُهاں دیآں اّکھاں توں: 'مَےں نیر وهے وهِ چلَے جیاُ!’

१३.کاںڈ

[گھلُوگھارا چھوٹا]

سردار سام سِںگھ دا جتھا ندی توں پار پںج کوه تے ڈےرے لاای بَےٹھا سی ار سِںگھ بھوجن دا آهر کر رهے سن۔ سردار ساهِب بی ِاک مَےدان وِچ بَےٹھے بلوںت سِںگھ نُوں اُڈیک رهے سن کِ اچانک بلوںت سِںگھ آپنے ساتھیآں سنے ستوںتی بھَےن نُوں سهی سلامت لَےکے پهُںچ پِآ ۔ سُںدری نُوں وےکھکے سام سِںگھ وّڈا گدگد هويا ار سِر تے پِآر دےکے پاس بِٹھايا۔ ِاه کھُسی دی کھبر اّکھ دے پھور وِچ سبھ کھالسے نے سُن پاای ار دےوی بھَےن نُوں ِاک ِاک جنا آنکے مِلِآ۔ سُںدری بھاوےں آپنے دھرم تے نِسچےوان هون کرکے بڑی هٹھی هو رهی سی پرںتُو ِاس کسٹ وِکھے رںگ کُجھ کُ پیلا پَے گِآ سی ار چِهرا اُتارے وِکھے هو گِآ سی۔ ِاه گّل کےول دھرم کَور نے تاڑی سی, جِسدا لُوں لُوں سُںدری دے پرےم وِچ رّتا هويا سی۔ گّل کاهدی, سُںدری ار سربّت کھالسے نے بھوجن چھکِآ ار تھوڑھے چِر مگروں کُوچ کر دِّتا اتے مںجل مار کے کاهنُوںوال دے لاگے آپنے بھراواں پاس جھّل وِچ جا اپڑے۔

سردار سام سِںگھ دے اّپڑن توں اّگے سردار کروڑا سِںگھ, سردار هری سِںگھ, بابا دیپ سِںگھ جی سهید, نواب کپُور سِںگھ, سردار سُّکھا سِںگھ, سردار جّسا سِںگھ, سردار جَے سِںگھ, سردار چڑھت سِںگھ, سردار گُردِآل سِںگھ, سردار هیرا سِںگھ تے سردار گُربکھس سِںگھ آد جتھےدار سردار, جو اُس سمےں کھالسے وِچ

آگُو سن ار وّڈے جودھے تے سچے سِںگھ سن, اّپڑ چُکے سن۔ جد سردار سام سِںگھ پهُںچِآ, تد وّڈے آدر بھا نال کی, بھراواں نالوں بھی ادھِک سنےه نال مِلے۔ سُںدری دی وِتھےا تے جس تے پںتھ سےوا دا چرچا بی سارے پھَےلِآ هويا سی, اُه بھی سبھناں نُوں مِل کے کھُس هوای اّج بھاوےں سارے سِںگھ بِپت کال وِچ کّٹھے هواے سن, پر اُنھاں دا پرےم اجِها سی کِ جِسدی اُپما ِاس جگت وِچ مانوں نهیں۔ پر سچمُچ اےه سارے ِاک ماتا پِتا دی اُلاد سن ار سبھ سّکے بھرا سن۔ کِسے بھرا نُوں کِسے نال وَےر نهیں سی, سبھ دے سینے پںتھک پِآر نال بھرے پاے سن۔ وّڈے چھوٹے سارے ِاک دُوجے نال کِسے گّل دا وےروا نهیں رّکھدے سن۔ گُرُو دا پِآر دِل وِچ سی تے پںتھ لای سبھ دے اںدر کُربانی بھری پای سی۔ سارے بانی دے پرےمی سن تے اُچے آچرن والے سن۔ جتھےدار سردار تاں سن, پر بںدوبست دی کھاتر, اُںنج تاں آپنے آپ نُوں ویراں دے ویر جاندے سن, پر سِںگھ جتھےداراں دا سنمان بڑا هی کردے سن۔ جتھےدار دے هُکم توں کوای سِر نهیں سی پھےردا۔

رات نُوں پھِر گُرمتا هويا, اُس وےلے بِجلا سِںگھ جی سُن کے کھبر لِآاے کِ لکھپت کوای لگ پگ لّکھ سَےنا پَےدل پِآدے ار توپکھانا لَے کے اےس پاسے دّبی آ رِها هَے۔ کھالسے نے سوچِآ کِ ساڈا جتھا ویه پںجھی هجار هوسی, پر اَوه لّکھاں دی گِنتی وِچ هن, پھےر ساڈے پاس سامان کُچھ نهیں, انّ دانے دا پُورا بںدوبست نهیں, کی کیتا جااے? ِاس وےلے جو وِچاراں ار دلیلاں تے داناای دی بهِس هوای اُس دی اُپما نهیں هو سکدی۔ نِّت دیآں لوڑاں تے دُکھاں نے جو اکل اُس وےلے سِّکھاں نُوں سِکھاای سی تے جو جان اُنھاں وِچ گُرُو آدرس نے بھری سی, اُس دا هُلسااُ اُنھاں نُوں سّکے ویر بنا کے املی, اکلاں سِکھالدا سی

*دےکھو کھا: تواریکھ هِّسا ۲۔

اُس وےلے بانی دا پرےم سی, جیون اُچے سن پںتھک پےار ات دا سی, کھُدگرجی سِّکھاں وِچ نهیں سی, پںتھک کںماں توں آپا واردے سن۔ اُس رات دا گُرمتا کوای آپو وِچ دی دھڑےباجی دی کمےٹی نهیں سی, نا نِج پےٹ-پالُو پرم-هِتَےسیآں دی کُکڑاں والی لڑاای سی, نا آپنی نِّج دی دُسمنی پِّچھے کِسے بھرا دا بےڑا گرک کرن دا منسُوبا سی۔ نا کوای کُوں پھاں تے دِکھاوے دا جلسا سی۔ اُس وےلے گُرمتا سّچے سِّکھاں دی اُس داناای دے پُورنِآں اُتے تُرن دا آهر سی, جو گُرُو گوبِںد سِںگھ جی آپنے پِآرے ۔ پُّتراں نُوں سِکھا گاے سن, ار جِس نُوں سوک هَے کِ اّج کل دے چُپھےرگڑیاے سِّکھ بھُلا رهے هن۔ اُس وےلے دے سِر پںتھ دی آاُن والی دسا دا سارا نِربھر سی۔ جو اُس وےلے دے گُرمتے وِچ اّج کل دے کای پالِسیباج, اکل دے مّٹ سِّکھاں ورگے سِںگھ هُںدے تاں پتا نهیں کِ سِّکھاں دا بھوِکھّت کی هُںدا ? گُرُو مهاراج جی پںتھ دے والی سدا اںگ سںگ هن, ار سّچے سِںگھاں دے هر وےلے سهاای هن۔

گّل کاهدی گُرمتے دا سِّٹا ِاه نِکلِآ جو کھالسے دا سارا دل, کاهنُوںوان دے اپار بن تے جھّلاں وِچ وڑ گِآ۔ رسد پانی, جِنّا کُچھ کّٹھا هو سکِآ سی, نال اںدر لَے گاے: باکی چھںبھ دا سِکار تے بن دا سِکار ار وَےری دل دی لُّٹمار, ِاه کھالسے دا مهِکما کمسرےٹ سی۔ بںدُوک, تیر, ڈاںگاں, نےجے, تلوار اےه هتھِآر سن۔ بن کھالسے دا کِلھا سی تے آپو وِچ پرےم تے گُرُو دا آسرا ِاه تاکت سی۔

لکھپت سبھ پاسيوں سِّکھاں نُوں دھّک رِها سی۔ سارے لُکےوےں دے تھاواں توں دھّکے هواے سِںگھ ِادھر آ رهے سن, ِادھر اُدھر لُکے چھِپے سارے کّٹھے هواے۔

لکھپت نے اُتھے آکے ڈےرا جمايا, پر بن اجِها سی کِ وِچ لکھپت دا جانا کٹھن سی۔ ِاه بن وّڈا سںگھنا ار

کںڈَےلے برِچھاں نال بھرپُور سی۔ ِاسدے رستے سِوااے گُرُو دے سےراں دے هور کِسے نُوں مالُوم نهیں سن۔ ِاه بن نهیں سی, کھالسے دا لوه- مای کِلھا سی, جِس وِچ لکھپت دیآں توپاں بےارتھ سن, باهر هی بَےٹھا سمےں دی تاڑ کردا, پر اُلٹی پَےںدی, سِںگھ بهادر رات نُوں بن وِچوں سےراں واںگ نِکلدے ار لکھپت دی سَےنا پر ٹُٹ پَےںدے۔ هجاراں دے آهُو لاهُںدے, گولی, بارُود, هتھےار, کھانا-دانا لُّٹدے تے دِن هون توں اّگے اّگے پھےر بن وِچ جا گھُسدے۔ سامان گھّٹ سن, پر تد بھی سُںدری, دھرم کَور ار اّٹھ نَو هور جتھِآں دے وَےد سِںگھ تے سےوک ملھمپٹی کرن والے گھاِال بھراواں دی سےوا کردے۔ سِّکھاں دے چُپَول تے راتاں دے کیتے هّلے اجےهے اچنچےت هُںدے ار اجےهے جور دے پَےںدے کِ دُسمن دںگ رهِ جاںدے۔ جِس تھاں اُه پکِآای کردے ار تکڑے هُںدے اَودھر سِّکھ نجر بی نا کردے, کمجور پاسے وّل جا بِجلی واںگ کڑکدے۔ بِجلا سِںگھ ار کای سُوںهیاےں دُسمن دے دلاں وِچ بھےس وٹا کے جا نِکلدے, پر وَےریآں نُوں پتا لّگن نا دےںدے۔ ِاک دِن ِاک سُوهیآ پھڑِآ گِآ لکھپت نے اُس نُوں برِچھ نال بنّھوا کے جیاُودا سڑوا دِّتا۔ اُس رات بھاای بِجلا سِںگھ ِاکّلے نے کھُوب بدلا لِآ, اّدھی رات دے وےلے دااُ تاڑ کے, سِلهکھانے نُوں اّگ لااُںدا هی آپ کھِسک گِآ۔ اُس اّگ نے بڑا نُکسان کیتا, کای هجار دا گولا بارُود سڑ گِآ۔ آپنے سِلهکھانے دے پھٹن نال آپنے لسکری بی بهُت مواے تے پھّٹڑ هواے۔ اگلے دِن لّکھُو پاس چِّٹھی پُّجی- 'سِکھ پرجا دے سُکھ لای لڑدے هن, تُوں جالم هو کے آپنِآں نُوں ماردا هَےں, ساںایں دا بھاُ کر۔'

ِاس پرکار کُچھ سماں بیتِآ, لکھپت دی سَےنا دا بهُت نُکسان هويا ار کھرچ وی بهُت اُٹھ گِآ, پر اُتھے پرواه وی کیه سی? پاتساهی کھجانا اُس دی پِّٹھ پِّچھے سی۔ ِادھر کھالسے دا کھانا دانا مُّک گِآ, چھںبھ دے جںت بھی مُک گاے تے

جںگل وِچ سِکار وی نا هُن لّبھے۔ هجاراں آدمی کھان والے سِکار کِتھوں ودھدا جااے ? جںگل وِچ جو پھل پھُل کُجھ ماڑا موٹا سی سو بھی پھتے گجا گِآ۔ گولی بارُود مُک چّلِآ۔ اُدھروں لّکھُو دی سَےنا بی رات نُوں چُکنّی رهِن لّگی۔ رات دی لُٹ مار وِچ بی سِںگھاں دے هّتھ, کُجھ گھٹ وّدھ هی لگدا رُت بی کرڑی هو گای, ِاه وےلا ڈاڈھے گھبرا دا سی, پر دِل نا هارن والا کھالسا گُرُو تے آس رّکھی جڑھاں تے پّتے کھا کے گُجارا کرن لّگا۔

ِاک دِن رات نُوں گُرمتا هو رِها سی کِ بھاای بِنود سِںگھ سُوهیآ آ پهُںچا, آکھن لّگا کِ کھالسا جی! گُرُو مهاراج تھماں وِچوں بهُڑ پاے هن۔ کروڑا سِںگھ نے کِها, سُنا کِّکُو? اُه بولِآ- تُهاڈا مودی پُکرِآ هَے- دیوان کَوڑا مّل, اُس نے کھُّلھے گّپھے گھّلے هن

سام سِںگھ- کِّتھے هن?

بِنود سِںگھ— لاَو مَےں سُنااُںدا هاں- دیوان کَوڑا مّل نُوں کھبراں تاں لاهَور دے دربار وِچوں سبھ مِلدیآں هن نا, هُن اُسنے سِّکھاں دی تںگی دا هال سُن کے انےکاں گّڈے آٹے آدِک دے ِاک بانیاےں دی سَوںپنا وِچ گھّلے هن۔ بانیآں کںڈھی دا وپاری بن کے پهاڑاں نُوں جا رِها هَے۔ اّج چھںبھوں توں دو میل پرے اُترِآ پِآ هَے, رستے وِچ کِسے نُوں پتا نهیں لّگا کِ کَون هَے۔ ِاه گّل سُن کے سردار کپُور سِںگھ بولِآ بای! ِاه بهادر آدمی بی ڈاڈھا پّکا مِتر هَے, سدا اَوکڑ وےلے پُّکردا هَے, کھالسے دا وّڈا هِتُو هَے, ار وَےریآں دا ِاّڈا هُّدےدار هو کے پھےر ساڈے نال پِآر ِانّا هَے کِ جِںد جان هَے جِوےں۔

سےر سِںگھ— اُه آدمی وّڈی دُور دی سوچ والا لّگدا هَے, اُه پّک جاندا هَے کِ ِاک دِن سِّکھاں راج کرنا هَے ار چاهُںدا هَے کِ ِاه تکڑے هوکے چھےتی جُلم والے راج نُوں ناس کرن۔

سام سِںگھ- تُسانُوں پھےر پُورا پتا نهیں, کَوڑا مّل گُرُو کا

سِّکھ هَے, کھُلاسا سِںگھ, سهِجدھاری سِّکھ۔ جِس بانے وِچ رهِںدا هَے ِاس وِچ رهِکے هی پںتھ نُوں اَوکھے وےلِآں تے پُّکردا هَے تدے تاں پںتھ وِچ ِاس نُوں هُن مِّٹھا مّل’ سّددے هن, آپ سِںگھ هَے, سِّکھاں دا پّکا مِتر هَے تے بدےسی پٹھاناں, هملاآوراں دے پَےر نهیں لگن دےنا چاهُںدا۔

بِنود سِںگھ- مَےں تُسانُوں اُس دی بهادری دی نویں ِاک گّل سُناواں- ساهپُر ےا کِسدے, مَےنُوں ٹھیک ےاد نهیں رِها ناجمپُر تِنّ وےر سرکار دی پھَوج چڑاای کرکے گای: تِنّے وار هار کھا کے آای۔ چَوتھی وےر دیوان کَوڑا مّل نُوں هُکم هويا کِ تُوں جاکے اے مُهِںم نُوں سر کر۔ سو ِاه پھَوج لَےکے سهِروں دو کُ کوه اُتے جا اُترِآ۔ ڈےرا کرکے آپ پھکیری بھےس کر کے سهِر نُوں تُرِآ, ِاک باگ وِچ اُتھوں دا هاکم تے دو کُ هور آدمی سترںج کھےڈ رهے سن کَوڑا مّل نے جا سدا کیتی, پر سترںج والِآں کِسے نجر نا کیتی۔ پل کُ کھلو کے اچانک پلںگھ تے چڑھ گِآ ار ناجم نُوں ڈھاه کے چھاتی تے بَےٹھ گِآ تے کھںجر کّڈھکے اُس دی چھاتی تے دھر دِّتا۔ سّبھے جنے هّکے بّکے هو گاے۔ کَوڑا مّل جوس نال بولِآ- سُنو! جے کوای مےرے اُتے وار کرو تاں مَےں ناجم نُوں پهِلے مُکا لاُں, اےس کرکے مَےنُوں مارنا تُهاڈا اپھل هَے۔ سو پهِلاں مےری گّل سُن لاَو دیوان کَوڑا مّل مُهِںم لَے کے آےا هَے۔ ناجم دے دیوان نے کِها, آهو پھےر کی هوےا? دو کوه دی واٹ پر اُترِآ هَے نا, کّل دںد کھّٹے کرکے کّڈھ دِآںگے۔ اَوه پھکیر (کَوڑا مّل) بولِآ- هُن گّل ِاه هَے کِ جے تُسیں مَےنُوں هّتھ وی لايا تاں ِاس دی چھاتی وِچ کھںجر مار دِآںگا۔ کھںجر چھاتی تے رکھِآ هَے, جرا کُ اّگے هی کرنا هَے نا۔ جے مَےں مر گِآ تاں دیوان کَوڑا مّل دے سِر توں وارِآ, مےرے ورگے سَےںکڑے اُسدے بُوهے تے رُلدے هن, تُسیں ِاس پلںگھ نُوں ِاّکُر هی چُکا کے دیوان ساهِب دے تںبُو تّک لَے چلو۔ اَوتھے دیوان نال دو گّلاں کر لاَو,

بّس مَےں کُجھ نهیں مںگدا۔ ِاه مَےں کَول دےںدا هاں کِ ِاس نُوں سهی سلامت گھر پُچوا دِآںگا, اَوتھے وال وِںگا نهیں هووےگا۔ ِاس وےلے اُسدا تےج ار اچانکی دی سّٹ تے بِکھڑا دااُ اجِها بھارُو پِآ کِ ساتھیآں وِچوں کِسے نُوں کُجھ نا اهُڑے, اّک کے پلںگھ لَے تُرے۔ جد دیوان دے تںبُوآں لاگے پهُںچے تاں دیوان هُریں جھّٹ چھال مارکے تںبُو دے اںدر وڑ گاے, بھےس وٹا, جِگا لا کے بِلکُل ٹھاٹھ بدل اگُواای کرن نُوں باهر آ گاے تے ناجم نُوں بڑے ادب نال تںبُو دے اںدر لَے گاے۔ چار چُپھےرے سَےنا نے گھےرا پهِلے هی گھّت لِآ سی۔ گّل کیه دیوان جی دا مِّٹھا بولنا تے راجنیتی دی ویچار اَےسی پای کِ هاکم نے لاهَور دی تابےداری منّ لای ار ِاکرار ناما لِکھ کے ٹکے بھر دِتے۔ پِّچھوں پُّچھن لّگا کِ اُه جاسُوس مَےنُوں مِلااَو جو مَےنُوں اَےاُں بےبس کر کے بِناں ِاک ٹےپا لهُو دا ویٹے دے, آپ پاس لَے آيا هَے, مَےں ِاک پِںڈ ِانام اُس لاِاک پُرکھ نُوں دِآںگا! پر دیوان نے سِر پھےرِآ کِ اَوه تُهاڈے ساهمنے نهیں آ سکدا۔ گّل کی اُه مُهِںم سِرے چڑھی, دیوان جی دی بڑی پت ودھی کِ ِاک بُوںد لهُو دی ویٹے بِنا پھتے کر آيا۔

سهید دیپ سِںگھ بولِآ— ِاه کارناما بھاری راجنیتی تے تےج پرتاپ دا هَے۔ لّکھُو مُورکھ وِچ ِاه سِپھتاں نهیں هن, اُه دھِںگو ساه تے اڑب هَے۔

بِنود سِںگھ- ِاس مُهِںموں مُڑ آاُںدے دیوان نے ِاک اچرج نِآاُں کیتا هَے کِ ِاک جِٹھانی پاس مَےںه تے ِاک دِرانی پاس بھےڈ سی۔ جِٹھانی تاں بِجُگتن سی, نا دُّدھ بچدا نا مّکھن تے دِرانی نے بھےڈ دے دُّدھ وِچوں من کّچا مّکھن جوڑِآ۔ اُه مّکھن جِٹھانی نے چُرا کے ورت لیتا, جاں دِرانی نُوں پتا لّگا تاں

* دیوان ساهِب دے لوکاں وِچ مسهُور کارنامے جو جبانی ٹُرے آاے اُنھاں وِچوں ِاک ِاه برِدھاں توں سُنِآ سی۔

لڑاای هوای۔ هُںدے هُںدے سرکارے پهُںچے, هاکماں پاس گاے, پر سبھ نے ِاهو کِها کِ مَےںه والی بھےڈ والی دی کد چوری کر سکدی هَے? ار بھےڈ تے من مّکھن? پر کِسے اکل والے نے مُکّدمے دی کھوج هی نا کیتی۔ جاں ِاک دِن دیوان جی نے آپنے کِسے دَورے وِچ ِاس پِںڈ کول جاکے ڈےرا کیتا تد سّچی دِرانی اّگ لّگے من نال دیوان پاس نِآں کرااُن آای۔ دیوان نے کِها کِ جااَو پهِلاں لاگلے چھّپڑ وِچوں پںج پںج کَول پھُل توڑ لِآاَو ار ِاک اهِدیاے نُوں سَےنت کرکے مگر گھّلِآ کِ ِانھاں نُوں پَےر نا دھون دےوی۔ جاں دووےں مُڑ کے آایآں تاں ِاک ِاک ٹِںڈ پانی دی دِوا کے دیوان جی نے کِها کِ جااَو پَےر دھوکے هاجر هووے۔ جد دووےں پَےر دھو کے هاجر هوایآں تاں دیوان جی نے دوهاں دے پَےراں وّل گهُ نال تکِآ تے هُکم دِّتا کِ بھےڈ والی سّچی هَے تے مَےںه والی جھُوٹھی هَے۔ آپ دے ِاس پھَےسلے پر سبھ هَےران هو گاے۔ جِهڑے بھےتی سن سو جاندے سن کِ بھےڈ والی سّچی هَے, سو اُس ِالاکے وِچ آپ دے نِآں دی بڑی دھاک هوای۔ دیوان جی نے پَےراں نُوں تّک کے نِآاُں ِاس ترھاں کیتا کِ بھےڈ والی دے پَےر بِلکُل ساپھ هو گاے سن تے اُسدی ٹِںڈ مںگا کے تّکی تاں اُس وِچ اجے پانی باکی سی, تے مَےںه والی دی ٹِںڈ کھالی سی, سارا پانی ورت کے وی اُس دے پَےراں پر تھاں تھاں اجے چِّکڑ لّگا هويا سی ۔

بلوںت سِںگھ سّچی مُچی نِآں دی کھوج دا ڈھںگ بڑا انوکھا هَےسی۔ هاں سّچی بِنود سِںگھ جی! ِاه دّسو کِ اُه رسد پانی هُن ساڈے پاس آوے کِّکُر ?

