ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ

ਵਿਦਰੋਹ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਭਾਵਨਾ

ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਰੱਖਿਆ।

ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ

ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਖਲਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਜੋ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਡੇੜ੍ਹ ਦੋ ਸੌ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤਕ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਂਦੀ ਰਹੀ, ਤੇ ਫੇਰ ਲੰਮੀ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ 'ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ, ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਇਤਿਹਾਸ 'ਚ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਗਿਆ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ।

ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਾਲਾਤ ਸਨ ਜਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਰਾਜਨੀਤਕ ਗਲਤੀਆਂ ? ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਜੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ 'ਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ ?

ਮੇਰੇ ਇਸ ਨਾਵਲ 'ਯੁੱਗ-ਅੰਤ' ਦਾ ਆਰੰਭ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਸੱਤ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 1847-48 'ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਦ ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਦਕੀ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਸਭਰਾਓਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਕੁੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪੁੱਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ 'ਪਤਵੰਤਿਆਂ' ਦੀਆਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਾਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਹਾਲੇ ਜਿਉਂਦੇ ਸਨ। ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਚਾਹੇ ਅਖੌਤੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ 'ਚ ਕਾਇਮ ਸੀ ਪਰ ਅਸਲੀ ਤਾਕਤ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੁਆਲੇ ਬੈਠੀ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਆਮ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਜਿਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵੀ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ 'ਚ ਪੈਰ ਜਮਾਏ ਤਾਂ ਆਰੰਭ 'ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਤਬਕਾ ਜਦੋਂ ਇਹ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਸ਼ਾਸਕ ਨਾਲ ਮਿਲਵਰਤਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਥ ਦੇਣ 'ਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿੱਜੀ

ਭਲਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ, ਜਨਤਾ ਦੇ ਭਲੇ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਸਨਮਾਨ ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਨਵੇਂ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਮਦਦਗਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਬਕੇ ਨੇ ਹੀ ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਖੂਨੀ ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਨੂੰ ਸਿਰੋਪਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ, ਯਾਨੀ ਸੰਨ 1847-48 'ਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨਾਲ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦਦਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਜੋ ਫ਼ਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ, ਹਜ਼ਾਰੇ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ, ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਸਨ।

ਹਰ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੇਖਦਾ-ਪਰਖਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗੁਣਾਂ, ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਘਾੜਿਆ ਜਾਏ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ-ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰੀ ਥੱਲੇ ਲੁਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ । ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਐਸੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਜੇ ਮੋਟੇ ਅੱਖਰਾ 'ਚ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਛੋਟੇ ਅੱਖਰਾਂ 'ਚ ਜ਼ਰੂਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਸਕਾਂ 'ਚੋਂ ਹਾਂ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਕ ਐਸੀ ਹਸਤੀ ਸੀ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਐਨ ਠੀਕ ਸਮੇਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਹਾਲਾਤ ਸਾਜ਼ਗਾਰ ਸਨ। ਉਹ ਇਕ ਨਿਰਭੈ ਅਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆਂ, ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਅਵਸਰ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਲਾਭ ਉਠਾਇਆ ਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕਰਨ 'ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਇਆ।

ਮੇਰੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੇ ਮਾਤਹਿਤ 'ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ' ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿਰਦਾਰ ਅਤੇ ਨਾਇਕ ਉੱਚੇ ਹੌਂਸਲੇ ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਵਾਲੇ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਅਹਿਮ ਕਿਰਦਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜੰਗਨਾਮੇ ਦੇ ਲੇਖਕ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਪੁੱਤਰ 'ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼' ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਉਲਝਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ 'ਰੂਪ ਕੌਰ' ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਜਾਂ ਪੋਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਤਰ ਕਲਪਿਤ ਹੈ ਜਾਂ ਵਾਸਤਵ, ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਮੈਂ ਪਾਠਕਾਂ ਉੱਤੇ ਛੱਡਦਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਸਵਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿ ਕੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਠ ਵਿਆਹੁਤਾ ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਸਿਰਫ ਪੁੱਤਰ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ? ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਕੁੱਖੋਂ ਵੀ ਧੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ

ਪੈਦਾ ਹੋਈ ? ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੂਝਵਾਨ ਪਾਠਕ ਸਮਝ ਜਾਣਗੇ, ਮੈਂ ਰੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਲਿਖਦਿਆਂ ਮੇਰਾ ਇਰਾਦਾ ਨਾ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ-ਗਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਭਾਰਨਾ, ਬਲਕਿ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਤਰਕ, ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਤੱਕੜੀ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਸਨਮੁੱਖ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜਮਾਤ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਲੜਾਈਆਂ ਤਕ ਸੀਮਤ ਨਾ ਰੱਖਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ, ਆਮ ਸਿਪਾਹੀਆਂ, ਗੈਰ ਸਿੱਖਾਂ (ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਪਠਾਣਾਂ) ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਰਾਹੀਂ ਸੋਚ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਬਾਹਰਲੇ ਤੱਥਾਂ ਤਕ ਸੀਮਤ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ/ਤਥਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕੇ 'ਮੂਲ' ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਉਂਜ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨਾਵਲ ਲਿਖਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੋਮਿਆਂ, ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇਕ ਨਾਵਲ ਹੈ, ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਖਰੜਾ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨਾਵਲ 'ਚ ਆਏ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੇਰਵਿਆਂ, ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ, ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਸੂਚੀ ਮੈਂ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਅੰਤ 'ਚ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਹੀ ਲਿਖਾਂਗਾ ਕਿ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਮੇਰੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਨ, ਸਮੇਤ ਮੇਰੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਰਦਾਰ-ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੈਂ ਇਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਕਥਾ-ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਸਿਰਜਦਿਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕੁਝ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਲਈਆਂ ਹਨ।