بِنود سِںگھ- مَےں تے بِجلا سِںگھ ِاک هّتھکںڈا کر آاے هاں, اُه ِاه کِ بِجلا سِںگھ رااُل بنکے لّکھُو نُوں جا مِلِآ تے سںگلی سّٹکے بولِآ کِ کھالسا اّج راتیں دّکھن رُکھوں هّلا کرےگا

*ِاه بی دیوان ساهِب بابت پرسِّدھ رواےت برِدھاں توں سُنی گای سی۔

ار اّدھی رات نُوں۔ لّکھُو نے اّج سَےنا دّکھن رُکھ کّٹھی کیتی هَے ار مورچے بنّھکے اُدالے توپکھانا بی اُسنے بیڑِآ هَے اُتر رُکھوں سَےنا کھِّچکے هےٹھ نُوں ودھےرے کّٹھی کیتی گای هَے, سو هُن چھںبھ دے کںڈھے کںڈھے اّدھ میل توں ودھیک وِّتھ پَے گای هَے۔ جےکر کھالسا هِںمت کرکے انّ دے بورے بوریآں هّتھوں-هتھی چُک لِآوے تد سوجھلے توں اّگے بن وِچ سبھ کُجھ اّپڑ پاُو ار دِن هواے اُه بانیآں لّکھُو اّگے جا پھرےاد کرُو کِ سِّکھاں مَےنُوں لُّٹ لِآ هَے۔ ِاںکُر دیوان کَوڑامل تے کِسے نُوں سک نا پاُو۔ سانُوں هُن ِاه چال چّلنی چاهیاے کِ جِس توں لّکھُو نُوں سّک پَے جاوے کِ کھالسے دا رُّکھ دّکھن ونّے پَے رِها هَے تے اّدھی رات وےلے ِاک ٹولا دّکھن رکھ جاکے بن وِچوں دس پںج بُچھاڑاں گولیآں دیآں دےکے پِّچھے هٹ جاوے۔ ِاک تاں رااُل دا کهِنا سّچ هو جااُو دُوجے لّکھُو دا گولا بارُود وِارتھ جااُو تیسرے اّج بِجلا سِںگھ نے اُس تںبُو نُوں اّگ لااُنی هَے, جِس وِچ متاب رهِںدے هن۔ اَوه پھِر پهِلے هی پھُوکے جانگے جُّدھ وےلے هواُو هنےرا گھُّپ ِاس لای وَےری سّجن مِتر نا پچھان سکنگے۔ ار کای اُس وےلے آپو وِچ کّٹ مرنگے۔

بِنود سِںگھ دی ِاه جںگ دی چال تے وِاُںت سبھ نے سلاهی۔ ِاک ٹولا تاں دّکھن رُکھ جںگلوں-جںگل تُرِآ۔ ِاس جتھے نے ِاس آڑ دے ٹِکانے رهِکے واڑ جھاڑی۔ سّترُو جاگ هی رهے سن۔ آ گاے آ گاے دا رَولا مّچ گِآ۔ ِاناں نے کُجھ چِر چُپ رهِ کے پھِر ِاک سلک بںدُوکاں دی چھّڈی تے اُدھر دا مّٹھا هُںدا رَولا پھِر چمک پِآ۔ ِاس ترھاں وَےریآں وِچ کھلبلی مچااُںدے سارا رُکھ اُس پاسے کری رّکھِآ تے آپ باهر هو کے نا لڑے۔ اَودھر انےکاں سِںگھ سنّدھ-بُّدھ هو چھںبھ دے کںڈھے کںڈھے وهیر پا راتو رات کھانا دانا لَے کے آپنے بن رُوپی گھُرے وِچ جا وڑے۔ دِن هواے لّکھُو نے آپنے انےکاں سِپاهی مواے ڈِّٹھے تے بانیاےں دے لُّٹے جان دا مُکّدما بی پےس هو گِآ۔

گّل کی, دیوان کَوڑا مّل دے گھّلے هواے انّ نال کھالسے دے کای دِن چںگے لںگھ گاے, هُن پھےر لںگر مستانا هو گِآ۔ انےک سلاهاں سوچن, راتاں پھِکراں تے بانھنُو بنّھن دیآں جُگتاں سوچدِآں بیتن, پرںتُو کوای راه نا نِکلے۔ هُن لّکھُو نے جںگل کٹوا لاے, کای تھاں جھّل ساڑے تے سےدھاں کر کر توپاں چلاوے۔ بھاای رتن سِںگھ جی بھںگُو, کرتا پراچین پںتھ پرکاس لِکھدے هن:

تبے دِوان بِلدار بُلااے۔ بِکٹ ٹھےر تهاں راه بنوااے۔۔

جھل گاڑے تهِں پھُوک جلاوَےں۔ سےدھ دھرے تُر توپ چلاوَےں ۔۔۴۸۔۔

تب سِںگھن کے بهُت ستاےا۔ کھانے نُوں کُچھ هّتھ ن آےا۔۔

بھُّکھے هوِا سِںگھ آگے تُرے۔ جھّلوں باهر سِںگھ نِکرے۔۔۴۹۔۔

چھےکڑ جںگ دے ڈھاای پھّٹ سوچ کے کھالسے نے ِاه پھَےسلا کیتا کِ بھُّکھ دے هّتھوں مرن نالوں هُن لڑدے بھِڑدے نِکل چلیاے۔

ِاه ٹھان کے ِاک دِن اّدھی رات نُوں سارا کھالسا اُپر نُوں ٹُر پِآ ار سُورج چڑھن توں اّگے پهاڑاں وّل نِکل گِآ۔ لّکھُو نے وی ِادھروں سِّکھاں دا پِّچھا نا چھّڈِآ تے اُدھر پهاڑی راجِآں نُوں ٹاکرا کرن لای لِکھ گھّلِآ۔

سِںگھ هُن پهاڑاں دے رُکھ هو گاے۔ کوای جھّلاں وِچ اُرار کوای پار, اَوٹاں لَےںدے راوی دے کںڈھے جا پُّجے۔ هلا-سےری کرکے سِںگھ درِآاَو پار هو گاے۔ پار سِںگھ اّگے ودھی جان, ِادھر تُرک سَےنا مگروں-مگر اُرار ودھی آوے, سِںگھاں نُوں ڈےرا نا کرنا مِلے۔

نهِں ڈےرے سِںگھ کرنا مِلَے۔ کهُوں رتا کهُوں دِن هُوں چلَےں۔۔

نهِں سِںگھ نا کچھ رهيو پّلے۔ بھار برداری بِن کےا چّلَے۔۔۵۸۔۔

گولی دارُو کهُوں پهُںچَے ناهیں۔ کا سوں سِںگھ سُ کرَےں لراای۔۔

سستر کاٹت کھُںڈھ هواے۔ رات دِوس سِںگھ ناںهی سواے۔۔۵۵۔۔

گای کمان ٹُوٹ سو چلتی۔ تیر مُکے پھِر مِلے نا بھگتی۔۔

نےجے پھلرهے دُسمن تن مےں۔ گھاڑُو لبھے سُ ناهی بن مےں۔۔۵۶۔۔

بِن دانے بھاے گھوڑے ماڑے۔ بِن بستر تن دھُوپ سُ ساڑے۔۔

آٹا دانا نهیں کِآ کھاوَےں۔ پانی بی تهِ هّتھ ن آوَے۔۔۵۷۔۔

دوهرا- اّدھی مَوت مُساپھری ساری مَوت سُ بھُّکھ۔۔ اُوهاں آِا دواُو مِلی اهبھےو کھالسے دُّکھ۔۔۵۲۔۔

(पैः५ः३३१)

هُن سِّکھاں پهاڑ تکااے کِ اّگے هِںدُو هن سانُوں سُکھ دےنگے۔ بسوهلی وّل نُوں تُر پاے۔ کُچھ سِںگھ بسوهلی پُّجے بھںگُو جی لِکھدے هن:

اگے بسوهلی بهُ پربتی جُڑے۔

سِںگھ ن سمجھی هم ول کرےں۔

کای سِںگھ جا تِنمےں رلے ۔۔۶۳۔۔

تب تِن تُرت سُ دینے مار۔

ِاس ترھاں جو سِںگھ پڑل کٹھُوهے وّل گاے سن, اَوه بی لُّٹے کُٹے گاے, جو بچے پچھُتاکے مُڑے۔ تد چار چُپھےريوں بلا وِچ گھِر گاے۔ اّگوں تاں پهاڑی راجے راه روک بَےٹھے پِّچھے ِاک لاںبھ وّل لّکھُو دی ٹِّڈی دل سَےناں, دُوجی لاںبھے هُن جل بھری ندی آپنے پُورے بل وِچ ٹھاٹھاں ماردی وهِ رهی سی۔ ِاس وےلے کھالسے نُوں کُجھ نا اهُڑے کِ هُن کی بںدوبست کیتا جااے۔ هّلا کر کے سِدھے پهاڑیآں دا ِاک مورچا توڑِآ۔ کُجھ سِںگھاں نے ِاه هَوںسلا کیتا کِ پهاڑاں دے اُپر چڑھ چّلیاے: پر پهاڑ اجِهے تِّکھے سن کِ بهُت جنے ڈِّگے ار مواے, پر پھےر بی انےکاں نے پَےدل ِاه هِںمت کیتی تے جڑھاں بُوٹیآں نُوں پھڑ پھڑ کے بھاری بناں وِچ چڑھ گاے۔ ِاک هور جتھے نے هِںمت کرکے پھَوج اگے کیتی ار ندی دے کِنارے

پهُںچ کے گھوڑے درِےا وِچ ٹھلھ دِّتے, پر مںدے بھاگاں نُوں ندی ِاس وےلے هڑھ نال اُچھل رهی سی۔ وهِن دے جور نُوں گھوڑے نا سهار کے بهادراں نُوں روڑھ لَے چّلے۔ ِاس جتن وِچ سردار گُردِآل سِںگھ جِهے بهادر جد ڈُّب گاے, تد کِسے نے پھےر درِآ دے ٹھِّلھن دا هَوںسلا نا کیتا۔ سارا دِن دُوّلی پهاڑی راجِآں تے لکھپتیآں نال جُّدھ کردے رهے۔ دُسمناں دیآں توپاں ار گولے بارُود نے وّڈا نُکسان کیتا۔ ِاهناں بیراں پاس جُّدھ دا سامان بی تھُڑ چُّکا سی, کےول دھرم دی آن سی جو ِاس وےلے ِاهناں نُوں دُدھاری تلواراں دے مُکابلے وِچ ڈولن نهیں دےںدا سی۔ جد هر گھڑی دل دا کںگھا هُںدا ڈِّٹھا تے وَےری دل دا جور پَے گِآ تد جتھےداراں نے کھالسا نُوں سلاه کرکے کِها:

سبھ هٹو پیچھے کھالس جی باںدھ کر سبھ گول۔

ِاک وار وّٹ کسیس بِسوے بیس هّلا بول۔

بل دھار اسُو ودھاِاکے دل لکھو تُرکی دھاِا۔

جو نِکس جَےهَے راج لَےهَے, مرے گُرپُر جاِا۔

ِاس سلاه نُوں منّ کے کھالسا ِاک کھںڈاکار سکل وِچ کّٹھا هوکے ِااُں کهِردا هّلا کر کے پِآ کِ تُرکی سَےنا دے سینے کںبا دِّتے۔ جِّکُر توریآں دیآں وےلاں نال بھرپُور کھےت وِچ دی مور پّتِآں نُوں چیردے نِکل جاںدے هن, تِوےں کھالسے نے بول-بالا کیتا۔

کےهر جِاُں بھبکار دِتے اُت سِںگھ پرَےں دس بںس کِداای۔

سِںگھ شُوںهید چهَےں سبھ هوون تُرک لرَےں نِج جان بچاای۔

مار ستھار کرَےں تلوارن کھوج پھِرے لکھُو دُسٹ کے تاایں۔

راکھت سِںگھن کو گُر ےوں جِم داںتن پاںت ن جیبھ رهاای۔

*پںتھ پرکاس۔

ِاس بِدھ ِاک بھاری گھمسان مچ گِآ۔ چںد جِکُوں پروار وِکھے هُںدا هَے, ِاّکُر سِںگھ وَےریآں وِچ گھِر گاے, پر کِس سُوربیرتا نال ٹاکرا کردے هن? جّسا سِںگھ سردار دے پّٹ وِچ گولی لگی, پر کی مجال کِ هَوسلا هارے۔ هّنے نال پّٹ نُوں بنّھ کے جںگ وِچ اُسے ترھاں لڑدا رِها, مانوں سّٹ لّگی هی نهیں۔ ِاک پاسے پھَےجُّلا کھاں نامے باراں هجاری سردار سِّکھاں دے آهُو لاه رِها سی, سردار کپُور سِںگھ نے تّک کے ِاس وّل کمان دی سِست بّدھی۔ ِاس دسا نُوں دےکھکے ِاک تُرک تلوار دھُوکے اُس پُر پِآ, پر ِاس دُسٹ دے منسُوبے نُوں سُںدری نے تاڑ لیتا سی, گھوڑے نُوں اّڈی لا اُسنُوں آن وِچ هی تلوار دے وار نال گھاِال کرکے گھوڑِاُں تھّلے مارِآ۔ اُدھروں نواب کپُور سِںگھ دی سِست ٹھیک بَےٹھی, پھَےجلا کھاں پار بولِآ۔ ِاس پرکار جاناں توڑ توڑ کے لڑدِآں بھارت بھُومی دے مُکتی داتِآں نُوں رات پَے گای۔ ےتھا:

'بھےو گھلُوگھارا بھارا کهِر کهارا تهِں جُوجھگے هجاراں سِںگھ تُرکن کو گھاِاکَے۔ ےا بِدھ کرت جںگ لرت بھِرت سِںگھ مارت مرت بهُ هُول هال پاِاکَے۔ دُهُوں دِس تُرک پهاڑیاے لرت جاهِں مّدھ دل سِںگھن کا چلےو تب دھاِاکے۔ ےا بِدھ لرت گاے لاگ دوای تین کوس سُورج ابَےےو چھےو اںدھکار آِاکَے۔'

جاں رات هو گای, وَےریآں دے دل نے بِسرام کیتا سِںگھ بی ِاک لاںبھے ڈےرے لا بَےٹھے۔ رهے کھهے سِںگھ بھُّلے بھٹکے سبھ اُتھے بےلے وِچ کِ جِتھے سُکھا سِںگھ جی پُج گاے سے, کّٹھے هو گاے, پر هاِا سوک! سارے رات دِن دا کٹھن ےُّدھ جِس وِچ هجاراں مارے گاے, انگِنت جکھمی هواے, پےٹوں بھُّکھے, دِن دے تھّکے ٹُّٹے, گھااُ چیساں

*بھںگُو جی لِکھدے هن کِ سِںگھ مورچے تے جد جا پاے تاں اُه اگوں نّٹھ گاے, اُهناں دے هتھِآر لُّٹ کے سُّکھا سِںگھ جی بےلے وِچ جا وڑے۔

ماردے هن, جکھم تراٹاں کھاںدے هن, پھےر اجے اپدا سِر تے هَے, پر واه اںمرِتدھاری سِںگھ۔ هاِا دی آواج نهیں نِکلدی, بانیآں دے پاٹھ تے واهِگُرُو سبد دا اُچارن هو رِها هَے۔ ِاس وےلے سُںدری, دھرم کَور, ماای سّداں, بیراں, دھںمےں آدِک ساریآں سِںگھنیآں پھّٹے هواے بھراواں دے گھاواں پُر تےل تے ملھم دے پھهے رّکھ رّکھ کے پّٹیآں بنّھ رهیآں هن۔ هرےک سِںگھ ِاک دُوجے دی لوڑ پُوری کرن دے ےتن وِچ هَے۔ ِاتھے ِاک پِںڈ نجری پَے گِآ, ِاس پر هّلا کرکے کھالسے نے کُچھ کھادھا پیتا تے کُچھ آرام کیتا سی کِ سردار سام سِںگھ تے جّسا سِںگھ نے, جو اجے گھوڑِآں پر هی سن, پںتھ نُوں سلاه دِّتی کِ سارے جکھم آکڑ جانگے, بھُّکھ دا دبااُ نِربل کر دےاُو تے سوےرے وَےری سانُوں هّتھوں-هّتھ مُکا دےاُو لّک بنّھو تاں اَےس وےلے تّتے گھااُ نِکل چّلیاے۔

ِاه سلاه پکا, کھالسے نے اّدھی رات وےلے پھےر چڑھاای کیتی۔ تُرکاں دی سَےنا کُچھ سُوںه پا کے مگر آای, پر جو جھّل وِچ وڑِآ سِںگھاں مار لِآ تے جو جھلوں باهر نِکلِآ اُهناں مار لِآ۔ هُن کھالسے نے متا پکايا کِ هےٹھاں نُوں نّٹھدے چّلو, پر وَےری نال ڈٹ ڈٹ کے لڑدے پَےر پِّچھے پاای چّلو۔ ِاس ترھاں کھالسا دل جھّلاں دی آڑ وِچ هےٹھاں نُوں وّدھدا دِن هون توں اّگے اّگے ِاک سںگھنے جھّل وِکھے دھس گِآ تے جا بِسرام کیتا۔

پر مگرے-مگر لکھپت ِاتھے بی آ پهُںچا, پهِلاں تاں جھّل دے باهر ڈےرا کر دِّتا, پر پھےر ِاک ڈَول سوچی, وگاری لوک پھڑ کے اتے دےس دی رّےت لالچ دے کے کّٹھی کیتی تے بںدُوکاں تے سےلے دے کے جھّل وِچ واڑ دِّتے کِ تُسیں سِںگھاں نُوں لُّٹ-کُّٹ لاُ تے مار ديو۔ اَوه بےلے وِچ آ وڑے تے لّگے تںگ کرن۔ هُن سُّکھا سِںگھ نے کِها, کِ بھاای هَے تاں ِاه مُلکھّےا, پر سستر لَےکے آ پِآ هَے, هُن اّگوں چُپ کیتی تاں مارے جاواںگے, ِانھاں نال جُّدھ رچااَو۔ سو, ِاک تُلواں هّلا جد بولِآ تاں سبھ اُٹھ

بھّجے تے کھهِڑا چھُّٹ گِآ۔ اُهناں دے سستر تے گھوڑے کھالسے دے هّتھ بهُت آاے۔

اّگے رامے دا ِالاکا آ گِآ۔ اُه کھالسے دا وَےری سی, سو درِآ ٹّپنا هی اُس وےلے دناای سی۔ اَوتھے پھےر کھالسے نے دّبھاں دے تُلھے بنا کے اُپرالے کر کر کے درِآ ٹّپِآ۔ دو چار-گھڑیآں پار ٹھهِرکے پِچھلِآں نُوں نال مےل لِآ, پر جو هور مگروں آاے کای ندی وِچ رُڑھے۔

هُن کھالسا ِاس پار کھُّلھے دےس وِچ آ گِآ, پر اّگے درِآ دی برےتی تپ رهی سی, دُکھی کھالسا مارُو-تھّلے وِچ کابُو آ گِآ, پِںڈے نُوں جھُلسنے والی لُو وگے, پَےراں نُوں لُوهن والی رےت ٹھاٹھاں ماردی دِّسے, برِچھ بُوٹے دا مُسک نا لّبھے سوار تاں اگے تُرے جان, پَےدلاں دا بُرا هال ار جِنھاں دیآں جُّتیآں وی گُآچ چُکیآں سن, اُهناں لای تاں مَوت آ ڈھُّکی۔ کپڑے پاڑ پاڑ پَےرا نُوں بنّھن۔ بھراواں نال کوای پَےدل دس کدم گھوڑے تے چڑھے, پھےر دُوسرا بھرا چڑھے۔ ِاس ترھاں دُکھ آپو وِچ وںڈدے ساڈے جےهے ناسُکرِآں نُوں جُلم توں چھُڈااُن لای آپنے سریر پر کسٹ جھّل کے بهادر, پر دُّکھاں نال پیڑت سِںگھ رےت بلا لںگھن لّگے, ےتھا پںتھ پرکاس-

پھار پھار کپرے تن کےرے۔ بادھے نِج نِج پگن چُپھےرے۔

تَے بھی جرَےں چرن ات گَورے۔ چِل چِلاِا سِںگھ آگے دَورےں۔

بھُکھ تِکھا کر بھاے لاچاری۔ گھام پرَے اُپر تے بھاری۔

ےا بِدھِپاِا مُسیبت کےتی۔ دل سِںگھن کا لکھےو برےتی۔

هُن سِںگھ دُکھ بھوگدے ماجھے وِچ جا اّپڑے۔ پر ِاتھے آرام نهیں سن کر سکدے, کِاُںک لکھپت دے مگر-مگر آاُن دا ڈر سی۔ سو سِںگھ دّبی گاے, بِآسا ٹّپے پھےر دھااَو-دھاای ستلُج پار هو, مالوے وِچ وڑ گاے, هُن لّکھپت نِراس هو, لاهَور مُڑ

گِآ۔ پر پڑول توں کٹھُوهے آد تھاواں توں بهُتے سِںگھ تھّکے ٹُٹے جکھمی تے هور جو پکڑے گاے, لاهَور لَے آيا سی۔ ِانھاں نُوں ِاس نے دِّلی درواجے دے باهر مروا دِّتا ۔ لکھپت سهید هواے سِںگھاں دے سِراں دے کای گّڈے لاهَور لِآيا سی, جِنھاں نال کھُوه بھرے تے بُرج اُسارے گاے سن اُتھے تدوں گھوڑ مںڈی سی, هُن لںڈا بجار هَے تے سهید گںج بی هَے۔ بھںگُو جی لِکھدے هن۔

پاس نواب گاے تھے سارے۔ اُن کَے سیسن بُرج اُسارے۔

اُدھر مالوے اّپڑکے* کھالسے دے جتھے اّڈ اّڈ پِںڈی کھِںڈ گاے۔ مالوے دے سِںگھاں نے آپنے پیڑت بھراواں دی وّڈی آگت-بھاگت کیتی۔ جکھمیآں دے ِالاج هون لّگے, دُربلاں دی پالنا هون لّگی۔ ِاس پرکار لکھپت نے جِنّی پںتھ دی هانی کرکے اُس نُوں جرجرا کر دِّتا سی, اُنا مالوے دے سِںگھاں نے آپنے بھراواں دیآں لوڑاں پُوریآں کرکے اُنھاں نُوں پھےر بلی کر دِّتا۔ پھُول مهاراج دے ِالاکے وِچ سردار سام سِںگھ دا جّتھا اُترِآ, کپُور سِںگھ دا وِجھوکے جّسا سِںگھ نے جَےتوں کے ڈےرا کرکے ِالاج کرايا تے پںج کُ مهینِآں وِچ ٹںگ ول هو گای۔ جو سِںگھ پهاڑی چڑھ گاے سن, بھےس وٹا وٹا کے اےتھے کھالسے نُوں آ مِلے۔ سِںگھ سماں پا کے پھےر تِآر-بر-تِآر هو گاے۔ ِاه سماچار جےٹھ سںمت ۱۸۰۳ بِ: وِکھے هواے سن ار ِاه جُّدھ 'چھوٹے گھّلُوگھارے دے نام توں پرسِّدھ هَے۔

۱. مالوے دے پانی تے چھاں هین بن اُس سمےں وّڈے کسٹ دے داتے هُںدے سن۔ لّکھُو دا پِّچھا کر سکنا کٹھن سی۔ دُوجے درِآاَوں پار ِالاکا سرهِںد دے سُوبے دا هو جاںدا سی, پںجاب دے سُوبے دیآں پھَوجاں دُوجے سُوبے وِچ سِںگھاں دے چلے جان کر کے پِّچھا نهیں کرِآ کردیآں سن, ِاس کرکے بی لکھپت مُڑ گِآ۔

۲. دےکھو نارںگ دا ‘سِّکھوں دا پریورتن’ سپھا ۲۰۳-۲۰۴

۳. مالوے وِچ ترَے کُ هجار سِّکھ پُّجا سی۔ باکی مارے گاے سن۔

१४.کاںڈ

کای ِاتِهاسکاراں دی راِا هَے کِ اّٹھ کُ هجار دے لگ پگ کھالسا اےس جںگ وِچ سهید هويا۔ کوای ِاس سںکھےا نُوں دس باراں هجار تیک دّسدے هن, پر رتن سِںگھ جی لِکھدے هن کِ کوای چالی, کوای پںجاه هجار دّسدا هَے, گِنتی دا ٹھیک پتا نهیں۔ پر ِانھاں بهادراں دی ےادگار سِّکھی نے وی کاِام نهیں کیتی۔ جگت دیآں هور کَوماں نے آپنے وّڈِآں دے راای جِنّے اُپکار بی مےرُو کرکے منّے تے ےادگاراں بناایآں, پر دھنّ هن سِّکھ جِنھاں نے پربتاں جِّڈے اُپکار چےتے بی نهیں رّکھے, سگوں آپنا ِاتِهاس بی نهیں سںبھالِآ۔

ِاس جُّدھ دے مگروں کابل تے دِّلی دے پاتساهاں وِچ لاهَور دا ِالاکا دُکھسمی وهُٹی واںگُوں دُکھی رِها۔ ِاسدا سماچار ِاه هَے کِ لاهَور دا نواب جکریےا کھاں سی, جِسدا پرسِّدھ نااُں کھان بهادر سی۔ سِّکھ کھاں سّددے سن۔ ِاه سںمت ۱۷۸۳ (۱۷۲۶ ای:) دے لگ پگ لاهَور دا سُوبا هويا تے جےٹھ ۱۸۰۲ (۱۷۴۵ ای:) وِچ مر گِآ۔ پھِر ِاس دا پُّتر ےاهےا کھاں' لاهَور دا سُوبا هويا تے دُوجا پُّتر ساه نواج کھان مُلتان دا هاکم بنِآ سی۔ گھّلُوگھارا ےاهےا کھاں دے سمےں جےٹھ ۱۸۰۳ بِکرمی وِچ مُّکا سی۔ هُن ساه نواج نے کی کیتا کِ لاهَور پُر چڑھاای کرکے پھڑھے پاای تے آپ لاهَور دا مالک بن

* ےاهےا کھاں دے سمےں لاهَور دا دیوان لکھپت وّڈا وجیر تھاپِآ گِآ سی۔

بَےٹھا تے آپنے بھرا ےاهےا کھاں نُوں کَےد کر لِآ۔ پر ےاهےا کھاں کِسے هِکمت نال کَےد وِچوں نِکل کے دِّلی پُّج گِآ۔ ِاه گّل سُن کے ساهنواج نُوں پِّسُو پاے کِ هُن دِّلی دی پاتساه دی پھَوج آ کے جرُور مےرا کںگھا کرےگی, ِاس کرکے اُس نے کابل دے پاتساه اهِمد ساه دُرانی نُوں چِّٹھی لِکھی کِ آپ لاهَور آ کے مَےتھوں راج لَے لوو۔ ِاه سُنکے دُرانی پاتساه تاں کابلوں تُرکے پسَور آ پهُںچا تے اُدھروں دِّلی دے پاتساه نے ساهنواج نُوں لِکھ گھّلِآ کِ اسیں تَےنُوں لاهَور دا ناجم آپنی ولوں پروان کردے هاں, تُوں آ رهے دُرانی پاتساه دا ٹاکرا کر۔ ِاس پےچ وِچ آ کے ساه نواج نے دُرانی دا ٹاکرا کیتا, پر هار کھا دِّلی نُوں نّس گِآ۔ دُرانی دا ِاه هّلا پوه ۱۸۰۴ بِ: وِچ هويا۔ لاهَور نُوں بےترس دُّرانیآں نے بُری ترھاں لُّٹِآ تے ِاس پر کبجا کر لِآ۔ لکھپت جد آپنی رکم دے چُکا تاں اُسدی گُّڈی هور چڑھی, لاهَور دا بںدوبست کر کے ابدالی آپ دِّلی جِّتن نُوں اّگے تُرِآ۔ سرهِںد توں اُچےرے مانُو پُر کول دِّلی دی پھَوج نال لڑاای هوای, جِس وِچ دُّرانی هار کے آپنے دےس نُوں نّس گِآ۔ کهِںدے هن کِ دُّرانی جاںدا هويا لکھپت نُوں لاهَور دا سُوبا بنا گِآ۔ پر لاهَور دا راج دِّلی دے پاتساه ولوں مُاّےنُل مُلک نُوں مِلِآ, جِس نے کِ ابدالی

۱. ۱۷۴۸ ای: جنوری ۱۰۔

۲. ِاس دا اسلی نام مُاّےنُّدین سی, ِاس دا پِتا وجیر کمرُودین سی تے مُهںمد ساه رںگیلا (پاتساه) پِآر نال ِاس نُوں 'منُّوں منُّوں' کِها کردا سی تے وّڈی آےُو تّک پُج جان تے وی دربار وِچ ِاسے نام نال پرسِّدھ رِها۔ مانُو پُر دے کول ابدالی نُوں هار دےن توں باد لاهَور دا سُوبےدار هو کے ِاس نُوں میر مُّاےن-اُل-مُلک دا کھِتاب مِلِآ۔ پر ِاه پرسِّدھ میر منُّوں دے نام نال هی رِها۔ ِاتِهاسکاراں نے ِاس نُوں جِآدا کر کے میر منُّوں هی لِکھِآ هَے

نُوں بھاںج دِّتی سی تے جِس دا نااُں میر مُاّےنُل مُلک وّجِآ۔ دیوان لکھپت کَےد کیتا گِآ ار اُس پر ۳۰ لّکھ دا جُرمانا لّگا۔ ۲۰-۲۲ لّکھ تاں اُس دی جاِاداد کُرک کرن نال وسُول هويا تے باکی بدلے سرکاری کَےد وِچ پايا گِآ۔ پھِر دیوان کَوڑا مّل نے چَوکھی رکم دے کے اُس نُوں مانوں مُّل لَے کے آپنے کابُو کیتا۔ دیوان کَوڑا مّل دی پت هُن نےک نیےتی تے هر ترھاں دی پربینتاای کر کے دربار وِچ بهُت ودھ گای سی۔

هُن لکھپت دا اںت دّسیاے کِ کی هويا? دیوان کَوڑا مّل نے لکھپت نُوں کرڑی ترھاں کَےد کیتا ار کھالسے نُوں چوری کھبر بھےج دِّتی کِ آپنے وَےری دی بھُگت سوار لاَو۔ سو سِّکھاں نے اُس نُوں اُسدے مںد کرماں دا جوگ دںڈ دِّتا۔ بےدوساں نُوں کتل کرنا, هجاراں نُوں تسیهے دے کے مارنا تے کای وِدھوا سِںگھنیآں, اناتھ بھُجںگیآں ار هور بےگُناهاں دا لهُو ڈولھنا کدی وِارتھ نهیں جا سکدا۔ لکھپت دی مَوت بڑے کسٹ والی سی, لکھپت چھے مهینے سِںگھاں دی کَےد وِچ رهِکے مويا, پر دںڈ داتے اُسدے کیتے جُلماں دی پڑوپی نال اُسدی گِنتی کر رهے سی۔ ‘پاپی کے مارنے

پاپ مهاںبلی هَے۔' پںتھ پرکاس کرِت گِآنی گِآن سِںگھ وِچ لِکھِآ هَے:

دُکھ گهِ ات لکھُو مرےو, پاچھے کَوڑا مّل۔

کری دیوانی دھرم کی, لینوں جس جگ بھُّل۔

* پتا لگدا هَے کِ ِاه رکم دس لّکھ دے کریب سی۔ ےتھا- کَوڑا مل هُتے گُر سِّکھ۔ دس لاکھ ٹکے دیاَو تهِ لِّکھ۔

جےٹھ ۱۸۰۳ گھّلُوگھارے توں بااد پوه ۱۸۰۴ تّک بی کھالسا سُکھی نهیں هويا۔ پر دُرانی جِس وےلے لاهَور نُوں لُّٹ پُّٹ وَےران کرکے ستلُجوں پار هويا, کھالسا جی جھاڑ جھاڑ وِچوں نِکل پاے تے لّگے آپنے بدلے لَےن۔ ِاه وےلا کھالسے لای پُربیدا سی مالوے وِچ پلکے سِںگھ بّگے سیںه واںگُوں کھڑے هو گاے سن اتے ِانھاں دی پھَوجی گِنتی ۲۰ کُ هجار نُوں پھےر اّپڑ پای سی"۔ چاهے کِتنے هی کسٹاں نال جںگاں جُّدھاں تے جُلماں وِچ سِںگھ مارے جاںدے, پر ِانھاں دی گِنتی پھےر پُوری هو جاںدی۔ ِانھاں دے کُربانی دے جیون دا جادُو, ِانھاں دی پوِّترتا تے بںدگی, ِانھاں دا دےس نُوں سُتںتر کرن دا چااُ تے هاکماں دے جُلم هور هور پرےمی پرےر کے لَے آاُںدا تے اںمرِت دا پرواه جاری رهِںدا۔ لاهَور لای جد دِّلی تے کابل دے مالک لڑ رهے سن, کھالسے نے وَےریآں توں بدلے لَےنے ارںبھے۔ جد اهِمد ساه دُّرانی هار کھاکے نسِآ تد کھالسے نے اُس دا پِّچھا بھی کیتا تے جِهلم تک پِّچھا کر کے, لای جاںدے دےس دے مال وِچوں چوکھی لُّٹ-مار موڑ لیتی۔

پھےر اںمرِتسر آ کّٹھے هواے ار گُرمتا کیتا, جِس دا سِّٹا ِاه نِکلِآ کِ رامسر اُتے, جِتھے سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی دی بیڑ بنّھی گای سی, سِںگھاں نے ِاک رااُنی بناای دُسمن توں رّکھِآ لای, جو چھوٹی چھوٹی کّچی کںدھ (ولگن) کھڑی کر لای جااے, اُس نُوں رونی آکھدے هن; ِاه ِاک پھَوجی سِر-لُکااُنی هُںدی هَے, ِاس نُوں مگروں گڑھ  بنايا گِآ

۱. تیه لّکھ لگ پگ سے جد لکھپت نال لڑاای سُرُو هوای۔ جد مالوے وڑے تاں نِرے تِنّ کُ هجار رهِ گاے سن۔ هُن پھےر تھوڑے چِر وِچ هی وادھا هو گِآ سی۔

۲. مُهںمد لتیپھ سپھا ۲۲۱

سی ار ِاس دے گِردے کھےت بیج کے ‘رام رَونی' نام دھرِآ۔ میر منُّوں هُن پںجاب دا نواں سُوبا آيا سی۔ ِاه بی سِّکھاں دے مگر هّتھ دھو کے پَے گِآ تے ِاسنے بھی بڑے اتےاچار آرںبھ کیتے۔ آدینا بےگ دی سلاه نال سِّکھاں دیآں  گرِپھتاریآں آرںبھ هو گایآں تے گھوڑ مںڈی لاهَور وِچ کتلاماں لّگیآں هون۔ ِادھر دےس وِچ سِّکھاں وِرُّدھ ِاه کهِر جاری کرکے منُّوں نے رامرَونی سر کرنی چاهی تے رااُنی سر کرن لای اُسنے آدینا بےگ نُوں تھاپِآ, کھان اجیج سدیک بےگ آد نال دِّتے تے کّچا کِلھا سر کرن لای اںمرِتسر گھّلِآ۔ کھالسا بی آکی هو بَےٹھا۔ باهر دے سِںگھاں نے ِاه کھبراں سُن کے دانا گھاه پّٹھے آد بھراواں نُوں گّڈِآں دے گّڈے بھر کے گھّلے, پر باهرلی پھڑو-پھڑاای نے روکاں پا دِّتیآں۔ تُرک سَےنا نے رَونی دے اُدالے گھےرا گھّتِآ, کِنّا سماں ِاس گّل نُوں بیت گِآ, پر تُرکاں توں کُجھ کھوهن نا کھُّتھے۔ سِّکھ اںدروں هی اُه واڑاں جھاڑن کِ چےت دیآں هولاں واںگُوں وَےری دی سَےنا بھُّجے۔ کِسے دِن کھالسا بهادر باهر نِکل کے بی هولا کھےڈ جاوے ار تُرکاں دی لُّٹ نال هّتھ رںگ کے پھےر کِلھے وِچ جا وڑے۔

۱. ِاس رَونی نُوں مگروں جد میر منُّوں نے ِاس دا کُچھ هِّسا ڈھاه دِّتا سی, سِںگھاں نے پھےر کِلھے واںنگُو بنا لِآ سی تے نام 'رام گڑھ' دھرِآ سی۔ جِس دیآں نِسانیآں هُن سبھ اُڈ گایآں هن, پر اجے بھی مںدر دی تھاں تے اُچاای دّسدی هَے کِ اےتھے جرُور کِلا هُںدا سی۔ سّک هَے کِ ِاه بھےآں هُن کھالسے دی انگهِلی دے کارن بهُت هّتھوں نِکل چُّکیآں هن۔

۲. لگ پگ سُرُو ۱۸۰۵ بِ: (اپرَےل ۱۷۴۸ ای:) وِچ۔

۳. اُس سمےں کوٹ پھسیلاں وِچ بَےٹھ کے لڑدِآں نُوں سر کرنا سَوکھا تے چھےتی دا کںم نهیں سی هُںدا, وڈا تریکا ِاهو هُںدا سی کِ اںدر رسد پانی جانی بںد کر دےنی تے گھِرِآں نے بھُکھے هو کے هارنا۔

جّسا سِںگھ نامے ِاک سِّکھ بڑا بهادر کھالسے وِّچ سی۔ ِاک وےری دھی مارن دے سُبھے وِچ سِّکھاں نے اُس نُوں چھےک دِّتا سی, تد توں اُه نواب آدینا بےگ پاس سَو سِّکھ سِپاهی نال لَے کے نَوکر جا رِها سی۔ آدینا بےگ, جّسا سِںگھ تے ِاس دے سِّکھ جتھے سمےت رام رَونی دے گھےرے وِچ جُّٹِآ هويا سی۔ تُرک سَےناں نے سِّکھاں نُوں گھےرے وِچ کر کے کای مهینے ٹپا دِتے۔ هُن رسد دانا بھی مُّکن لّگا, تد تاں اںدر ڈاڈھی اَوکڑ آ بنی۔ کای ڈھںگ سوچن, پر کوای پےس نا جااے۔ چھےکڑ کھالسے نے سوچِآ کِ هُن سهید هون دا وےلا هَے, ِاکو واری ٹُّٹ کے وَےری اُتے جا پایاے مار دےایاے تے مر جاایاے۔ ِاس گّل دی کھبر تُرکاں وِچ جا پهُںچی۔ جّسا سِںگھ دے کَومی پِآر تے دھرم بھاو نے جوس کھادھا تے سوچن لّگا کِ پںتھ سهیدی پااُو تے مَےں کھالسے توں بےمُکھ مرُوں, گُرُو کھالسا هَے تے مَےں کھالسے توں بےمُکھ هاں, جوگ هَے کِ تنکھاه بکھسا کے سهید هوایاے تے مُکت بھُگت لویاے۔

۱. ِاه جّسا سِںگھ آهلُووالیآ نهیں سی۔

۲. ِاس سُورمے نُوں جّسا سِںگھ رامگڑھیآ کهِںدے هن۔ گِآنی گِآن سِںگھ دا کھِآل هَے کِ مُلتان گاے کھالسے مگروں جّسا سِںگھ نے رَونی دا رامگڑھ بناےا تاں نام رامگڑیاے پِآ تے بھںگُو جی لِکھدے هن کِ جدوں ۱۲ پِںڈ رام رَونی نال رلے تدوں نام رامگڑھ تے رامگڑیاے پِآ, پر ِاه درُست نهیں۔ ٹھیک گّل ِاه هَے کِ دیوان ساهِب دی سهادت دے باد میر منُّوں دے رام رَونی نُوں کُچھ کُ ڈھاه دےن مگروں سِںگھاں نے ِاس نُوں رامگڑھ بنايا تے ۱۸۱۴ سںمت وِچ ابدالی دے چَوتھے هملے باد, جدوں آدینا بےگ نے کُتب ساه نُوں هار دے کے وٹالے آ کے امل تورِآ تاں سِّکھاں دی کتلام کراای تے جںگلاں نُوں کّٹ کے مارن توں وّکھرے اُس نے میر اجیج نُوں رام گڑھ دے مُهاسرے تے گھولِآ۔ نںد سِںگھ ساںگھنیآں, جو سِںگھ کنھےا, جّسا سِںگھ تے اُسدے بھرا اںدر سن۔ بهُت ماردانگی نال لڑدے رهے اتے ات تںگ آ کے کِلے نُوں سنّھ دےکے ِاک رات سارے (باکی پنّا ۹۶ 'تے)

ِاس پچھتاوے وِچ تیر نال بنّھ کے کھالسے نُوں چِّٹھی گھّلی تے تیر نال هی اُتّر پهُںچن تے آپنے ساتھیآں سنے تُرکاں وِچوں نِکل کے کھالسے دے چرناں وِچ جا کے تنکھاه بکھسا کے سهیدی دا اںمرِت پین لای ساںجھیوال هو گِآ۔

اسیں دّس آاے هاں کِ رَونی تے هّلا کرن توں پهِلوں دےس وِچ منُّوں نے سِّکھاں دی کتلام پھےر سُرُو کیتی هوای سی۔ ِادھر رام رَونی نُوں گھےرا پايا هويا سی تے اُدھر اُهناں سِّکھاں نُوں, جو پهاڑاں وِچ لُکے هواے سن, راجِآں ول کھت پا کے پکڑوا مںگوايا سی۔ سَےںکڑے سِّکھ روج پکڑے آاُںدے تے نکھاس وِچ کتل کیتے جاںدے سن۔'

آدینا بےگ نے کِسے پھرےب نال سِّکھاں نُوں سُله دے بهانے سّدکے کتل کرن دا منسُوبا سوچِآ سی, پر سِّکھ سردار تاڑ گاے سن تے کابُو نهیں آاے سن۔ آدینابےگ نے لاهوروں هُن هور پھَوج مںگواای۔ ِاسے نال منُّوں نے دیوان کَوڑا مل نُوں گھّلِآ۔ دیوان ساهِب هُن مُسکل وِچ سن سِّکھاں دی تاکت نُوں اُه نسٹ نهیں هون دےنا چاهُںدے سن تے پھرج منسبی هور سی۔ دّسیدا هَے کِ سردار جّسا سِںگھ نے دیوان ساهِب نُوں لِکھِآ کِ ِاه وےلا هَے کھالسے دی مدد دا تُسیں ساڈے مِّتر هو بهُڑو,

*مُهںمد لتیپھ پنّا ۲۱۱ (پنّا ۹۵ دی باکی) چُپ چُپاتے نِکل گاے۔ ِاه سارے رامگڑھیاے کهااے۔ پھِر نںد سِںگھ, جو جنم دا جّٹ سی, اُس دے مرن دے باد اُس دی پھَوج تے سارا کُجھ جّسا سِںگھ نُوں مِلِآ, تد توں جّسا سِںگھ دا جتھا رامگڑھیآ کهِلاےا۔ ِاه هال اهِمد ساه بٹالوی نے کھوهل کے لِکھِآ هَے۔ جّسا سِںگھ ترکھان جاتی وِچوں سِںگھ سجن کرکے پھِر ِاس سارے جاتی وِچوں سجے سِںگھاں نے آپنا نام رامگڑیاے سدايا۔ رامرَونی دا جُدھ ۱۸۰۵ وِچ هويا, بھںگُو جی لِکھدے هن ِاس رامرَونی سِںگھ تھے لڑے پںج پَے اٹھاراں سَو سال۔

دیوان جی نے هُن سوچِآ کِ منُّوں تے سِّکھاں دی سُله کرا دِآں, سِّکھاں تے منُّوں دی تاکت رل کے بدےسی اهِمدساه دُرانی دا ٹاکرا کرے تے پٹھانی جور نا پںجاب وِچ بّجھنا پاوے۔ سو آپ نے لاهَور جا کے منُّوں نال آپنا جِںماں لَے کے سُله کرا دِّتی ۔ سِکھ سُکھی هو گاے تے کُچھ مهینے ارام دے لںگھے تے کھالسے دی گِنتی بھی کھُوب ودھی۔ لگ پگ ورھے کُ دے بیتِآ هواُو کِ دُرانی پھےر پھَوج لَے کے پںجاب پر دھاوا کرن آيا۔ ِاه مّگھر ۱۸۰۵ بِ: دی گّل-بات هَے۔

مّگھر ۱۸۰۵ (دسںبر ۱۷۴۹ ای:) وِچ اهِمدساه دے ِاس هملے دے ٹاکرے لای منُّوں چناب دے کِنارے سودھرے جا پهُںچا۔ پر منُّوں اهِمدساه نال بر مےچ نا سکِآ تے سُله مُناسب سمجھ کے چار جِلِآں دا مالیآ ۱۴ کُ لّکھ دے لگ پگ دےنا کرکے اُس نُوں مگروں لاهِآ سو دُرانی بِناں کوای تکڑا جںگ کیتے دے مالی مارکے ٹُردا هويا تے مَےنُوں ِادھروں نِچِںت هو کے لاهَور آ بَےٹھا۔ ِاسدے جھنّا جان مگروں سِّکھاں نے لاهَور وِچ کُچھ سںگھرس کیتی سی, سو کتلام مُڑ سُرُو هوای تے سِّکھ دے سِر دا مُّل ۱۰) چُّکِآ۔ کُچھ چِر ِاه کهِر دا جُلم گھُکِآ, ِانّے نُوں ساه نواب جو دِّلی بَےٹھا سی, اُتھوں وجیر نال گںڈھ تُپ کرکے مُلتان دی سُوبےداری دا پروانا لَے کے مُلتان تے آ پِآ۔ تھوڑے هی ےتن نال اُسدا کبجا هو گِآ۔ هُن آپنے آپنُوں پّکا کرکے اُه لاهَور دی هکُومت میر منُّوں توں کھوهن لای پھَوج بھرتی کرن لّگا۔ میر منُّوں نُوں بی کھبراں پُّج گایآں سن۔ اُس نے ِاک اّدھ دِن دُکھ تے سوچ وِچ رهِ کے

* پّٹی دی جگیر آد سِّکھاں نُوں مِل گای, ےتھا-ماجھے پّٹی سِںگھ لاے رلاای۔ آدھی سِںگھن لِکھ دُآای۔ باراں پِںڈ جو گُرُو چک والے۔ لِکھاِا دیاے رامرَونی نالے۔ (رتن سِںگھ بھںگُو)

مُلتان تے هملے دا پھَےسلا کیتا تے مُهِںم کَوڑا مّل دے سپُرد کیتی۔ دیوان ساهِب پھَوجاں لَے کے چڑھ پاے تے نال آپنے مِّتر جّسا سِںگھ آهلُووالیاے نُوں, دس کُ هجار کھالسا پھَوج دے نال, مدد واستے لَے لِآ۔

ِاس جُّدھ دا هال لںمےرا هَے پر سِّٹا ِاه نِکلِآ کِ دیوان ساهِب تے سِّکھاں دی رلویں پھَوج نے پھته پاای۔ ِاه جںگ مّگھر ۱۸۰۵ وِچ چھِڑِآ سی تے دیوان ساهِب دا رّکھڑی والے دِن ۱۸۰۶ تے مُلتان وِچ کبجا هويا۔ مّگھر توں ساون تک لگپگ ۷-۸ مهینے مُهِںم پر لّگے۔

ِاس سےوا دے بدلے میر منُّوں ولوں دیوان ساهِب کَوڑا مّل نُوں مهاراجگی دی پدوی مِلی اتے مُلتان تے سارے دّکھنی پںجاب دا راج اُس دے تابے کیتا گِآ۔

ِاس گُرُو دے سےوک مهاراج کَوڑا مّل نے سِکھاں نُوں بهُت ِانام دِتے ار اںمرِتسر آکے هرِمںدر دی سےوا کراای۔ لکھپت نے اُس وےلے دے نواب دی سلاه نال سروور مِّٹی نال بھروا دِّتا هويا سی, سو مهاراجا کَوڑا مّل نے آپ آپنے کھرچ توں مِّٹی کڈھوا کے سروور مُڑ ساپھ کروا دِّتا ار پھےر جل نال بھروا دِّتا۔ مهاراجا کَوڑا مّل پّکا سِّکھ سی تے هر سمےں پںتھ نُوں پُکردا سی۔ کھالسا جی ِاسنُوں 'مِّٹھا مّل سّدِآ کردے سی۔ اےه سماچار ۱۸۰۶-۱۸۰۷ بِ: سںمت وِچ هواے۔’

* سورکوٹ دا لاگے آپ دا وسايا 'گڑھ مهاراجے' نامے نگر هَے۔ مُلتان وِچ گلی تے دھرمسال هَے, لاهَور بی کوای گلی مکان سُنیدا سی۔ دِلی وِچ دِّلی درواجے آپ دا مکان ٹِکانا هُںدا سی, پر هُن ِاه نِسان مِٹے سُنے هن۔

۱۵. کاںڈ

هُن کُجھ سماں پںجاب تے سُکھ دا بیتِآ۔ سِںگھ بی ِاس وےلے سُکھی سن, لاهَور بی امن وِچ, مُلتان بی سُکھ وِچ, دُآبا بی چَےن وِچ, پر اُس هاکم نُوں, جو سُںدری دے پِچھے پِآ هويا سی, چَےن نهیں سی۔ اُسنُوں پھڑ مںگوااُن دے انےک اُپااُ سوچدا: پر پےس نا جاںدی۔ کدے سِکھاں نال مےل کردا تے کدے وَےر۔ هُن ِاه پھےر مَےتری رّکھن لّگا, کای سُوهیاےں چھڈے پر سُںدری, جو دھرم دا سُورج سی, اجِهے مُورکھاں دی پهُںچ توں بهُت دُور سی۔

ورھا ڈےڈھ کُ بیتِآ, میر منُّوں نے آپنے کراراں مُوجب کابلوالے نُوں ٹکے نا بھرے سو اُه پھَوج لَے کے پںجاب پُر تیسری وےر چڑھ آےا۔ ِاه سںمت ۱۸۰۷ بِ: دا سماچار هَے۔ مُلتانوں مهاراجا کَوڑا مّل, جلںدھروں آدینابےگ تے هورناں تھاواں تے هور سرداراں نُوں سّد کے جںگ دی تِآری کیتی گای تے مورچے بنااے گاے۔ مهاراجا کَوڑا مّل دی سِپھارس نال سِںگھ پھےر کُمک لای سّدے گاے, تیه هجار کھالسا ِاس وےلے لاهَور دی کُمک تے کّٹھا هويا دّسیدا هَے۔ چار پںج مهینے سامھنا رِها, پر جُّدھ کُجھ کھرا نا هوےا, چھےکڑ آمو سامھنے هّلے هواے ۔ ڈاڈھا گُّتھم گُّتھا هوےا, دُپهِر تیک جی رّجواں گھمسان مچِآ۔ مهاراجا کَوڑا مّل دی بهادری سلاهُن ےوگ سی, کھالسے دے هّتھ بی کرارے وّج رهے سن, سُںدری

*ِاه بی گل کهی جاںدی هَے کِ میر منُّوں تے هور سلاهکار جِس وےلے هّلا کرنا چاهُںدے سن, اُس وےلے مهاراجا کَوڑا مّل اجے ٹھهِرنا چاهُںدے سن, پر ساری جُدھ سبھا دے پھَےسلے مُوجب هّلا کرنا پِآ سی۔

ِاس جںگ وِچ بی نال سی تے جکھمیآں دی سےوا دا کںم کر رهی سی۔ اُه هاکم بھی لاهَور ولوں هو کے دُّرانیآں نال لڑ رِها سی۔ سِںگھاں دا دل تے اُسدی پھَوج ِاکو پاسے هون کرکے کای مَوکے اُس نُوں سُںدری دے پراُپکاری کںماں دے سُنن دےکھن وِچ آاے۔ پںج سّت واری سُںدری نُوں پراُپکار وِچ جّپھر جالدی نُوں وےکھکے هّکا بّکا هو رِها سی۔ ار وّڈا اچںبھِت اُس وےلے هويا جِس وےلے اُس نُوں ِاه پتا لّگا کِ اُه کای وےر دوست دُسمن دا وےروا کیتے بِناں پھّٹڑاں دی سهاِاتا کر جاںدی هَے۔

ِاس جُّدھ وِچ ِاک لاںبھ ولوں سری کَوڑا مّل جی نے جور دے کے ِاک اَےسے وےلے هّلا بولِآ کِ پٹھاناں وِچ هلچلی پَے گای ار پَےر اُکھڑ گاے تے پھڑھے نےڑے سی, ِاس وےلے ادینا بےگ دُآبے دے نواب نے دیوان جی دی مدد وِچ ڈھِل مّٹھ کیتی کِاُںک اُه نهیں سی چاهُںدا کِ پھڑھے دا سِهرا مهاراجا کَوڑا مّل نُوں مِلے۔ آدینا بےگ ِاس وےلے جںگ دی وِاُںت وِچ آپدا کُمکیآ سی۔ مهاراجا کَوڑا مّل جی اُس وےلے آپنے دل سنے مرن مارن مںڈکے ٹُّٹکے وَےری تے جا پاے پر سوک کِ ِاک گولی مّتھے وِچ وّجی* تے آپدی بهادر تے نِربھَے

* ِاه اُمدا-تواریکھ وِچ لِکھِآ هَے۔ کھالسا تواریکھ وِچ مهاراجا ساهِب دی سهادت ِاک کبر وِچ هاتھی دا پَےر پھس جان کرکے وَےری دی تلوار نال هوای لِکھی هَے۔ پر مُهںمد اسلام کرِت پھره-تُو-ناجرین نامے پوتھی وِچ لِکھِآ هَے کِ آدینا بےگ دے ِاسارے نال کسُوری پٹھاناں نے هی دیوان ساهِب نُوں گولی ماری سی (اےلیاٹ هِ:ا:ِاں:۱۶۸) گالبن جِس وےلے هاتھی دا پَےر کبر تے آيا هَے, آدینا بےگ نے ِاه گھات اُس وےلے کرايا هَے۔ اُس دےس دے بھاگ کد چںگے هو سکدے هن, جِس دے بںدے آپنے . سرداراں نُوں رنتّتے وِچ آپے مار دےن۔ آدینا-بےگ دی ِاس هرکت لای هور دےکھو 'اهِوالے آدینا بےگ کھاں ۔

آتما سریر چھوڑ گای۔ اےتھے تاریکھ کھالسا وِچ ِااُں لِکھِآ هَے کِ اجِهے کِ اجِهے جُآن مرد تے بهادر ار پت والے سردار دے مر جان نال نا نِرا منُّوں دا هَوسلا ٹُّٹا سگوں ساری پھَوج دے پَےر اُکھڑ گاے ار نّس تُرے۔ هور ِاتِهاسکار بی ِاس هار دا کارن دیوان ساهِب دی مَوت سمجھدے هن۔ منُّوں نّس کے لاهَور جا وڑِآ۔ سِّکھ بی, آپنے سّجن نُوں سهید هويا وےکھ تے منُّوں نُوں بھّجدِآں تّک اُداس هو گاے۔ سّچ پُچھو تاں ِاه ِاسے مرد دی اکل سی کِ میر منُّوں ورگے جالم توں اُسنے سِںگھاں نُوں دںداں وِکھے جیبھ واںگُوں بچا رکھِآ سی ار تباه نهیں سی هون دِّتا۔ ِاتِهاساں توں پتا لگدا هَے کِ ِاسدے مگروں میر منُّوں نے اَوه اَوه دُّکھ سِّکھاں نُوں دِتے هن کِ کلےجا کںبدا هَے۔ پھےر کدی اُنھاں دُّکھاں دی وارتا لای سماں لّبھا تد لِکھاںگے۔ ِاتھے ِاه دّسدے هاں کِ جد مُدّای نّس تُرِآ تد اُگاه کی کردے? ِاه وِچار کرکے سِںگھاں نے بھی ِاک رُکھ مُوںه دھرکے کُوچ بولی"۔

ِاس وےلے سُںدری ار دھرم کَور ِاک پاسے ول بھاای بِجلا سِںگھ جی دی پِںڈلی, جِس وِچوں گولی لںگھ گای سی, اُّتے پّٹی بنّھ

۱. چےتر سُدی دُوج سںمت ۱۸۰۸ کّچا (تے ۱۸۰۹ پّکا) مهاراجا ساهِب دی سهادت دا دِن سی۔ (اُمدا: تُّ-تواریکھ) اںگرےجی سنّ ۶ مارچ ۱۷۵۲ ای: بندا هَے۔

۲. مَےلکام سپھا ۸۱ تے لِکھدا هَے کِ منُّوں نے سِّکھاں تے کای وار کیتے پر وجیر کَوڑا مّل دے مسورِآں نال سِّکھ بچ جاںدے رهے۔ ِاه گّل مُسلمان مُاّرکھ لِکھدے هن۔

۳. میر منُّوں اُس توں مگروں جلدی هی مر گِآ سی۔

۴. ِاه جںگ سالامار دے نےڑے مهِمُود بُوٹی دی جُوه وِچ هويا سی, جِتھے کُ پںجاب دے وںڈارے توں پهِلوں بِجلی والے آپنا ٹِکانا بنا رهے سن۔

رهیآں سن۔ ِاس کںم توں وِهلا هو بِجلا سِںگھ کسیس وّٹ کے گھوڑے تے چڑھ کے تُر پِآ۔ سِںگھنیآں بی آپنے گھوڑِآں پُر سوار هو کے آپنے بھراواں دے دل دے مگر مگر چّلیآں۔ سُںدری دا گھوڑا اّج ِاک سّٹ کھان کرکے جرا هلکا چلدا سی, پرںتُو پھےر وی آپنے سوار نُوں لای گِآ, تاں بی دھرم کَور نالوں وِّتھ پَے گای۔ دَوڑی جاںدی نجر ِاک ٹواے وِچ پای, جِتھے ِاک پٹھان تڑپھنی وِچ لُّچھ رِها سی۔ گھاواں نال لهُو لُهان سی, جِںد ٹُّٹ رهی سی تے کُچلے کھادھے هواے پُرکھ واںگُوں تڑپھدا ار بچن کهِںدا سی- 'آب' ‘آب’, برااے کھُدا آب' (پانی پانی) ۔ سُںدری دے سِںگھنیآں والے ديا نال پرپُور هِردے وِچ ترس آ گِآ۔ ِاک آدمی دے بّچے دی ِاه دُردسا وےکھکے رِها نا گِآ۔ بھاوےں آپنا دُکھ بی وےکھدی سی, پر پِآری جِںد هُول کے گھوڑے توں اُتری ار آپنی جِستی سُراهی وِچوں دو گھُّٹ پانی اُس دے مُوںه وِچ چويا۔ پانی کی سی? اںمرِت سی, پٹھان وِچ جِںد پَے گای, اّکھاں کھولھکے آکھن لگ پِآ۔ هجار سُکربںد هواے توام' اےهو جِهیآں پھارسیآں مارن لگ پِآ۔ سُںدری نے ڈِّٹھا ِاس دے گوڈے تے پّٹ دے کول تلوار نے پھّٹ لايا ار چھاتی هےٹھ بی ِاک گھااُ هَے۔ اُس دی پّگ پاڑ کے اُس دا لهُو پُوںجھ کے پھّٹ بنّھن لّگی۔ پٹھان ِاه وےکھکے بڑا سُکر گُجار سی۔ کھُسی وِچ آ کے پُچھن لّگا, ‘مُسلمان هستی? مومن هستی? مُسلمانی ? بُگو کُدام کس هستی? مُسلمانی ? دیگر کس چُناں کھَےر مے کُند? اج کاپھراں کارے نےکی, مُمکِن نےست۔’ ارتھات تُوں کَون هَےں, مُسلمانی هَے? کاپھر تاں نهیں هو سکدی, کاپھراں توں نےکی کِتھے? ِاه مُسلمالی هواُو۔ سُںدری هور تاں نا سمجھی, پر ِاه سمجھی کِ ِاه پُچھدا هَے تُوں کَون هَےں سُتے هی اُسدا سِر هِل گِآ ار 'سِںگھنی' مُوںهوں نِکل گِآ۔ اسل وِچ سُںدری دا دِل آپنے جتھے توں دُور رهِ جان دے پھِکر وِچ

سی, سُںدری دے مُوںهوں سِںگھنی نِکلنا هی سی کِ پٹھان نُوں جوس چڑھ گِآ, آپنے پاس ڈِّگی تلوار چُّک کے تے ڈاڈھے جور نال هُجک کے وِچاری سُںدری, ديا دی کھان سُںدری نُوں واه دِّتی۔ آپ پھِر اجِها ڈِّگا مُڑ نا اُٹھِآ۔

سُںدری, کھالسے دی نِدھ سُںدری! گھااُ کھاںدی هی دھڑ کر کے ڈِّگی۔ لهُو دے پھراٹے چّل پاے۔ بےهوس پای هَے, ساه مّدھم جِها آ رِها هَے, گُلاب ورگا چِهرا چِّٹا هو گِآ هَے, مانو سںگمرمر دی پُّتلی دھری هَے۔ هاِا سُںدری ? تےری ديا تَےنُوں کساِان هو ڈھُکی۔ تَےنُوں سام سِںگھ سردار نے ورجِآ سی کِ بھولی بھَےن! وَےری تے سّپ ِاک تُل هُںدے هن۔ وَےریآں دا وساه نا کرِآ کر, ِاه کِسے دے سّکے نهیں, ِانھاں دے ڈںگے دا مںتر نهیں, بھولی سُںدری! تَےنُوں راجنیت چےتے نهیں, تُوں دھرم مُورت ديا دی پُںج هَےں۔ لَے هُن دےکھ ِاکّلی کِتھے پای هَےں? جِتھے تےرا کوای بےلی نهیں۔ آه! تےرا پِآرا گھوڑا مُڑ مُڑ تےرے وّل تّکدا هَے, تےرے نےڑے آ کے تَےنُوں سُںگھدا هَے, پھےر چُپھےرے تّکدا هَے, مانوں کِسے سِّکھ نُوں تاڑدا هَے کِ ِاس دی آکے سار لوے۔ کدی پٹھان وّل گھُوردا هَے, پر کی کرے? بے-جُبان پسُو هَے۔ دھنّ تُوں, دھنّ تےرا دھرم, جِس نے پسُوآں وِچ بی تےرا پِآر پايا هَے۔ پای رهُ, پِآری سُںدری! هُن ِاس اُجاڑ وِچ سدیآں تےرے تے بیتن۔ تُوں پای رهُ! هاِا کی پتا, تےری اجے کی کِسمت هَے?

هے اّج کّل دیآں سونے وِچ پیلیآں هوکے سُکھ نال بَےٹھیاَوں سِںگھنیاَو! گریب تے امیر سِّکھاں دیاَو دھیاَو, بھَےنوں تے ماںتوں! جرا آپنی وڈےری سُںدری دے سِدک تے کسٹاں وّل دےکھو! کِنھاں اَوکڑاں وِچ پھسدی هَے, پر دھرم نهیں هاردی۔ جان جوکھوں وِچ پااُںدی هَے, پر آپنے سُبھ گُن نهیں چھّڈدی۔ کِس اپدا ار بِپدا دے سمِآں وِچ سِںگھ دھرم پُر درِڑتا رّکھدی هَے ? جرا آپنی ول تّکو تے دےکھو کِ سِّکھ کَوم دا گھاٹا تُهاڈے هّتھوں هو رِها هَے کِ نهیں

آپنے پرمےسر تے ستِگُراں نُوں تِآگ کے پّتھراں, برِچھاں, ٹھاکراں, مڑھیآں تے پیراں نُوں پُوجدیآں هو۔ سِںگھ دھرم توں گاپھل هو کے دُوجے دھرم وِچ رُلدیآں هو, آپ ستِگُراں توں بےمُکھ هوکے آپنی سںتان نُوں وی دُوجے دھرم دی سِکھِآ دےںدیآں هو۔ تُهاڈی اُلاد وّڈی هوکے تُهاڈے ورگی کچگھرڑ هواُو, سِروں سِّکھ, گلوں براهمن تے تےڑوں مُسلمان۔ دھڑ تُوت دا تے لّتاں دھرےک دیآں۔ تُساں گُرُو دے اںمرِت نُوں تِآگ کے بھےکھی سادھاں دی جُوٹھ کھانی دھرم جانِآ, تُساں پُتراں نُوں اںمرِت توں بےمُکھ کرکے جںجھُو پُآاے تے دھوتیآں پهِناایآں, تُساں مرنے پرنے دُوجِآں دیآں ریتاں نال کیتے تُساں سِآپے اّڈکے آپنے سریر روگی تے من نیوےں کیتے, پھُوڑیآں پاکے گںدے بستر پهِن کے پتیآں نُوں آپنے گھراں توں گھرِنا کراای, تُساں وهِنیآں تے بَےٹھکے دےس دےساتراں وِچ پُتراں تے پتیآں نُوں رُلايا ار نال آپ رُلیآں, تُساں گھر هُوںجھ هُوںجھ کے پےٹ پالُوآں دے گھریں پااے, سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی دے پاٹھ چھّڈ کے تُساں دھاگِآں دیآں کتھا الاپکے آپنی اکل نُوں مںد کیتا۔ سِںگھنیآں والے موٹے تے ساپھ بستر چھّڈ کے تُساں پتلے کپڑے پهِنکے هاسے کروااے۔ جیاُںدے پرمےسر نُوں چھّڈکے تُساں سّپاں نُوں پُوڑے کھُلااے تے سّچے ادُتی جنم مرن توں رهِت پرمےسر نُوں تِآگ کے نرک دے رستے پَےر رکھ کے پتیآں تے پُتراں نُوں بھی اَوسے رستے تورِآ۔ جرا ِاک وےر سُںدری دی اپدا وّل وےکھکے سوچو کِ تُهاڈے دھرم رّکھن هِت سِںگھنیآں کی کی جّپھر جال چُکیآں هن? آپنے من وِچوں مِلگوبھے نُوں کّڈھ کے نِرول سِںگھنیآں بنو, دھن پِچھے دھیآں انمتیآں دے گھریں نا پااَو, انمتیآں تے اُهناں دیآں تیویآں تُهانُوں سِآپِآں وِچ ٹھّٹھا کردیآں هن, پر تُسیں اجےهیآں دھُن دیآں پّکیآں هو کِ دُرکاریآں جاکے بھی اُهناں وِچ هی رلدیآں هو ار آپنے سِّکھی دھرم توں پتِت هُںدیآں جاںدیآں هو۔ آاَو! کُجھ تاں آپنا تے آپنی سںتان دا بھلا کرو۔ سُںدری ورگیآں جت ست والیآں
بنو ار آپنی سںتان نُوں سّچے سِںگھ بنااَو, نهیں تاں تُسیں آپنے پتی لای امروےل هو جو جِس بُوٹے پر هُںدی هَے, اُس نُوں سُکا کے آپ بی مُک جاںدی هَے ۔

پےارے پاٹھک جی! ساڈی لِّکھن سُںدری دے کسٹاں تے هور دُکھاں وِچ جا پای, آاَو هُن وِچاری دا پتا کّڈھیاے۔

میر منُّوں دی پھَوج جد نّسی تد اُه هاکم بی دااُ لا کے کھِسکِآ کِ کِتے کِسے اڑِکے وِچ نا آ جاواں۔ اُںنج اُه آپنی سوچی وِاُںت انُسار سلامتی دے ٹِکانے ول هی جا رِها سی۔ سو جاںدا جاںدا سُںدری دے ٹواے کولوں لںگھِآ۔ گھوڑا کھڑا دےکھکے سںسا پھُرِآ متاں مےرا کوای سردار اےتھے هووے۔ اّڈی لا کے ٹواے پاس پهُںچا تاں کی دےکھدا هَے کِ مےریآں اُمَےداں دا نَو-نِهال هنےری نال جھںبِآ پِآ هَے۔ بےوس هوکے گھوڑے توں اُترِآ ار ڈِّٹھا کِ اجے سواس آاُںدے هن۔ جی نُوں ڈھارس هوای, دو اسواراں سمےت اُتر کے سُںدری دا جکھم, جو موڈھے توں چھاتی تیک سی دھوتا ار چھاتی دے دُآلے گّدیآں رّکھکے پھّٹ جوڑکے بنّھ دِّتا۔ هُن ڈولی دا پھِکر هويا, پر ڈولی کِّتھے? لاچار ِاک راجپُوت نے سںبھال کے آپنے گھوڑے تے دھر لیتا۔ کُچھ دُور ِاک پِںڈوں ڈولا مںگوايا ار ِاک پںڈِت وَےد نُوں پھڑ مںگاےا کِ ِالاج کرے۔ پںڈت جی نے جکھم تاں نا کھُلھوااے پر اںدر مُمِآای دِّتی ار هور تاکت

*ِاه سِںگھنیآں دے گِرااُ دے نکسے اُس سمےں دے هن جدوں ِاه پُستک 'سُںدری' لِکھی گای سی (ےانی تکریبن ۱۸۹۸ دے کریب) ۔ ۱۹۳۳- ۳۵ ای. تک سِںگھنیآں نے آپا سںبھال لِآ سی, پر سِںگھ سِںگھنیآں دا جھُکااَو هُن پچھمی پھَےسناں تے ےُورپیناں دیآں نکلاں ول پَے رِها هَے تے سِّکھی ولوں ڈھِّلے پَےن دے نوےں اسار بّجھ رهے هن۔ ساڈے آگُوآں نُوں ِاس پاسے ول دھِآن دےنا چاهیدا هَے تے کوای ٹھوس کدم ِاس جھُکااَو نُوں روکن دے کرنے چاهیدے هن۔

والیآں دواواں بھی مُوںه وِچ پااُنیآں آرںبھیآں۔ پںڈت جی وگاری پھڑے گاے تے سُںدری دی سےوا وِچ رهِنا پِآ۔

هاکم تاں آپنی وِاُںت انُسار آپنے آهر والے پاسے گِآ, کِاُںک ِاسنے لاهَور وِچ کُچھ وِاُںتے کںم کرنے سن, پر سُںدری نُوں آپنے نگر گھّلِآ۔ اُتھے مهِلا وِکھے ِاک سُںدر کمرے وِچ سُںدری اُتاری گای, بڑے بڑے هکیم ِالاج واستے کّٹھے کیتے گاے۔ هِںدُو گولیآں هر وےلے هاجر, نَوکر چاکر بےاںت۔ سُںدری سی تاں بےهوس, پر جد اّکھاں کھولھدی چار چُپھےرے تّکدی, اتے کُجھ بول نا سکدی۔ هکیماں نے پھّٹ کھولھ کے ڈِّٹھے ار وّڈے ےتن نال ساپھ کرکے رےسم دی تار نال سیاُں کے اُتوں دواواں لااُنیآں آرںبھ کیتیآں, اںدر واستے بڑیآں تاکت دیآں وستُوآں دِّتیآں جان لّگیآں۔

سُںدری دی دسا سهِجے سهِجے پھِردی گای۔ کوای ِاک مهینے مگروں ِانّی گّل بولی کِ مَےں کِتھے هاں ? مےرا ویر کِتھے هَے? دھرم کَور کِتھے هَے? ِاس دا اُتر ِاه دِّتا گِآ کِ ِاه سهِر سِّکھاں دا جِّتِآ هَے ار تُوں راج مهِل وِچ هَےں تے تےرے ویر آدِک لاهَور پھےر مُهِںم پُر گاے هواے هن۔ سُںدری پھےر چُپ هو گای۔ هاکم ساهِب وی کُچھ دِناں باد آ گاے تے کھبر لَےن لای روج آاُںدے, پر جِس وےلے اُه سُتی هوای هُںدی, کِاُںک جاندے سن کِ جے ِاس نُوں مےرے مهِلاں وِچ هون دا پتا لّگ گِآ تد چِںتا نال مر جااےگی۔

کای مهینِآں مگروں سُںدری وّل هوای اںگُور بھی بھر گاے, تاکت بھی هو آای, چِهرا بھی کھِڑ پِآ, پر کِسے وےلے تاپ هو جاںدا۔ هُن هَولی هَولی سُںدری نُوں آپنی دسا دا پتا لّگ گِآ ار هاکم ساهِب بھی دُوجے چَوتھے آاُںدے اتے آپنی رام کهانی سُنااُںدے۔ اُس دِن سُںدری نُوں پھےر تاپ هو جاںدا۔ پںجاں سّتاں دِناں مگروں ٹهِکدی تے جالم هاکم پھےر دکھالی دے جاںدا, پھےر سُںدری

دا هال ماڑا هو جاںدا۔ هکیم بتھےرا روکدے, پر هاکم اُهناں نُوں دوس دِںدا, کِ تُسیں ِالاج ٹھیک نهیں کردے۔

اُدھر دا پرسںگ سُنو کھالسے نے لاهوروں نّس اںمرِتسر آ ساه لیتا۔ اےتھے پتا لگا کِ سُںدری هَے نهیں, بهُت بھال کیتی, پر کُجھ تھهُ نا لّگا۔ کای جنے بھےس وٹا رن بھُومی وِچ گاے کِ سُںدری دی لوتھ هی لّبھے پر کُجھ پتا نا لّگا اُدھروں ِاه اپدا پای کِ میر منُّوں نے دُّرانی پاتساه نال سُله کرکے اُس نُوں کابل تورِآ ار آپ لّگا هکُومت کرن۔ مهاراجا کوڑا مّل جی تاں پرلوک جا چُّکے سی, سِّکھاں دا همَےتی هور دربار وِچ کوای سی هی نهیں۔ پھےر لّگی پُٹھی کلم وگن۔ سِّکھاں دی کتلام آرںبھی گای, سارے پںجاب وِّچ گستی پھَوج چھّڈی گای, تھااُں تھاایں چَوکیآں تے کّچے کِلھے سِّکھاں دے مارن واستے بنااے گاے۔ پِںڈاں دے پَےچاں دیآں جمانتاں لایآں گایآں کِ کِسے سِّکھ نُوں آپنے ِالاکے وِچ نا وّسن دےن۔ نا لڑن والے, ارتھات کھےتی کرن والے تے کِرتی وپاری سِّکھ سهید کیتے جان لّگ پاے۔ لاهَور گھوڑا مںڈی دے وِچ سِّکھاں دے سِر اُترنے آرںبھ هواے۔ دےس وِچ سِّکھاں لای ِاک پرلو آ گای۔ سو وِچارے پھےر بناں تے جھّلاں وِچ جا وڑے۔ مرد جد جھّلاں وِچ جا وڑے تاں مُکھبراں نے کھالسِآں دے ٹّبر کبیلے پکڑا دِّتے, میر منُّوں دے جُلم ڈاڈھے کهِر دے سن, سارے لِکھیاے تاں ِاک پُستک لوڑیاے, پر ِاسدا سِںگھنیآں پر جُلم بڑا وهِسیآنا سی۔ بهُت ساریآں سِںگھنیآں جو لاهَور پکڑ آںدیآں سن, میر منُّوں نے بهُت ےتن کیتے کِ اُه سِںگھنیآں تُرکنیآں هو جان, پر ِاک نے بی نا منِّآ۔ پهِلے اُنھاں نُوں' بھُّکھ دا دُّکھ دِّتا۔ پھےر سوا سوا من دے دانے روج پِهااے تے بھاںت بھاںت دے کسٹ دِکھااے, چھےکڑ اُهناں دے پِآرے بّچے کھوهکے اُهناں دے ساهمنے نےجِآں تے پرو پرو کے مارے, پھِر جھولیآں وِچ بّچِآں دیآں لوتھاں پُآ کے چّکیآں پِهاایآں, پر گُرُو گوبِںد سِںگھ جی

دیآں پِآریآں سِںگھنیآں نے دھرم نهیں تِآگِآ۔ ِاس ترھاں دے اُپّدرو میر منُّوں نے رّب توں نِڈر هو کے کمااے۔

سو ِاس سمےں سِںگھاں دا سُںدری نُوں لّبھنا کھرا کٹھن هو گِآ; پھےر بھی دھرم کَور دی پریتی ار سارے سِںگھاں دی هُّب نے (جِنھاں نے کدی نا کدی سُںدری توں سُکھ پايا سی) ار پںتھ دے کَومی پرےم نے سِںگھاں نُوں چاُ نا لَےن دِّتا۔ بِجلا سِںگھ بِنود سِںگھ آدِک سُوهیاے چھڈے گاے, جِنھاں نے سارے تھاں گاه مارے, چھےکڑ اےنی سُںدھک نِکل آای کِ سُںدری بیماری دی دسا وِچ هاکم دی کَےد وِچ پای هَے ار ِالاج هو رِها هَے۔ پر هُن ِاس گّل دا بںدوبست نهیں لّبھدا سی کِ کِّکُر اُسدی بںد کھلاسی کراای جاوے۔

۱. سِّکھاں نے تھوڑا چِر مگروں ِانھاں گّلاں دے مُّل پُآاے سن ار ِانھاں دھرمی سِںگھنیآں نُوں بی, جو بچ رهیآں سن, چھُڈا لَے گاے سن۔ جِتھے سِںگھنیآں کسٹ پااے سو ٹِکانا سهید تارُو سِںگھ جی دے سهید ریج پاس لاهَور وِچ هَے۔

۲. میر منُّوں پںڈوری (ماجھے وِچ) سِںگھاں دا گھات کر رِها سی کِسے نے ِاک لاگلے پِںڈ دے ِاک وڈے کماد دے کھےت دے وِچ لُکے سِںگھاں دی سُوںه دِتی اُه کھےت گھےرِآ گِآ۔ کھےت وِچ بّچے بِردھ بی سن۔ اُس وےلے منُّوں دا گھوڑا سیکھپا (بھُواے هوکے اگلے پَےر چُک لَےنے) هو گِآ تے منُّوں گھوڑے توں ڈِگ پِآ, پر پَےر رکاب وِچ پھسِآ رِها, گھوڑا دَوڑی گِآ تے اُه گھسیٹدا مر گِآ۔ منُّوں جِتھے سِںگھاں نُوں مارن گِآ آپ مرِآ سی۔ اُس تھاں دا نااُں توا:کھا: نے مُلاں پُر دِتا هَے۔ منُّوں دے مرن دا سںمت ۱۸۱۰ بِ: کّتک سُدی نَو۔ (اُمدا-تُوں-تو:)

۱۶ کاںڈ

"چلن چِّت سهےلیآں تے گُهڑے دِتے وںڈ۔”

سُںدری بھاوےں جکھماں توں راجی هو گای, پر آپنے اسل رںگ رُوپ تے نا آای ار تاپ نے وِچاری دا پِّچھا نا چھّڈِآ۔ اُتوں بھراواں دا وِچھوڑا دھرم بھںگ هون دا ڈر, دُسمناں دی کَےد, سریر دی روگتا آدِک چوبھاں نے اںدرلے دُکھ نُوں گھٹن نا دِّتا۔

“دُکھ وِچھوڑا ِاک دُکھ بھُوکھ۔۔ ِاک دُکھ سکتوار جمدُوت۔۔

ِاک دُکھ روگ لگَے تن دھاِا۔۔ وَےد ن بھولے دارُو لاِا۔۔۱۔۔

ِاک دِن هاکم نُوں وَےداں هکیماں نے دّسِآ کِ سُںدری پاس کوای هسمُکھی گولی هووے تاں ِاهدا جی لّگے تے تاپ توں وّل هووے, ِاه پهاڑی راجپُوت گولیآں بن هن۔ ِاه وِچارکے گولیآں بھالن لّگے, ِاک دو آایآں, پر سُںدری دے پسںد  نا آایآں۔ ِاک گولی پںجابن لّبھی جو چتُر ار سُںدر سی, ِاسدا نااُں رادھا سی۔ ِاس نُوں سُںدری نے پسِںد کیتا کِاُںک ِاس نُوں گُربانی بهُت کںٹھ سی۔ سُںدری آپنے هِردے وِچوں نام نُوں تاں کدی نهیں بھُّلدی سی, هر وےلے سِمرن کردی سی۔ ِاس گولی نے جے پاٹھ کرنا تاں سُںدری دا من وّڈا آنںد هونا۔ پِچھلی رات توں لَے کے دِن چڑھے تیک پاٹھ هُںدا, سُںدری دا دِل بھی پرچِآ, پر پاپی تاپ نے پِّچھا نا چھّڈِآ۔ هکیم آکھن لّگ پاے کِ ِاه دِّک تاپ هو گِآ هَے, کای آکھن ِاه مَوسمی تاپ هَے جو اّج کل سارے سهِراں وِچ پسر رِها هَے, پر سوک هَے تاں ِاه کِ کِسے دارُو نے کاٹ نا کیتی

ِاک دِن هاکم گولی رادھا نُوں وّکھرِآں سّدکے پُّچھن لّگا کِ تُوں مَےنُوں اسل بھےت دّس جو سُںدری دے جیا وِچ کیه هَے جو مَےں پُورا کراں ? ِاه تاں مَےں جاندا هاں کِ اُه سِّکھنی هَے ار سِّکھ دھرم نُوں نهیں  تِآگدی, پر جے اُه ِاس گلے بِماری توں راجی هو جاوے کِ مَےں سِّکھ بن جاواں تد مَےں اںدر کھانے سِّکھ بن جاںدا هاں۔ گولی نے اُتر دِّتا: جی! مَےں کِسے وےلے گّل دا بھےت لواںگی, پر اجے تاں مَےنُوں ِاهو جاپدا هَے کِ اںدروں روگ نهیں گِآ۔ بےادبی ماپھ, جےکر آپ منّو تاں ِاک بےنتی کراں? نواب نے کِها: آکھ, ڈر نا۔ گولی بولی, تُسیں ِالاج وّڈے وّڈے هکیماں دا کردے هو, جِنھاں توں اجے تّک کھوهن نهیں کھُّسی, چھوٹِآں دے تُسیں پاس نهیں جاںدے تے اُنھاں کول سگوں چںگے ٹوٹکے هوےا کردے هن۔ مَےں ِاس نالوں وّدھ وّدھ مهینِآں توں ماںدے راجی هُںدے وےکھے هن, بااُریآں والا کرکے سدااُںدا ِاک هکیم هَے, نّتھُو دی ٹِّبی کول باگ وِچ رهِںدا هَے۔ سارے سهِر دے لوک تاپ دے واستے اُسدے کول جاںدے ار ِاک پُڑی نال تاپ اُتاردا هَے, تُسیں اُسدا ِالاج کرو۔ هاکم نے کِها چںگی گّل هَے, پھےر کُجھ گھور مسورا کرکے وِدا هواے۔

هاکم نے جد پتا کّڈھِآ تد ٹھیک پتا لّگا کِ بااُریآں والا هکیم سهِر وِچ تپالی دا سرتیآ ِالاج کر رِها هَے۔ دُوجے دِن اُه هکیم ساهِب هاجر هواے, سُںدری دی ناڑ وےکھ کے آکھن لّگے, نواب ساهِب! ِاس نُوں همی مُتپھّکرا هَے, ارتھات ِاس نُوں چِںتا دا تپ هَے۔ پھےر پَےر دی ناڑ ڈِّٹھی, پھےر تھُّکاں نُوں پرکھِآ, تد بولے کِ تپ ناڑاں وِچ وڑ گِآ هَے۔ راجی تاں مَےں کر لاُوں, پر سهِر دی هوا مُتاپھن (گںدی) هَے, ِاس نُوں کِتے کھُّلے مَےدان وِچ پانیدے کںڈھے لَے چّلو پھےر راجی هو جااُو۔ هاکم ساهِب بولے, جِتھے آکھو لَے چلیاے۔ هکیم ساهِب بولے, جےکر سمُںدر دا کِنارا هووے تاں بهُت چںگا, نهیں تاں کِسے جھیل (چھںبھ)

دے کںڈھے هی سهی۔ جے کر ِاه بھی نا هووے تد بِآسا دے کںڈھے هی لَے چّلو۔ پھےر هکیم جی نے سَو کُ رُپّےے دے موتی دے کُجھ سںگےستھ ساڑِآ, کُجھ سںدل رگڑواےا, گُّلیآں مرواایآں, کُجھ دوا کولوں پاای۔ دوا بناکے اُس وِچوں تِنّ پُڑیآں دے گاے۔ اُس دِن تپ کُجھ رُک گِآ۔ هکیم جی دی ِاّجت بن گای۔ اُس دِن هی تںبُو کناتاں تے لٹاپٹا چوکھے سوار, هاکم ساهِب آپ, سُںدری تے گولیآں باںدیآں بِآسا دے کِنارے اّپڑیآں, تِنّاں دِناں وِچ پرکھری هوا دے اسر نال سُںدری دی کايا پلٹ هون لّگ پای۔ هکیم ساهِب بولے کِ اگر کِسے چھںبھ تے چّلو تد بهُت لابھ پهُںچے, بهُت سوچ وِچار مگروں کاهنُوںوان دا چھںبھ پسںد آيا۔ تیجے دِن اُتھے ڈےرے جا لّگے, ِاتھے تاں سُںدری سچمُچ سُںدری بنن لّگ گای۔

ِاک دِن هاکم ساهِب سُںدری نُوں آنںد وِچ بَےٹھِآں دےکھ کے پاس آ بَےٹھے ار مسالے لا لاکے لّگے گّلاں کرن۔ سُںدری ِاک گںبھیر نِآِا کرتا واںگُوں سُندی رهی, چھےکڑ بولی کِ نواب ساهِب! مَےں لوکاں ورگی ناسُکری نهیں هاں, چاهے مَےنُوں کَےد وِچ پاکے ِالاج کیتا هَے, پر ِالاج کرن دا هسان مَےں منّدی هاں, پرںتُو جو ِاںدیآ آپ دا مےرے نال وِآه دا هَے سو بڑا اےوگ هَے, کِاُںک مَےں آپ دیآں دھیآں جِهی هاں, آپ هاکم هو, آپ نُوں پرجا پُر ديا رّکھنی چاهیدی هَے۔ پر نواب ساهِب نے بهُت مِنّتاں کیتیآں, جِنھاں وِچ کُجھ ڈراوا وی سی۔ ِاس دا اُّتر سُںدری نے ِاه دِّتا کِ آپ نے جِتھے اَےڈی کرِپا کیتی هَے تھوڑی هور کرو, تِنّ دِن ٹھهِرو, پھےر مَےں آپ نُوں پّکا اُّتر دِآںگی, ِاه مُهلت بکھسو۔ هاکم جی سُںدری دا جی رںج نهیں کرنا چاهُںدے سن, منّ گاے۔

دُوجے دِن دُپهِر وےلے هاکم ساهِب بَےٹھے سترںج کھےڈ رهے سن کِ نَوکر نے آکے کھبر دِّتی کِ هجُور اُس رُکھ توں گرد

اُڈدی هَے, متاں کوای سَےنا هووے۔ هاکم ساهِب بولے, آںدھی هوگی۔ کُچھ چِر مگروں پھےر کھبر آای, کِ هجُور! هُن تاں سوار ساپھ دِّسدے هن۔ جھّٹپّٹ هاکم ساهِب نِکلے۔ ِاک نے پچھانِآ کِ سِّکھ جاپدے هن۔ تُرت پھُرت سوار آدمی تِآر هون لّگے۔ هاکم جی وی سٹی پٹی بھُّل گاے, اُنھاں دے تِآر هُںدے هُںدے هی ۱۰۰ کُ سوار سِںگھ آ پهُںچے, پهُںچدے سار هی ۳۰ جنِآں نے اُس ٹِّبی دے دُآلے, جِس پُر سُںدری دا تںبُو سی, گھےرا پا لِآ تے باکی تُرکاں نال گُّتھم گُّتھا هو گاے۔ سِّکھاں دے آگُو بلوںت سِںگھ نے للکار کے کِها کِ دو سَو تُرک تے سَو سِںگھ هاں, آاَو ِاک لڑاای تاں کر لوو۔ تُرکاں دا دھِآن ِادھر جا پِآ, اُدھر تںبُو وِچوں سُںدری نِکلی, بھراواں نُوں دےکھ کَول پھُّل واںگُوں کھِڑ گای ِاه وےلا بھی ِاک وّڈی پھُرتی دا سی, سُںدری لای گھوڑا نےڑے هی بّدھا سی۔ (رادھا جو اسل وِچ دھرمکَور سی) ار بااُریآں والا هکیم (جو اسل وِچ بھاای بِجلا سِںگھ سی) دوهاں جنِآں نے گھوڑے تے کاٹھی پاای, سُںدری اسوار هو گای۔ ِاک گھوڑا کِسے تُرک دا کھوهل لِآاے, ِاس پر دھرم کَور چڑھ بَےٹھی, هُن ِانھاں نے تاں کُوچ بولی تے باکی دے سِّکھ تُرکاں نال جُّٹے رهے۔

اُدھر هاکم سِکھاں دے هّتھ-کںڈِآں توں پّکا واکپھ سی ار بهُت وےری ِانھاں دے هّتھ وےکھ چُکا سی, اُه ِاس گّل نُوں پهِلاں هی تاڑ گِآ سی۔ پںجاه کُ اسوار ساتھی تِآر لَے کے ِاک نُّکرے تّک رِها سی, ِادھروں سُںدری دا تںبُو هِّلِآ اُدھروں ِاه اُدھر نُوں ودھِآ۔ ِاتھے تلوار وڈے جور دی چّلی ار ۲۰ تُرک تے دو کُ سِںگھ کںم آاے۔ هاکم جھایآں لَے لَے کے پوے, پر سِںگھاں دی لوه-مای کرڑاای اگے رهِ جاوے۔ بلوںت سِںگھ نے تاڑِآ کِ وِاُںت اُلٹی پای, چھےتی نال کھالسے نُوں ِاک بولی دے کے اُس گھمسان وِچوں کّڈھدا هَے اُتّر رُکھ مُوںه دھردا بِجلی دی پھُرتی واںگُوں لگام موڑ جھّٹ سُںدری دی رّکھِآ نُوں پهُںچِآ۔ هُن هاکم

نُوں جِںد بچااُنی اَوکھی هو گای, پر بھاگاں نُوں باکی دے تُرک بی اُسدی سهاِاتا نُوں اّپڑ پاے۔ هُن تاں کھِچڑی واںگُوں سِکھ تے تُرک جُّٹ پاے۔ بلوںت سِںگھ نے سوچِآ کِ باجی گای, هاراںگے تاں نهیں, پر سُںدری نا بچی۔ ِاه تاڑ کے جور نال کھالسے نُوں 'گُّتھا' کهِ کے اجِها پَےںتڑا بدلِآ کِ سِںگھ لڑدے ماردے; گھُںمن-گھےری وِچ دے تیلِآں واںگُوں کّٹھے هُںدے هُںدے ِاک پِںڈاکار دی ترھاں هو گاے۔ هُن ِاک کتار اّگے هو کے لڑدی تے پِچھلیآں پِّچھے کدم سُّٹدیآں گایآں کِ بلوںت سِںگھ دے مُوںهوں 'هرن' سبد نِکلِآ۔ پھےر تاں سِںگھاں دے گھوڑے هوا واںگُوں نّٹھے۔ ِاس نّٹھ وِچ هاکم دے لاگيوں هی بِجلا سِںگھ تے سُںدری نّسے۔ هاکم نے دِل کھولھکے تلوار وگاای۔ بِجلا سِںگھ دا گھوڑا تاں نِکل گِآ پر سُںدری نُوں تلوار پےٹ دے اُتوں دی چھوهکے پّٹ نُوں لّگی۔ سّٹ دے کھڑاک نے گھوڑے نُوں بهُت نٹھايا ار سُںدری نِکل کے بھراواں وِّچ پهُںچ گای۔ پیڑ نال بےتاب سی, پر ڈاڈھے هٹھ نال ِاک هّتھ ڈھِّڈ پُر دھری تے لگاماں سُّٹی وگی گای۔ لهُو دی دھار اُتے بلوںت سِںگھ دی  نجر پای, ِاک پلاکی مار کے آپنے گھوڑيوں بھَےن دے گھوڑے دے پِّچھے جا ڈٹِآ ار بھَےن نُوں سںبھال کے گھوڑے نُوں اّڈی لا کھالسے سمےت بن وِچ جا دھسِآ۔ ِادھر بهادُر دا کھالی گھوڑا بی نال هی دَوڑی گِآ۔ پِّچھوں هاکم ساهِب بی هّتھ ملدے جکھمی سِپاهیآں سنے آپنے سهِر نُوں مُڑے۔

بن وِچ اّگے کھالسے دی اُڈیک هو رهی سی۔ جد ِاه پهُںچے تد بڑے آنںد هواے, پر سُںدری دے گھااَو دےکھکے جیآں نُوں کھوه پای۔ سردار سام سِںگھ نے ِاک چںگی سااے والی تھااےں گھاه دے بِسترے پر سُںدری نُوں لِٹايا۔ گھاواں اُتے تےل پا کے پّٹی بّدھی۔ پّٹ دا جکھم تاں کابُو آ گِآ پر پےٹ دا گھااُ بھاوےں آںدراں نُوں تاں نهیں سی کّٹ گِآ, پرںتُو لهُو ِانّا جاری سی کِ بںد نا هون وِچ آوے۔ سُںدری هوس وِچ تاں سی, پر پیڑ کرکے

نِربل سی۔ اُس وےلے کُجھ سِںگھ ِاک پِںڈ وِچ گاے ار اُتھوں ِاک سِآنے جّراه (ناای) نُوں بدوبدی پھڑ لِآاے۔ ِاس پُرکھ نے جکھم سیتا تے بںدوبست سُکھ دا کیتا۔ سُںدری بھاوےں ات دُکھی سی, پر چھُٹکارے دی کھُسی کرکے آنںد سی۔ رات سُںدری نُوں تاپ چڑھ گِآ۔ دِنے کُجھ وّل هو گای, پر نِڈھال بهُت۔ سِآنے هکیم پاس نا هون کرکے سُںدری دے گھاواں دی گهُ نا هو سکی, اُهناں وِچ وِهُ اُتپت هو گای, دِنوں دِن تاکت گھٹدی وےکھکے سُںدری جی وِچ لکھن لّگی کِ هُن اںت نےڑے هواُو۔ ِاسدی نتاکتی ولوں نِکٹورتیآں دے کلےجے کںبن لّگے۔ ِاس نِراستا وِچ بِجلا سِںگھ جی دی دناای نال اَوه هکیم ساهِب پھڑکے آںدے گاے کِ جِنھاں نواب دے مهِلاں وِچ سُںدری دے گھااُ سیتے سن۔ ِانھاں وگاری پھڑِآں نے کی درد کرنا سی, پر پھےر بی جِںد دے ڈر پِّچھے آپنی ولوں بتھےری واه لا تھّکے۔ سُںدری دا چِهرا ِاّڈے دُکھ وِچ بی کھُس سی, هر وےلے کھِڑی هوای جاپدی۔ پیڑ هُںدی, پر هااے نا کردی, تپ چڑھدا, پر بِسبری نا هُںدی۔ ِاس دے چِهرے وِچ گُرُو ساهِب دے چرناں دی پریت سی, اُس پریت دے کارن اُه جاندی سی, سگوں اُس لای ِاه پرگٹ نِسچا سی کِ مَےں گُرُو دی هاں, گُرُو اںگ سںگ هن ار کِسے وےلے وّکھ نهیں۔ جیاُنا, مَوت دو دساں هن, کوای دو وستاں نهیں۔ دوهاں هالتاں وِچ جد پریت هَے تد دُّکھ کِّتھے? سریر نُوں سریر رهے تے نام جپے تاں هرِمںدر سمجھدی سی, پر جد تےاگنا پوے تاں ِاسنُوں کھّلڑا جاندی سی ار ِاس دے تِآگ جاں گرهِن توں دُکھی سُکھی نهیں سی هُںدی کِاُںک اُسدا وِسواس ِاه سی:

"جوبن جاںدے نا ڈراں جو سه پریت ن جاِا۔۔

پھریدا کِتی جوبن پریت بِن سُک گاے کُملاِا۔۔۳۴۔۔”

*اکال پُرکھ دے چرناں دی پریت۔

سُںدری دی نتاکتی پَےرو-پَےر ودھدی گای ار اُس دے هِتَےسیآں نُوں نِراستا جِهی هون لّگ پای۔ ِاک دِن بلوںت سِںگھ نے کِها: بھَےن جی! کوای واسنا هووے تاں دّسو?

سُںدری بولی: تَےتھوں واری مےرے ویر! مےری واسنا کوای باکی نهیں, کِاُںک نا ِاه من رساں وِچ پِآ نا ترِسنا آای, جد ترِسنا دُور رهی تد واسنا کِّتھے? ار واسنا رهے بی کِسدی? گرِهست دی کھُّبھن توں گُرُو نے بچاای رّکھِآ هَے, دھن توں جیاُ اُپرام هَے, بِناں گُرُو دے کِسے نال موه نهیں پھُردا تے اُه آنںد داتا اںدر بَےٹھا هَے, من اُس دے چرناں دی دھُوڑ وِچ اجِها مست هَے کِ اُس رس نُوں چھڈدا نهیں۔ سو ویر جی! جد آپنی مُراد آپنی بُّکل وِچ هووے تد من کِّدھر جاوے تے واسنا کاهدی پھُرے?

من اسوار پون کا گھوڑا, اساں گگن تماسے جانا۔

گگن اںدر ِاک باگ اجاِاب چُن اںمرِت پھل کھانا۔

مِّٹھا بولن تے نام ارادھن, سیتل پون پھُهارا,

من دیآں واگاں هّتھ 'بِهاری' تِنھاں کَون مِلے اسوارا۔

('سرب لوه' جںگل لّکھی)

هاں, ویر جی! ِاک سںکلپ کِسے وےلے پھُردا هَے اُه ِاه هَے کِ مهاراج سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی دا پرکاس هووے ار ِاک-رس سارا پاٹھ سُناں تے ِاس نِربل دےهی نال رّج کے مّتھا ٹےکاں, پر ِاه گّل اَوکھی دِّسدی هَے, ِاس کرکے سںکلپ دا تِآگ کیتا هَے۔

بلوںت سِںگھ- بھَےن جی! آپ پھِکر نا کرو, ِاه گل اَوکھی نهیں هَے, ِاس دا بانھنُو جھبدے هی بّجھ جااےگا۔ سُںدری بولی (اّکھاں وِچ اّتھرُو آ گاے)— ویر جی! مَےں وّڈی اَوگنِهاری هاں, مےرے پِّچھے تُهانُوں ار سارے سِںگھاں نُوں وڈے کسٹ

جھّلنے پاے هن۔ مےری مُراد ِاه سی کِ مَےں بھراواں نُوں سُکھ دِںدی, اُلٹا سگوں مَےں دُّکھاں دا کارن هُںدی رهی هاں۔ مَےں گُرُو گوبِںد سِںگھ جی اّگے کی مُوںه دِآںگی کِ اںمرِت چھک کے مَےں کِنّی کُ پںتھ دی سےوا کیتی هَے ? کلگیوالا سُںدر چِهرا جد پُّچھےگا پُتری! کی بھلا کرکے آای هَےں? اُس وےلے مےرا سرمِںدا من کی اُتر دےوےگا? ماتا ساهِب دےواں جی دی پوِّتر گود وِچ بَےٹھنوں ِاه من لاج کھااےگا, جد ماتا جی پرےم-مای جھِڑک نال ‘کُچّجی دھی' کرکے سّدنگے۔

سُںدری دے ِاه دِل کںبا دےن والے نِںمرتا دے واک سُن کے سبھ دے نےتر پرےم-مای جل نال بھر گاے۔ سردار سام سِںگھ نے پِآر دے کے کِها:- پُتری! تُوں ِاستری نهیں, دےوی هَےں, تےرے ورگیآں دھرمی ِاستریآں دے ست پِّچھے هی پںتھ هَے۔ تُوں جےها اںمرِت سپھل کیتا هَے تےها هرےک ِاستری پُرکھ کرے۔ تُوں آپنے پِتا پاس بڑی سُرکھرُو هو کے چّلی هَےں۔ ماتا ساهِب دےواں تےرے ورگی پُتری لای گدگد هن, دھنّ هَےں تُوں۔ دھنّ تےرا جنم هَے۔ پںتھ وِچ تےری سےوا دی کدر هَے ار سارے تےرے لای کھُسی دے ارداسے کردے هن۔

سُںدری- پِتا جی! جو مَےنُوں کرنا ےوگ سی, سو مَےں نهیں کیتا۔ ِاه کهِکے پھِر رو پای ار بےهوس هو گای۔ پانی دے چھّٹے مارکے سُںدری نُوں هوس وِچ آںدا ار کُجھ سِںگھ سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی دی اسواری لَےن چلے گاے۔

سوےر سار هی گُرُو بابا جی آ گاے۔ اُس وےلے دس باراں سِںگھاں نے کےساں سنے ِاسنان کیتا, مهاراج جی دا پرکاس کرکے اکھںڈ پاٹھ آرںبھ دِّتا۔ سُںدری پاس لےٹی پای پاٹھ سُندی رهِںدی, کِنّا کِنّا چِر آسرے سِر بَےٹھدی تھّک جاںدی تاں لےٹ جاںدی تد بی من نا تھّکدا, دِل نا اّکدا, سگوں ِاه دسا هو رهی سی جو میںه ورسے پر دھرتی دی هُںدی هَے۔ سُںدری دا لُوں لُوں نام وِچ رّتا هويا سی تے آنںد دے سمُںدر وِچ ِاسنان کر

رهی سی۔ سولاں پهِراں مگروں پاٹھ تِآر هويا سبھ کھالسے دا دیوان آ لّگا, پهِلے سبھ نے رلکے سبد گاوےں, پھےر بھوگ پايا, آنںد پڑھِآ, آرتی اُچاری پرساد ورتِآ, سُںدری نے وڈے پرےم نال کُنکا چھکِآ ار اکال پُرکھ دا سُکر کیتا تے ِااُں کهِن لّگی:

“مےريو ویرو! مےریاَو بھَےنوں! ِاک بےنتی تُهاڈی پراهُنی بھَےن کردی هَے, وِچھوڑا بھاوےں دُکھداای هُںدا هَے, پر مَےں ِاس کرکے دُکھی نهیں, کِاُںک ساڈا آتما دا مےل کدے نهیں ٹُّٹن لّگا, اسیں سارے بَےکُںٹھی جیو هاں ار بَےکُںٹھ بھی سادھ سںگت دا هَے, پر مَےں ِاه آکھے بِنا نهیں رهِ سکدی کِ اُس هاکم دی مَےں رِنی هاں, مےری ماںدگی پر اُسنے رُپّےا کھرچ کیتا هَے, تُساں کُجھ رُپّےا اُسنُوں پُچا دےنا, جو مَےں رِنی نا رهاں۔” سام سِںگھ نے کِها "بهُت هّچھا! کُجھ پھِکر نا کرو, سِر دے جور پُچاواںگے, تُسیں سںکلپ نا رّکھو۔”

سُںدری- پےارے ویر! گُرُو تُهاڈا راکھا هَے, تُهانُوں کای بھیڑاں پَےنگیآں, سںگرام آاُنگے, پر تُسیں سبھ توں پار هوکے راج بھوگوگے۔ مےری پرارتھنا هَے کِ تُسیں آپنیآں ِاستریآں نُوں ساتھی جانيو تے نیچ نا بناِااَو۔ جد اُهناں نُوں نیچ جانوگے, اُهناں پر بےترس کرڑاای کروگے ار جد پر ناریآں نُوں مںدی درِسٹی نال دےکھوگے تد هی آپنے تےج پرتاپ دا گِرااُ جانيو۔ ساستراں وِچ ِاستری سُودر لِکھی هَے, ساڈے دساں هی گُراں نے سلاهی هَے۔ سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی وِچ اُپما لِکھی هَے تے نام بانی دا ادھِکار ِاستری نُوں پُورا دِّتا هَے۔ تِوےں دسوےں گُرُو جی نے اںمرِت وِچ پتاسے پوااے هن ار هُن ٹھیک تُساں اساں تے ديا کردے هو جاناں هُول کے راکھیآں کردے هو تے ستِکار دےںدے هو, تدے هی اسیں اَےڈے اپدا کال وِچ ار وَےریآں دے سمُںدر وِچ گھِرے هواے بھی سهی سلامت گّج رهے هاں۔

(دھرم کَور آد وّل تّک کے) هے بھَےنوں! تُسیں بی جد تّک سُّدھ سِںگھنیآں هو, تد تیک پںتھ تکڑا هَے, جد پتی سِںگھ تے تُسیں کُجھ هور هوایآں, تدوں هی تُهاڈی گتی ماڑی هو جااےگی۔ تیویں اُلاد دی پِآری هَے, اُلاد پِّچھے گُرُو پیر کِسے دی پرواه نهیں کردی۔ بّس, تُساں گُرُو گوبِںد سِںگھ جی توں مُوںه موڑ کے جدوں هور پُوجا تے نےم دھارے, تدوں هی سُودراں واںنگُو هو جااَوگیآں۔ تُهاڈی سںتان بی گِّدڑ هو جااےگی, دُرکار تُهاڈے هِّسے آوےگی ار ستِکار اُّڈ جاوےگا۔ ماےا دے چمتکاراں وِچ نا پھسنا ِاه تھوڑے دِناں دے هن۔ سدا رهِن والے آپنے آتما دی بھلِآای وّل ودھےرے کھِآل رّکھنا۔

مےرے ویرو! مےری بےنتی نا بھُّلنی, تیویں دا ستِکار تے پںتھ وِچ پوِّترتا تے پوِّتر درِسٹی اجِهی رکھنی کِ جےهی تُساں مےرے نال ورتن ورتی هَے۔ بھراوو, جد تُسیں راجے سردار هوووگے, کِسے سِںگھ نُوں چھوٹا نا جاننا, ساڈے وِکھے دھن پردھان نهیں, کرنی پردھان هَے۔ هّچھا! تھوڑا جل لِآاَو, مَےں مُوںه هّتھ دھوںدی هاں۔

ِاس وےلے سُںدری دا چِهرا چںد واںنگ چمک رِها سی ِاک ترھاں دا تےج سُورج دیآں کِرناں واںنگُو اُس دے رُوپ دے دُآلے بھاسدا سی, سّبھے هرِآن سن کِ ِاس کمجوری وِچ بل کِتھوں آ گِآ ? هِردے وِجوگ سِرے تے پهُںچا وےکھ کے وِچوں وِچ هِلدے سن پر بھانے وّل رُکھ کر رهے سن۔ دھرم کَور تاں بھَےن دے وِچھوڑے نُوں وےکھکے اںدروں-اںدر گھےریآں کھا رهی سی۔ دیوان وِچ بھی ِاک وَےراگ دا پربھااُ چھا رِها سی۔

جل آيا سُںدری نے مُوںه هّتھ دھوتا۔ دھرم کَور دے آسرے ڈھو لاکے وڈے پرےم نال جپُجی دا پاٹھ کیتا ار بھوگ پا کے ارداسا سودھِآ, آپنے پاپاں دی بھُّل بکھساای تے هِںمت نال دووےں هّتھ جوڑ کے سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی مهاراج اّگے مّتھا ٹےکِآ تے ِاه تُّکاں پڑھیآں:

مےل لےهُ ديال ڈھهِ پاے دُآرِآ۔۔

رکھ لےوهُ دین ديال بھرمت بهُ هارِآ۔۔

بھگت وچھل تےرا بِرد هر پتِت اُدھارِآ۔۔

تُجھ بِن ناهی کوِا بِناُ مےهِ سارِآ۔۔

کر گهِ لےهُ ديال ساگر سںسارِآ۔۔۱۶۔۔

سُںدری دا مّتھا دھرتی توں نا چُّکِآ گِآ, کِنّا چِر لںگھ گِآ۔ جد گھبرا کے بلوںت سِںگھ نے سِر چُّکِآ تاں کی ڈِّٹھا, سُںدری تُر گای, سُںدری پِتا پاس چلی گای, هاں۔ ستوںتی دا کھالی پِںجرا پِآ هَے۔

اُس وےلے سبد گااُںدے بھجن کردے کھالسے نے ماتا ساهِب دےواں دی پِآری سُںدر کَور دا سریر اگنی دے هوالے کیتا ار سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی دا پاٹھ کرکے دسوےں دِن بھوگ پايا۔ ِاسدے چلانے دا وَےراگ سارے پںتھ وِکھے هويا, پر دھرم کَور آپنی پِآری رّکھےک دا وِچھوڑا نا سهار سکی, دِنو دِن لِّسی هُںدی گای تے کوای ےاریں دِنیں پُورے سِدک وِچ چلانا کر گای۔ بلوںت سِںگھ بھاوےں وَےراگ وِچ نِبرِت هو کے اےکاںت بھجن کرنا چاهُںدا سی, پر سِںگھاں نے اُس نُوں نا جان دِّتا کِ وِهار پرمارتھ دووےں نِباهُنے چاهیدے هن, اںدر دا تےاگ کرنا هَے, نام نال لِو رّکھنی هَے, کرِےا وِچ وسدِآں تے کںم کردِآں نِرلےپ رهِنا هَے۔ اُدھروں دُّرانی دے پھےر چڑھ آاُن دیآں سُوںهاں مِل رهیآں سن, ِاس کرکے بلوںت سِںگھ "کرم کرت هووَے نِهکرم” دے هُکم مُوجب پںتھ سےوا پر تتپر هی رِها۔

اںتکا-۱

جو پُستک آپدے ِاس وےلے هّتھ وِچ هَے, ِاه پهِلے پهِل سںمت ۴۲۹ گُ:نا:سا: بھادروں ۱۸۹۸ ای: وِچ چھپی سی, لِکھی تاں ِاس توں پهِلاں گای هووےگی۔ ِاسدے لِکھے جان دا آدھار ِاه گیت هَے جو تدوں بی ِاس وِچ چھپِآ سی۔ ِاه گیت پُراتن هَے تے پُراتن ماایآں نے گايا تے ِاس وِچ هال سُںدری والا سُنايا کردیآں سن۔ اُه گیت ِاه هَے-

نند بھرجاای چینا چھڑدیآں,

پھَوج مُگلاں دی چڑھِآ۔

هااے وے سِپاهی جاںدِآ!

گھر نهیں سی راںجھا,

آپنی گوری نُوں کَون چھُڈا۔

هااے وے.....

 

اُڈیں اُڈیں وے کاگ سُلّکھنے!

کهِ مےرے باپ نُوں, دھی پکڑی وی جا۔

هااے وے.....

 

مُهراں دِآں ڈےڈھ لّکھ رُپاے دِآں لّکھ چار,

مِنّت مُتھاجی کر کے دھی لاُوںگا چھُڈا۔

هااے وے.....

اُڈیں اُڈیں وے کاگ سُلّکھنے! مےرے ویر کول جا۔

جا کهیں مےرے ویر نُوں بھَےن پکڑی وی جا۔

هااے وے.....

 

موتی دِآںگا ڈےڈھ سو مُهراں دِآں لکھ چار۔

هّتھ جوڑ کر بےنتی بھَےن لواںگا چھُڈا۔

هااے وے.....

 

اّگ لاواں تےرے لّکھاں نُوں موهراں جل جا,

اَےسی سُںدر سوهنی ساتھوں چھڈیآ نا جا۔

هااے وے.....

 

هیرے دِآں ِاک لکھ لالاں لکھ چار,

دو گھڑیآں دی بےنتی سوهنی لاُوں جا چھُڈا۔

هااے وے.....

 

اّگ لاواں تےرے هیرِآں لالاں جل جا,

اَےسی سُںدر سوهنی ساتھوں چھڈیآ نا جا۔

هااے وے.....

جاه باپ گھر آپنے رّکھاں تےرڑی لاج,

مُگلاں دا کھانا نا کھاواں, مَےں کھڑی جل جاں۔

هااے وے.....

 

جاه ویر گھر آپنے رّکھاں تےرڑی لاج,

مُگلاں دا پانی نا پیواں مَےں کھڑی جل جاں۔

هااے وے.....

 

جاه کںت گھر آپنے رّکھاں تےرڑی لاج,

مُگلاں دی سےجے نا چڑھاں مَےں کھڑی جل جاں۔

هااے وے.....

 

باپ همارا ڈِّگ پِآ ویر پِآ گس کھا,

کںت همارا هّس پِآ کرساں هور وِآه۔

هااے وے.....

 

مُگل گِآ سی پانیاےں پِّچھوں گوری چِکھا بنا,

سڑن لّگی سی بھَےنڑی اُتوں ویر گےا آ۔

هااے وے.....

سُںدری کِوےں تے کِاُں لِکھی گای? ِاه اسیں سُںدری کرتا جی دے آپنے لِکھے واکاں وِچ هی دّسدے هاں,

“سُںدری دے سماچار ار کھالسے دے هور هالات جو ِاس پُستک وِچ لِکھے هن اساں پںتھ پرکاس, کھالسا تواریکھ تے هور کای ِاتِهاساں ار برِدھ تیویآں پُرکھاں توں سُنکے کّٹھے کر کے ِاک سرےنی وِچ گُںد کے ار ٹُّٹے سِلسلِآں نُوں مِلا کے لِکھے هن۔ ِاس پُستک دے لِکھن توں ساڈا تاتپرج ِاه هَے کِ پُرانے سماچار پڑھ سُن کے سِّکھ لوک آپنے دھرم وِچ پّکے هون, پرمےسر

دی بھگتی تے جگت دے وِهار دوهاں نُوں نِباهُن, کُریتیآں دا تِآگ هووے, دھرم دا وادھا هووے ار سِکھاں نُوں آپنے اُتّم اسُول پِآرے لگن, آپنے وِچ جتھےبںد هو کے سِںگھ دُوجیآں کَوماں نُوں ِاک-رس جان کے کِسے نال ات وَےر تے کِسے نال ات موه نا کرن, سگوں ‘مانس کی جات سبھَے اےکو پهِچانبو' (پا-۱۰) والی گُرُو سِکھےا پُر ٹُر کے اٹّل رهِن۔” سُںدری چھپی نُوں اّج (۱۹۳۳ ای: وِچ) ۳۵ کُ برس هو گاے هن, اُس سمےں دا هال, جدوں لِکھی گای سی, ِاس وےلے ساڈیآں اّکھاں اّگے نهیں هن تے اُس توں بی پںجھی کُ ورھے پهِلاں سِّکھاں دی هالت بهُت دردناک سی, جِس نُوں وےکھ کے سِںگھ سبھا مُوومَےںٹ ٹُری سی۔ ِاس سمےں پر ِاک سرسری نجر پاياں سانُوں پتا لگےگا کِ ِاه پوتھی کِس سمےں لِکھی گای تے ِاس دا کی پھل هويا۔

اچانک راج گُآچن دی سّٹ کھا کے سِّکھ اسچرج دسا وِچ جا پاے۔ تےج گھٹ گِآ سی, تے انمتی پربھاو پُورا چھا گِآ سی, گُرپُرب مانوں نا هوياں تُّل سن, گُر مرِےادا مانوں لوپ سی, جتھےبںدی انهوںد ورگی ڈھِّلی سی۔ مهاراجا رنجیت سِںگھ دے مگرلے سمےں دربار وِچ انمتی جور ودھ جان کرکے سِّکھی وِچ رلے پَے گاے سن۔ راج جان دے مگروں ِاه هال سی کِ ساڈے مںدراں وِچ بُّت پرستی تے گھراں وِچ انمتی پروےس کر گای سی۔ سِّکھ ماواں وِچ آدرس مِلگوبھا جِها هو گِآ سی۔ سِّکھ دھیآں دُوجے اوتاراں دے گیت گااُںدیآں تے آرتیآں اُتاردیآں سن۔ گِآنیآں نُوں پُرانک تے سُوپھیآں دے رںگ چڑھ گاے سن,

*نوٹ: پُستک دی ِاه اںتک ۱ جُون ۱۹۳۳ وِچ لِکھی گای سی۔ اُس وکت ِاس پُستک ‘سُںدری' نُوں چھپِوآں ۳۵ برس هی هواے سن (۱۹۳۳-۳۵ ۱۸۹۸) هُن ِاس پُستک دی ۴۲ ویں چھاپ ۲۰۰۹ ای وِچ چھپ رهی هَے ےانی ِاه پِچھلے ۱۱۱ سالاں توں باکاِادا چھپ رهی هَے تے اج وی هرمن پےاری هَے۔ (سمپادک)

گُردواریاے آپ سِّکھاں وِرُّدھ رسماں سامل کر بَےٹھے سن۔ ِاس دسا نُوں دےکھ کے کُجھ پںتھ دردیآں نے سری اںمرِتسر جی وِچ تے پھےر لاهَور وِچ سِںگھ سبھاواں کاِام کیتیآں تے پھےر هور تھاواں تے کاِام هوایآں۔ پھےر کھالسا دیوان اںمرِتسر تے مگروں لاهَور دیوان بنِآ۔ سِںگھ سبھاواں دا مںتو کَوم وِّچ انمتی کھِآلت تے انمتی ریتاں رسماں کّڈھ کے نِرول گُرمت دے کھِآلات تے سِّکھ رسماں دا پرچار کرنا تے پںتھ نُوں جتھےبںد کرنا سی۔

پرںتُو مُّڈھ وِچ سِںگھ سبھا تهِریک دا باهلا جور انمتی ریتاں کّڈھن, بھاایچارک سُدھار تے وِدےک کںماں ول هی رِها تے ابھاگتا نال سِںگھ سبھا آرںبھ هون تے کُچھ سمےں مگروں دو دھڑے بن گاے, جِس کرکے جتھےبںدی دے کںم نُوں بھاری سّٹ وّجی۔

ِاه سماں سی جدوں پںتھ وِچ کَومی جیون, جتھےبںدی, دھرم بھاو, بانی تے نےم اتے ستِگُرُو دے چرناں دے پِآر دی رَو پَےدا کرن دی بھاری لوڑ سی تے جرُوری سی کِ پُراتن سِّکھ-ِاتِهاس, کھالسے دے اسلی پںتھک جیون دے کارنامے کَوم دے اّگے رّکھے جان۔

ِاس وےلے, ارتھات ۱۸۹۳ ای: دے لگپگ, ِاس پُستک دے کرتا جی دے دِماگ وِچ, جو اجے چھوٹی اُمر وِچ سے, دھرم بھاو دا پھَےلنا ِاک دارُو دِّس رِها سی, جِس نال پںتھ وِچ کُربانی دا مادا پَےدا هو کے مَےتری تے جتھےبںدی دی آس هو سکدی سی۔

ِاس آس نال ۱۸۹۳-۱۸۹۴ ای: وِچ کھالسا ٹرَےکٹ سُساِاٹی دی نیںه دھری گای, جِسدے پربںدھ کرتا بانی بھاای کَور سِںگھ جی هواے, دو چار سّجن هور نال رلے تے ساهِتے لِکھن دا کںم اےس لےکھنی نے آپنے پر لِآ۔ 'پرارتھنا’ 'پرےمبان' آدِک دھرم سِکھےا دے ٹرَےکٹ لِکھے گاے, چھپے تے ِاه کںم جاهری بھڑک توں بِناں ٹُر پِآ۔ اپرَےل ۱۸۹۵ وِچ بھاای کَور سِںگھ جی

* ےانی بھاای ویر سِںگھ جی دی لےکھنی۔

پرلوک گمن کر گاے۔ اُس وےلے تک پںج ٹَےکٹ نِکلے سے, چھےواں اُنھاں دے چلانے دا سوک پتر نِکلِآ اُهناں دے چلانے باد سُساِاٹی وِچ سردار ترِلوچن سِںگھ جی ورگے هونهار نَوجوان تے سّجن پُرکھ نے آکے نویں جان پا دِّتی۔ سُساِاٹی دا پّکا پھںڈ بن گِآ, رجِسٹری کراای گای تے باکاِادا ٹرَےکٹ نِکلن لّگ پاے۔ ِاس سُساِاٹی دے کںم نے بڑا نِّگر اسر پااُنا سُرُو کیتا۔ پںتھ وِچ دھرم بھاونا ودھن لّگی۔ کھانا جںگی توں نپھرت پَےدا هون لگ پای, دھارمِک دیوان سجن لّگ پاے۔ نِّگر اُساری دے کںم وّل رُجُوا ودھن لّگا۔

پںتھ وِچ ِاس دھرم بھاو دی تے پںتھک پےار دی رَو ودھااُن لای ۱۸۹۸ ای: دے بھادروں وِچ ِاه پوتھی کرتا جی نے چھپواای۔ پںتھ وِچ دھارمِک تے پںتھک جیون تے پِآر نُوں هور دُمردا لااُن لای اگلے سال دے کّتک وِچ آپ جی نے اکھبار 'کھالسا سماچار' جاری کر دِّتا, ِاس لای کِ ٹرَےکٹ تے سُںدری ورگے پُستکاں دا لابھ تاںهی ودھدا هَے جے اّٹھوےں دِن دھرم بھاو والا اکھبار بی سِّکھاں دے هّتھاں وِچ جاوے۔ ِاستوں تھوڑے چِر بااد پرسِّدھ لےکھک تے پںتھ سےوک بھاای دِّت سِںگھ جی گِآنی پرلوک چّل بسے تے کَوم وِچ جیون بھرن دا وِسےس کںم سُتے هی ‘کھالسا سماچار' دے سِر پِآ۔

مالُوم هُںدا هَے کِ سُںدری لِکھن دا پرےوجن کوای ساهِتےک نُکتے توں دِلچسپی لای ِاک ناول لِکھن دا نهیں سی جو پاٹھکاں نُوں گھڑی دو گھڑی دے بهِلاوے دا کںم دےوے تے نا چھان پُن کے نِرا ِاتِهاس لِکھن دا سی۔ ِاتِهاسک نُکتے توں ِاتِهاس دا کھاکا (آاُوٹ لااین) جِها کھِّچ کے جو اُس وےلے دیآں آسانی نال دستےاب چیجاں توں لِآ جاوے تے سینے-بسینے

* ستںبر ۱۹۰۱ ای:۔

آایآں رواےتاں تے اُپرلے گیت والی, کتھا نال مِلاکے ِاک سَے بنے, جِس نال جِس سمےں سِّکھاں نے کِ دِل هِلا دےن والیآں کُربانیآں کیتیآں هن اَوه سمےں اّکھاں اّگے آ جان, اَودوں دے هاکماں دے جُلم, پرجا دی دُکھی دسا سِّکھاں دے کارنامے تے سِّکھاں دیآں آپاوار کُربانیآں دِّس پَےن تے اَودوں دے سِّکھ کَےرَےکٹر تے کھالسے دے پںتھک جیون دا پھوٹو ساهمنے کھِّچِآ جاوے تے ِاس دے اسر نال سِّکھ مرد ِاستریآں وِچ کَوم دے جیون دی مّدھم پَے گای رَو مُڑ رُمک اُٹھے۔ جتھےبںدی, جِسدی نیںه سِںگھ سبھا دے مےل وِچ رّکھی گای سی سِرے چڑھے۔ گُرپُرب جو کَوم دی ِاک جان هن, کَوم وِچ مُڑ آ جان, گُر مرِےادا سِّکھاں دا امل هو جاوے تے پںتھک دِلدھاپ سُرجیت هو کے اروگ وّجن لّگ پوے۔

سو, سُںدری اُس سمےں لِکھی گای جدوں کِ پںتھ آپنی اوےسلی نیںد توں جگايا جا رِها سی, تے ِاس جاگ رهے سےر وِچ ِاس دے پُراتن باهُو-بل پراکرم, دھرم پوِتّترا تے اُچے آدرس نُوں سُرجیت کرن دی لوڑ سی تاں کِ کھالسا, جو ِاک آدرس ِانسان ستِگُر نے بنايا سی, آپنی اّٹلتا وِچ کاِام رهے تے ِاسدی سےوا نال جگت سُکھی هووے۔

سُںدری وِچ آاے هالات دّس چُکے هاں کِ کِوےں سںکلت هواے هن۔ سُںدری اجے چھپی نهیں سی کِ بھاای ساهِب تکھت سِںگھ جی نے (کرتا جی توں کھرڑا لِجا کے) سردار چںدا سِںگھ جی وکیل پھیروجپُر نُوں سُناای, اُهناں دے گھر کوای ٹهِلن سُن رهی سی۔ تربک کے بولی, سردار جی جو کتھا تُسیں پڑھ رهے هو اےس دا تاں ِاک پُرانا گیت مےرے ےاد هَے۔ اُه گیت سردار جی دے کهِن تے اُسنے سُنايا, جو پِّچھے دِّتا گیت هی سی۔ هور هالات, جو لِکھتی ِاتِهاساں وِچوں هن; اُهناں دے تھهُ پتے جِنّے کُ هو سکے کرتا جی نے ِاس وےری لا دِّتے هن۔

۱. اَےسے هالات کِ جِنھاں نُوں پڑھ کے لوکیں اچرج هو جاںدے هن کِ 'هَےں دِن دِهاڑے هاکم جنانیآں کھّس لَےںدے سن تے کھالسا کِوےں بهُڑ سکدا سی', سّک دی نجر نال دےکھے جا سکدے هن, پر اَےسیآں گھٹناواں بهُت هو ورتیآں هن سینے-بسینے رهِ کے رُل گایآں, ےا گیتاں دے بُّڈھے هو جان نال وِسر گایآں, پر لِکھتی ِاتِهاس وِچ وی گھّٹ توں گھّٹ پںج سّت ِاس ترھاں دے واکے آاے هواے هن۔ ےتھا:-

(ا) ساهِب سری گُرُو گوبِںد سِںگھ جی نے آپ ِاک براهمن دی پُکار تے آپنے ساهِبجادے اجیت سِںگھ دے ماتهِت ۱۰۰ جُآن دے کے هُسِآرپُر دے لاگے بّسی دے هاکم توں لڑکی چھُڈااُن لای گھّلِآ جو جاکے براهمنی چھُڈا کے لَے آاے تے گُرُو جی نے براهمن نُوں براهمنی دےکے ٹھںڈھ ورتاای۔ (گُ:پر: سُورج رُت پںج اںسُو ۳۳-۳۴)

(ا) کھُڈالے (سرسے) دے هاکم دی کَےد وِچوں ِاک لڑکی دے باپ نُوں دسوےں گُرُو جی نے آپ چھُڈايا, جِس نُوں هاکم نے لڑکی نا دےن پِچھے کَےد پا چھّڈِآ سی تے لڑکی سںگت نے لُکا رکھی سی۔

(ا) لُهاری جلالاباد (جو دِّلی لاگے هَے) وِچ پںتھ نے (بابا بگھےل سِںگھ دے سمےں) پںجاب توں تںگ آکے ِاک براهمن دی لڑکی, جو هاکم مّلو-مّلی کھوهکے لَے گِآ سی, بھاری جںگ کرکے چھُڈاای۔ جدوں لڑکی دے سهُرِآں نُوں کِها گِآ کِ کاکی نُوں لَے جااَو تاں اُنھاں نے ناںه کیتی کِ ِاه دھرمهین هو گای هَے, اسیں نهیں ِاس نال ورت سکدے, تد کھالسے نے کِها کِ ِاه هُن پںتھ دی لڑکی هَے, جو ِاس نال ورتنوں ناںه کرےگا اُسنُوں دںبھ دِّتا جااےگا تدوں کاکی نے پرساد پکايا تے سارے ساکاں تے بِرادری نے کھادھا۔ اُس وےلے کھالسے دے جتھے وِچوں هر سِںگھ نے ےتھاسکت مايا بیبی نُوں داج وجوں دان دِّتی تے سّچمُّچ هی بناکے سُهرے

ٹورِآ۔ (س: کرم سِںگھ هِسٹوریان)

(س) کسُور ِاّڈا بلی ٹِکانا سی کِ نادر نے دِّلی لُّٹی, دِّلی تّک دےس وَےران کیتا, پر کسُور تے هّلا کرن دا هَوںسلا نهیں پِآ۔ ابدالی متھرا تک تلوار ماردا تے لُّٹدا گِآ, پر کسُور ونّے اُسنے بی نهیں سی تّکِآ۔ اُس کسُور دے ِاک هاکم نے هِںدُو لڑکی جبری کھوه لای تے اُه هِںدُو اکال بُںگے پںتھ اگے پِّٹِآ کِ مےری مدد کرو, نهیں تاں مَےں مردا هاں۔ سردار هری سِںگھ, بھںگی مِسل دا وّڈا انکھ کھا کے پںج هجار جُآن نال مرنا مارنا بِدکے ارداسا سودھ کے ٹُر پِآ۔ پںتھ هَےران سی کِ کسُور کِوےں پںج هجار نال پھتے هو جاسی, پر پںتھ پِآرے ِاه کد جھّل سکدے سن کِ ِاک بھرا جا کے سهید هو جاوے تے باکی دے تکدے رهِن۔ سارے کھالسے دے دل کھبر سُنکے بھرا دے مگر ٹُر پاے, کسُور اّپڑدے تاایں چالی هجار کھالسا هو گِآ۔ دےکھو, ِاتِهاس لِکھدا هَے کِ ِاک براهمن لڑکی نُوں چھُڈااُن واستے چالی هجار سِںگھ پںجاب دے مجبُوت توں مجبُوت سهِر تے جا پِآ۔ جان توڑ لڑاای کرکے لڑکی چھُڈاای تے براهمن دے هوالے کیتی۔ (پںتھ پرکاس)

(ه) گوکل چںد نارںگ جی آپنے سِّکھوں کے پریورتن' وِچ لِکھدے هن- اُس (جّسا سِںگھ رامگڑیاے) نے هِسار کو لُوٹا اَور وهاں سے وُه دو لڑکیاَوں کو بچا لِآيا, جِنکو کِ وهاں کا هاکم جبردستی بھگا لَے گِآ تھا۔ (پنّا ۱۵۶)

اهِمد ساه ابدالی جد هِںد نُوں لُّٹ کے مُڑِآ هِںدُو ِاستریآں تے مرد گُلام کرکے لَے گِآ۔ ِاک توں ودھیک واریآں اَےسیآں هن کِ کھالسا مگر-مگر گِآ کِ دااُ پاکے هِںدُو ِاستریآں چھُڈا لِآاُںدا رِها۔ پںتھ دے جتھےدار سردار جّسا سِںگھ آهلُووالیاے, جو کپُورتھلا رِآست دے مُّڈھ کرتا هواے هن, اُهناں دی ِاک ِاس ترھاں دی مردانگی گوکل چںد نارںگ جی نے

آپنے 'سِّکھوں کے پریورتن' وِچ لِکھی هَے تے دّسِآ هَے کِ سردار جی نے اهِمد ساه پاسوں هِںدُو ِاستریآں چھُڈا کے آںدیآں تے پاسوں کھرچ دے کے آپو اپنے گھریں پُچايا۔ (سِّکھوں کا پریورتن پنّا ۲۵۳)

ِاسے ترھاں هاکم پرجا دی کی دُردسا کر رهے سن, جِسدی تسویر ‘سُںدری' وِچ هَے, جے لِکھتی ِاتِهاساں وِچ لّبھیاے تاں اَےاُں دے هال لّبھدے هن:

(ا) کپُوری دا کُدمُّدین کھاں آپنے سهِر تے ِالاکے دی کِسے سُںدر ِاستری دا ست بھںگ کیتے بِناں نهیں سی رهِںدا, جِس پر بںدے نے بنُوڑ جِّتن وےلے هلا بولِآ سی۔ ِاه دُسٹ آپنا ِالاکا چھّڈ کے, لِکھدے هن کِ اںمرِتسر آ کے ِاستری چُّک کے لَے گِآ سی۔ (پنّا ۱۶۳)

بھاای کرم سِںگھ جی کای ورھے ِاتِهاس کھوج کے اُس سمےں دے هاکماں بابت لِکھدے هن:

(ا) اُنھاں دِنیں ساهی دا پربںدھ اَےسا ڈھِّلا سی کِ نِّکے موٹے پِںڈاں نُوں جوراوراں دیآں واهراں سدا هی لُٹ لِآ کردیآں سن۔ (بںدا بهادر, سپھا ۳۲)

(ا) اُنھیں دِنیں باهر دے پِںڈاں وِچ سدا نںگ بھُّکھ ورتی رهِںدی سی, کِاُںک آاے دِن دھاڑاں, کانُوںگو تے آملاں دیآں سکھتیآں گریب جِمیداراں پاس کُچھ نهیں سن رهِن دےںدیآں۔

(س) تُرکاں دے جُلم: جو هاکم وی نهیں سن, اَےاُں دّسدے هن; آس پاس دے پِںڈاں دے لوکی کاجیآں, سّےداں تے سےکھاں دے جُلماں توں اّکے هواے سن۔

(ه) وّڈا آدمی بھاوےں بںدے نال کوای نا رلِآ, پر جالم هاکماں توں دُکھی هوای پرجا سبھ ِاس دے نال سی۔ اُس سمےں دے هاکم دَےںتاں دا اوتار سن, سبھ توں وّڈے لُٹےرے, پرلے درجے دے بےرهِم, لوکاں دے گھر لُّٹ کے آپنیآں ماڑیآں بھردے, جِمیںداراں نُوں نِچوڑ کے وےسواواں دے گھر پُوردے, ِاک ِاک گھر سَو سَو دے کریب

بےگم, تے ِاس تھوں پںج پںج گُنا لَوںڈیآں,.....اُنھاں دے دِلاں وِچ جُلم دا نِواس هُںدا آپنے سپُرد کیتی گای پرجا دے دِل دُکھااُںدے, اُهناں دیآں نُوںهاں دھیآں پھڑ کے بدوبدی مُسلمان کردے۔

۲. دُوجی گّل ِاه هَے کِ کی سِںگھ اَےسے تاکتور تے کُربانیآں کرن والے سن کِ نهیں: کِ مردے سن, هو مِٹدے سن, کھےال پںجاب بھر وِچ هو جاںدا سی کِ سِّکھ مُّک گاے هن, پر پھےر اُگم پَےںدے سن; کتلاماں سِّکھاں دیآں بںدے دے سمےں تے مگروں کھان بهادر دے هّتھیں, ساهنواج تے ےاهےا کھاں دے سمےں تے میر منُّوں وےلے اَےسیآں دردناک هوایآں هن کِ پڑھکے کلےجے پکڑے جاںدے هن۔ هاں, کتلاماں لڑن والے سِّکھاں دیآں هی نهیں سگوں سهِر, گِراںواسی, نا-لڑنهارے ٹّبرداراں دیآں بی۔ لکھپت نے پهِلے دِن تے مّسِآ والے دِن جد کتلام سُرُو کیتی تاں پهِلے آپنے گھر دے بےگُناه سِّکھ نَوکر هی کتل کیتے اتے سهِر دے وڈےکِآں اتے آپنے ورگے سرکاری آهُدےداراں, جَےسے دیوان سُورت سِںگھ تے دیوان کَوڑا مّل, دے منھاں کردِآں کتل کر دِّتے سن۔ لِکھِآ هَے کِ لاهَور وِچ سَےںکڑے سِّکھ روج کتل کیتے جاںدے, کھُوه بھرے جاںدے تے بُرج اُسارے جاںدے۔ اےه گّلاں هِںدُو ِاتِهاسکار تے مُسلمان آپ لِکھدے هن۔ پهاڑاں وِچ لُکے سِّکھاں نُوں راجے پھڑ پھڑ کے منُّوں پاس گھّلدے تے اُه نکھاس وِچ کتلاماں کروااُںدا۔ اےتھے هی بّس نهیں, جھّلاں وِچ جا لُکے سِکھاں دے ٹّبر کبیلے پکڑ کے لاهَور تسیهے دے دے کے بُرے هال کیتے, پر کِسے سِںگھنی نے دھرم نهیں هارِآ۔

۱. پںتھ پرکاس رتن سِںگھ جی۔

۲. سِّکھوں کا پریورتن۔

۳. پںتھ پرکاس رتن سِںگھ جی۔

۳. سِّکھ جد پکڑے جاںدے, اُهناں نُوں لالچ مِلدے, مُسلمان هون پر ماپھیآں تے هور سُکھ دے سامان پےس کیتے جاںدے, پر اُه کھُسی نال مَوت کبُولدے تے دھرم نا هاردے, سِّکھی کےساں سواساں نال نِباهُںدے۔ بںدے دے نال پھڑے گاے ِاک نَوجوان سِّکھ دی ماں پھّرُکھسیار پاتساه توں پُّت واستے ماپھی لَے آای کِ مےرا پُّت سِّکھ نهیں, پاتساه نے ماپھ کر دِتا هَے۔ پر اُس بّچے نے ماں دی گّل نا منّی, سِّکھی تے کاِام رِها تے هّس هّس کے دِّلی کتل هويا۔ ِاه گّل کھپھی کھاں مُسلمان مُاّرکھ آپنی اّکھیں ڈِّٹھی گّل لِکھدا هَے۔ بںدے دے کتل وےلے اّٹھ سَو دے کریب کتل هون والِآں وِچوں کِسے نے دھرم نهیں هارِآ, سگوں اّگے وّدھ ودھکے سهید هواے۔ (سَےرُل مُتاکھرین)

۴. چَوتھی گّل هَے سِّکھاں دا آچرن, باهُوبل, سُجاات تے سُوربیرتا تے اسُولاں دی سوجھی تے پالنا, ِاه گّلاں هَےسن کِ نهیں, ِاس لای لِکھتی سبُوت اسیں مُسلمان مُاّرکھاں دی کلم دے هی نمُونے ماتر دےںدے هاں:

گُلام الی کھاں آپنے ِاتِهاس 'امادُ-سآدت' وِچ لِکھدا هَے:

“دُّرانی دی پھَوج توں بِناں کِسے دی پھَوج سِّکھاں دا ٹاکرا نهیں کر سکدی۔ ِاس پھِرکے وِچ اجےهے رِسٹ پُسٹ سےر ورگے جوان هن جے اُه ولاِاتی (بھاو کابلی) گھوڑے نُوں لّت مارن تاں نِسچا هَے کِ گھوڑا اُسے وےلے مر جااے۔ ِانھاں دی بںدُوک نَو سَو کدماں تک آدمی تے مار کردی هَے تے هر ِاک سِّکھ گھوڑ سوار هو کے سَو کوهاں تک دا پَےںڈا کر سکدا هَے۔”

"پرگٹ هَے کِ جے اجِها نا هُںدا تاں ِاه دُّرانی سِپاه دا ٹاکرا کِوےں کردے۔ اںت نُوں دُّرانی سِپاه نے وی سِّکھاں دی تلوار نُوں منّ لِآ۔” سِّکھاں دی سُوربیرتا دے نمُونے کھالسا

سماچار وِچ 'بیر درسن هےٹھ چھّپدے هن, جِنھاں توں کھالسای بهادری دا پتا لّگدا هَے۔

سِّکھاں دا آچرن ات اُّچا سی۔ جھُوٹھ ِانھاں وِچ هَے نهیں سی, وِبھچار دا نام تک هی نهیں سی۔ ِانھاں ِاکھلاکی کھُوبیآں دی اُگاهی لای دےکھو کاجی نُور مُهںمد بلوچ لےکھک آپنی اّکھیں ڈِّٹھے هالات آپنے جںگ نامے وِچ اَےاُں دےںدا هَے۔

جناه هم ن بااد مِآنے سگاں

ن دُجدی بود کارے آں بدرکاں۔

---- -----   ---- ---- -----

کِ جانی اَو سارک ن دارںد دوست۔

ارتھات-سگاں (لےکھک نے ِاه سبد سِّکھاں لای گُّسے وِچ ورتِآ هَے) وِچ وِبھچار نهیں هُںدا تے نا چوری ِانھاں چںدرِآں دا کںم هَے....وِبھچاری تے چور نُوں ِاه مِّتر هی نهیں بنااُںدے۔

سِّکھاں وِچ اُس سمےں دے جت ست دے نجارے دا سریرام کِسن سِںگھ هِسٹوریان نے ِاک واکِآ دِّتا هَے:

کِ ِاکےراں سردار جّسا سِںگھ آهلُووالیاے دے جُآای تے وِبھچاری هون دا دوس لايا گِآ تاں سِّدھ هون اُپر پںتھ نے اُسنُوں مارے جان دا هُکم دِّتا تے ِاهو سجا اُس نُوں دِّتی گای۔ جِس توں سِّدھ هُںدا هَے کِ اَودوں کھالسے وِچ وِبھچار بِلکُل نهیں سی هُںدا تے ِاسنُوں اَےنا بھارا دوس گِنِآ جاںدا سی کِ ِاسدی سجا دےن وےلے پںتھ دے بجُرگ جتھےدار آپنے جُآای دی بھی رای نهیں سن کردے۔ (سِکھ ِاستریآں دے پرسںگ) جے کھِآل کرو کِ سِّکھ ِاک وِکولِّتری دھاڑ هُںدی سی تاں بی گلت هَے, سِّکھ ِاک آپنے تریکے دی آپنے آپ وِچ جتھےبںد

*سگاں پھارسی دا لپھج هَے, متلب هَے کُّتے ۔

کَوم سی۔ پھَوجی جتھےبںدی بی سی تے کَومی پربںدھ بی۔ جںگاں توں پتا لّگدا هَے کِ سِّکھ لڑدے پِچھے هٹدے سن تاں ابدالی ورگے جوراور نُوں اُهناں دا کاهلی نال پِّچھا کرن دا هَوںسلا نهیں سی پَےںدا, کِاُںک سِّکھ نّسے هواے ترتیب دے تریکے وِچ پِّچھے هٹدے سن۔ جد دُسمن پِچھا کرے تاں اّگوں ڈٹ کے اَےسا جںگ کردے کِ کای وےر پھته پااُںدے۔ کُپرهیڑے دے جںگ وِچ جو ابدالی دا کےول سِّکھاں نال جهاد سی, ابدالی اّگے ودھِآ تے سِّکھ پِّچھے هٹے۔ ۱۲ کوه پِّچھے هٹدے گاے, پر کِسے ترتیب تے کھُوبی نال ار آپے وِچ کِسے اَےسے جتھےبںد تریکے نال کِ ابدالی کولوں اُنھاں دیآں سپھاں تے پرھے ٹُٹ نهیں سی سکے, سِّکھ پِّچھے هٹدے سن, لڑدے سن, ماردے سن, مردے سن, کتل هُںدے سن, پر وار کردے سن تے آپو وِچ هلچل پَےن دی هالت وِچ مُولوں نهیں سن جاںدے۔ ِاس ابدالی نے سال کُ پهِلاں مرهّٹِآں نُوں پانیپت دے مَےدان وِچ اُکھےڑکے هلچلی مچا کے بھنّ دِّتا سی, پر سِکھاں دے پَےںتڑے نُوں نهیں سی اُکھےڑ سکِآ۔ ِاه مامُولی جںگ نهیں سی, ِاس وِچ ۲۰ ےا ۲۴ هجار سِںگھ سهید هواے تے ِاس توں وّدھ پٹھان لڑدے هواے مرے سن۔ اَےسے بھےانک جںگ وِچ پِّچھے هٹنا, پر سںگٹھِت رهِنا اُهناں دی پھَوجی جتھےبںدی دی ادُتی مِسال هَے۔

پھِر جِس دِن ِاتنا گھلُوگھارا ورتِآ, ِاک سِںگھ ساماں وےلے مُردِآں نال میلاں وِچ بھرے مَےدان وِچ کھڑا کهِ رِها سی- کھالسے وِچ جو کھوٹ سی اُه جاںدی رهی هَے, هُن تّت کھالسا رهِ گِآ هَے۔

ِاه هَےسی چڑھدیآں کلاں دا اںداجا, سِّکھاں دا اَےتنے کرڑے نُکسان جھّلن وےلے۔

هُن وےکھو پربںدھک جتھےبںدی وّل:-

جدوں پربںدھ دے سمےں هُںدے تاں اکال بُںگے ِاّکٹھے هُںدے اُهناں دے

سماگم دا نام 'گُرمتا' هُںدا سی۔ اُسدا هال مَےلکم نے اَےاُں دِتا هَے:-

"جِس وےلے سردار ِاس گںبھیر کںم لای ِاّکٹھے هُںدے سن تاں سمجھِآ جاںدا سی کِ سارے نِج دے تے سکھسی جھگڑِآں دا اںت هو گِآ هَے تے سارے آدمیآں نے آپنے جاتی تے سکھسی بھاواں نُوں پںتھک بھلِآای دی ےگوےدی توں کُربان کر دِّتا هَے تے سُّدھ دےس بھگتی دے بھاواں توں پرےرت هو, آپنے دھرم تے راجے لای ِاّکٹھے هو, ِاه کِسے هور گّل نُوں دھےان وِچ نهیں لِآاُںدے۔ جد سردار لوک تتھا آگُو بَےٹھ جاںدے هن, تد آد گرںتھ اُهناں دے ساهمنے رّکھے جاںدے هن, پوِّتر گرںتھ دے ساهمنے سارے مّتھا ٹےکدے هن تے 'واهِگُرُو جی کا کھالسا’ آدِک واک اُچاردے هن۔ ِاس توں پِّچھوں سارے سّجن کھڑے هو جاںدے هن جد کِ اکالی اُّچی آواج نال ارداسا کردے هن۔ ارداسے پِچھوں پرتِنِدھ آپو آپنی تھاں تے بَےٹھ جاںدے هن تے کڑاه پرساد وںڈے جان تے چھک لَےںدے هن, جِس دا ارتھ ِاه هُںدا هَے کِ اُهناں سارِآں وِچ  ِاک مهان کںم لای پُورن اےکا هَے۔ پھِر اکالی اُّچی آواج نال کهِںدے هن کِ سردارو! ِاه گُرمتا هَے, پھِر سردار آپو وِچ نےڑے نےڑے هو کے کهِںدے هن کِ- پوِّتر (گُرُو) گرںتھ ساهِب جی دی اسیں هجُوری وِچ هاں, آاَو اسیں آپنے ِاس دھرم گرںتھ دی سپتھ لایاے کِ اسیں آپو وِچ سارے جھگڑِآں نُوں بھُّل کے ِاک مت هو کںم کراںگے۔ سارے درِساں نُوں بھُّلن وِچ دھارمک بھاو جاں اُگّر دےس بھگتی دے ِاس سمےں توں لابھ اُٹھايا جاںدا هَے, پھِر اُه آپو آپنے ٹِکانے تے وِچار کردے هن, پھِر اُس نُوں دُور کرن دے سرووتم اُپااُو سوچدے هن۔”

* مَےلم 'Sketch of the Sikhs' Page 120 to 123

"ِاس توں دِّس رِها هَے کِ سِّکھ جتھےبںد سن, جتھےبںدی اُهناں دی پّچھمی ڈھںگ دی نهیں سی, پر آپنے ڈھںگ دی سی, پر کںم دی پُوری جتھےبںدی وِچ۔ اَوه کَومی لوڑ مُّکھ رّکھدے سن, آپا بھُّلدے سن تے آپا واردے سن۔ گُرمتے وےلے ایرکھا, دَےکھ تے وِرودھ کوای نهیں سن آاُن دےںدے۔ اےسے کرکے مُّک مُّک کے پھےر امُّک هو جاںدے سن۔”

"جد کھالسے مّلاں ماریآں تاں ِاک دُوجے دا ستِکار مُّکھ رّکھدے سن۔”

سرهںد دی لڑاای بابت کنِںگھم ساهِب لِکھدے هن:

"اُس سمےں دیآں کهانیآں سُن سُن کے هُن بی اُه سماں اّکھاں اّگے آ جاںدا هَے کِ ِاس جِّت دے مگروں سِّکھ کِس ترھاں ِالاکے وِچ جھٹ پٹ پھَےل گاے تے کِس ترھاں هر ِاک سوار رات- دِن گھوڑا دَوڑااُںدا پِںڈ پِںڈ پھِرِآ تے ِاه نِسان دےن لای کِ ِاه تھاواں اُس دی ملکیات هو گایآں هن, کِسے وِچ آپنی پّٹی, تلوار دا مِآن کِسے وِچ آپنے سریر دے کپڑے تے لڑاای دے هدھےار سُّٹدا گِآ, اَےتھوں تّک کِ نںگا هو گِآ تے اُهدے کول اگلے پِںڈ نِسانی وجوں رّکھن لای کُچھ بی باکی نا رِها۔”

ِاس گّل نُوں مُپھتی الااُدین نے وی لِکھِآ هَے تے ِاسے ترھاں وںڈ وِچ آاے کُچھ پِںڈاں دے نام پتے وی دِّتے هن۔ مَےنداب دے ِالاکے وِچ جو سرداریآں کاِام هوایآں تے ِالاکِآں دی وںڈ هوای اُه ِاسے ترھاں سی۔

ِاس ترھاں لِکھِآ هَے کِ سردار جّسا سِںگھ جی آپنے پاس هی دپھتر رّکھدے هُںدے سن تے جے کوای گِراں, جگھا, ٹِکانا, کوای جتھےدار پھته کردا آپ پاس آ کے لِکھا دےںدا تے اُه اُس دا مالک هو جاںدا آپے وِچ کوای وِکھاںدھ نا اُٹھدا۔ (تاریکھ باراں مِسل)

ِاتِهاسک ویچار توں وّکھرے جو آرٹ (هُنر) دے نُکتے توں ِاس پوتھی بابت وِچاریاے تاں ِاه Realistic (اسل سماچار دّسن والی) تے Idealistic (آدرس دّسن والی) چیج هَے جِس وِچ اُس وےلے دے املی پںتھک جیون دا اتے ِاتِهاسک نُکتے توں اُس وےلے دے سمِآں دا درُست اسلی نکسا اںکِت هَے, پھےر سِّکھ آدرس ِاس وِچ ٹھیک ترھاں ورنن کیتا هَے۔ در-اسل اُس سمےں دا پںتھک جیون سی هی آدرسک تے کلگیدھر جی نے جو آدرس دّسِآ سی اُه اسلیات هو کے پںتھ وِچ ورتن وِچ آ رِها سی۔ ِانھاں سارے سماچاراں توں پتا لّگدا هَے کِ کرتا جی نے سُںدری وِچ کِس ترھاں پُراتن سِّکھ جیون, اُس سمےں دے راج پربںدھ دے اتےاچار, سِّکھاں تے هواے اکهِ تے کرڑے جُلم تے سِّکھاں دی سُوربیرتا دا هُوبهُو تے بِلکُل درُست نکسا کھِّچِآ هَے۔ سُںدری ِاتِهاسک وارتا دے کَےمرے دُآرا اُس سمےں دے دےس وِچ ورت رهے سماچاراں تے سِّکھ جیون دا ِاک پھوٹو هَے تے لےکھک جی نے ِاس وِچ اُس سمےں دے سِّکھ کَےرَےکٹر تے کھالسا کَوم دے سمُّچے تَور تے مانوں ِاک جیاُںدی جاگدی مُورتی چِّترِت کر دِّتی هَے۔ پںتھ تدوں وِسےس کر کے 'کھالسا آدرس’ والا پںتھک جیون بتیت کر رِها سی- هاں, لےکھک جی دا وِسال تے سِّکھی جیون تے کھالسا آدرس نُوں جانن والا انُبھو هی ِاس وِچ 'ورت رِها' تے 'آدرسک' هال گوںدواں تے پربھاواں والا لِکھ سکدا سی۔

سُںدری جدوں چھپی هَے تدوں کیه اسر پِآ? ِاسدا اںداجا کر سکنا کٹھن هَے, پر کُچھ واکے تھوڑے هی دِناں وِّچ جگھا جگھا هواے سن کِ اناںمرِتیاے سِںگھاں نے اںمرِت چھکے تے سهِجدھاری سِںگھ بنے۔ سری مان سردار آيا سِںگھ جی تدوں هِسار والے پاسے ای.اے.سی. سن۔ آپ دّسدے هُںدے سی کِ اسیں ِاک دِن دَورے گاے تے بںدوبست دے ِاک سِںگھ اپھسر دے ڈےرے پهُںچے کِ ِاه سِّکھ هَے ِاس پاس رهاںگے۔ پر جد اسیں مِلے تاں اُس نے تهِمت

بّدھی هوای, کےس کھِلرے هواے تے سانُوں مِلدِآں گِلا کرن لّگا کِ کِس کَوم وِچ اسیں جںم پاے, نا اّگا نا پِّچھا, وهُوس دے وهُوس۔ سردار جی دسدے هُںدے سی کِ اسیں اُداس هو کے اُٹھ آاے تے اُس پاس ٹھهِرنا مُناسب نا سمجھِآ۔ چھے کُ مهینے باد آپ دّسدے سن کِ اسیں پھےر دَورے گاے تاں اُس نُوں مِلن دا ِاتپھاک هويا۔ دُوهری دستار تے هّتھ وِچ کڑا وےکھ کے اسیں اچرج هو کے پُّچھِآ کِ آپ تِآر-بر-تِآر هو گاے هو, سردار جی! ِاه کی کارن ورتِآ هَے? تاں آکھن لّگا: سردار جیاَو! مَےں تاں بھُّلا هی رِها, ساڈی کَوم دا پِّچھا تاں بڑا بجُرگ هَے۔ ساڈا ِاتِهاس تاں ساڈے پھکھراں دا پربت هَے۔ جِنھاں دا پِّچھا اَےڈا ساندار هَے اُنھاں دا اّگا بڑا ساندار هواےگا۔

اساں پُّچھِآ, چھے مهینے هواے تاں آپ دے کھِآل هوروےں سن, ِاه پریورتن کیکُوں هويا? تاں آپ اُٹھ کے اںدروں جا کے 'سُںدری' دی پوتھی چُّک لِآاے تے آکھن لّگے, آه پڑھو, مَےنُوں تاں ِاه پڑھ کے جاگرت آای هَے کِ اسیں ِاک نِهاِات هی بجُرگ کَوم دے بّچے هاں۔ سردار آيا سِںگھ جی دّسدے سن کِ اساں 'سُںدری' پڑھی هوای سی, اسیں بڑے پرسنّ هواے تے اُهناں نُوں ودھاای دِّتی تے آکھِآ: 'سردار جی, ِاتِهاس هی کَوم دی جان هَے۔

ِاس پوتھی وِچ تاں ساڈے ِاتِهاس دی ونّگی ماتر هَے, سارے نُوں کھوجو تے وِچارو تاں دںگ رهِ جااَوگے۔' اُهناں دِناں وِچ جںمُو تے بَےلپٹ (بلوچِستان) تّک توں پّتر ِاس پرکار دے اسراں دے آاُںدے سن۔ سَےںکڑے سِّکھ نَوجوان, ماای بھاای اجے مِلدے هن کِ جِنھاں دے من وِچ سُںدری پڑھکے پںتھ دی سان بهُت ودھ گای تے اُهناں وِچ پںتھک جیون, کَومی پِآر تے سِّکھی دا مان پَےدا هو گِآ۔ ِاس سِلسلے وِچ ِاک گّل هور وےکھن والی هَے کِ ِاس ارسے وِچ

سُںدری ۲۰ وار چھپ چُکی هَے تے لّگپّگ ۸۰ هجار کاپی ِاس دی نِکل چُکی هَے۔*

ِاس نِّکی جِهی پوتھی نے کَومی جیون دا پِآر, سِّکھی دا چااُ تے دھرم بھاو کَوم وِچ بهُت پَےدا کیتا تے پںتھ دی جاگرتی وِچ ِاس دا بهُت سارا هِسا هَے۔ تھوڑے سمےں وِچ هی تکریبن سارے سِّکھ آےماں وِچ پڑھاای جان لّگ پای تے ِامتِهان دا کورس بن گای۔ دُوجے پاسے اَوس سمےں دے کُجھ کھاس کر تے هُن وی بهُت سارے اُپدےسک تے پرچارک 'سُںدری' وِچوں پڑھے سماچار سُنااُںدے هُںدے سن تے هن۔ اَےاُں ِاس نِّکی جِهی پوتھی نے, کی پڑھے هواے تے کی انپڑھ انںت سِّکھاں وِچ دھرم دی رَو چلاای سی۔

جُون, ۱۹۳۳

-مان سِںگھ بی.اے. اَےل.اَےل. بی.,

اَےڈووکےٹ, هاای کورٹ, لاهَور

* هُن ِاه ۴۲ویں وار چھپی هَے, تے هُن تک چھپ چُکی دی گِنتی پاٹھک جن آپ لگا سکدے هن۔

نوٹ:- پاٹھکاں دی جانکاری لای اسیں دس دےنا چااُںدے هاں کِ پںتھ رتن نِدھڑّک نےتا ستِکارےوگ ماسٹر تارا سِںگھ جی وی پهِلے سهجدھاری سن تے "سُدری” پڑھکے هی سِںگھ سجے سن۔ (سمپادک)

اںتکا-2

اکالی کَور سِںگھ جی نِهںگ نے, 'کسمیر سِّکھ سماچار' نام دا ِاک اکھبار کّڈھِآ هويا سی۔ ِاس اکھبار دے پوه سں: ستِگُرُو نانک ساهِب ۴۶۷ (جنوری-۱۹۳۶) دے سپھا ۳ پر س. ورِآم سِںگھ جی مےجر, چھااُنی ستوارا (جںمُو) دا پھوٹو تے هالات آپ نے چھاپے هن۔ ِاناں دا املی وتن پِںڈ کھنَوڑا (جِلا هُسِآرپُر) دّسِآ هَے تے ِانھاں دے هالات وِچ لِکھِآ هَے:-

"گُرُو دسمےس پاتساه جی دے سمےں ِاس بںس دے ِاک سّجن نے گُرُو کھالسے نال مِل کے اںمرِت پان کیتا تے اُس دا نام سِںگھاں نے سر. بلوںت سِںگھ رّکھِآ, ِانھاں دا هی جِکر سُںدری نامے ٹرَےکٹ وِچ درج هَے۔”

ِاس لِکھت توں سُںدری جی دے وتن تے کھاندان دی کُچھ ٹوه مِلدی هَے۔ سِکھ ِاتِهاس دے پرےمیآں نُوں ِاس پاسے وِسےس توّجو دے کے کھوج کرنی چاهِدی هَے تاں کِ سُںدری جی دے ادُّتی کارنامِآں تے هور روسنی پَے سکے۔

 

سُوںه آای هَے کِ کاهنُووان دے چھںبھ دے ِالاکے (جِلا گُرداسپُر) وِچ ِاک پُرانی بااُلی مَوجُود هَے جو بیبی سُںدری دی ےاد وِچ کھالسے دی بناای دّسی جاںدی هَے۔ سروت هَے کِ هُن گُردُآرا بی اَوتھے بن رِها هَے۔

1 / 139