-ਲੇਖਕ

1

ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ, ਵਿਸਾਖ 1848 ਦੀ ਸਵੇਰ, ਵੀਹ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਚਾਲ ਤੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੀਹਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ-ਅੱਗੇ ਦੋ ਹੋਰ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕੀਮਤੀ ਕਪੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਹੇ ਘੋੜ-ਸਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਿਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਖੁਰਾਂ ਦੀ ਟਪ-ਟਪ ਸਵੇਰ ਦੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਨ 'ਚ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਵਿਘਨ ਪਾ ਰਹੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੜਕ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਵਗਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ 'ਚੋਂ ਬਦਬੂ ਨਿਕਲਦੀ ਅਤੇ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਨਾਲੀਆਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸੜਕ 'ਤੇ ਫੈਲਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਦਸਤੇ ਦੇ ਮੋਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਹੈ, ਆਯੂ ਛੱਤੀ-ਸੈਂਤੀ ਵਰ੍ਹੇ ਪਰ ਤੀਹ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ। ਮੱਥੇ ਅਤੇ ਬਾਹਵਾਂ 'ਤੇ ਭਰ ਚੁੱਕੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਕਈ ਮੋਰਚੇ ਮਾਰੇ ਅਤੇ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਭਾਗ ਲੈ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਨੀਲੀ ਪੱਗ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ, ਲੱਕ ਨਾਲ ਇਕ ਭਾਰੀ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ 'ਚ ਲੰਮੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲਾ ਬਰਛਾ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਘੋੜੇ ਦੀ ਕਾਠੀ ਨਾਲ ਇਕ ਬੰਦੂਕ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਥੱਲੇ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਇਕ ਪਿਸਤੌਲ ਵੀ ਲੁਕਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੋਲਾਂ-ਸਤਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਮੱਸਾਂ ਛੁਟਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਕੋਲ ਇਕ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਇਕ ਢਾਲ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਥੱਲੇ ਇਕ ਪਿਸਤੌਲ ਲੁਕਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ ਇਸ ਦੇ ਮਾਮੇ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਬਜਾਰਾਂ-ਗਲੀਆਂ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਜਦ ਇਹ ਕਾਫਲਾ ਉੱਚੀਆਂ ਮੀਨਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਮਸੀਤ ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਕ ਹਵੇਲੀ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ ਤਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁੱਤੇ ਸਿੱਧ ਹੀ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਚਾਲ ਹੌਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਮਾਸ਼ਕੀ ਆਪਣੀ ਮਸ਼ਕ ਨਾਲ ਛਿੜਕਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ 'ਚ ਪੱਸਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਕੋਕਿਆਂ ਜੜੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਬੂਹੇ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਪੱਥਰ 'ਤੇ ਪੰਡਤ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਅਬਰੋਲ, 'ਰਾਜ ਜਯੋਤਸ਼ੀ' ਦਾ ਨਾਮ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਅੱਖਰਾਂ 'ਚ ਉੱਕਰਿਆ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਜਯੋਤਸ਼ੀ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਈ ਭੇਤਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ ਜੋ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ

ਸੀ ਪਤਾ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵੀ ਪੰਡਤ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਜਦ ਦੋ-ਮੰਜ਼ਲਾ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਛੱਤ ਉੱਤੇ ਪਈ ਤਾਂ ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਖੜਾ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਹਿੱਲੇ ਜਿਵੇਂ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਫੇਰ ਹੱਥ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ: ਕਿੱਧਰ ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਲਗਾਮ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਹੱਥ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਕੁਝ ਸਮਝੇ ਜਾਂ ਨਾ ਸਮਝੇ, ਪਰ ਹੌਲੀ ਦੇਣੀ ਬੋਲੇ, "ਠੀਕ ਏ, ਜਾਓ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਅੰਗ ਸੰਗ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇ ?"

ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੇ ਸਿਰ ਦੁਆਲੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸਾਫ਼ਾ ਲਪੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਚਿੱਟੀ ਦਾਹੜੀ ਸਜ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਗੰਜੇ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਭਈਆ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਪੰਡਤ ਅਤੇ ਚਾਹੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਗੋਰਾ ਹਰ ਕੋਈ ਦਾਹੜੀ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਅੱਗੇ 'ਸਿੰਘ' ਲਾ ਦੇਂਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਲਾਲਾ ਰਾਮ ਤੋਂ ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਈਆ ਰਾਮ ਦਾਸ ਤੋਂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਹੋ ਗਿਆ।

ਪੰਡਤ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦਾਹੜੀ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ :

"ਓਏ ਕੀਰਤ ਸਿਆਂ ਧਰਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੇਸਾਂ-ਦਾਹੜੀਆਂ 'ਚ ਨਹੀਂ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜੰਜੂਆਂ ਵਿੱਚ...। ਵਾਲ ਵਧਾਉਣ ਨਾਲ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਅੱਗੇ 'ਸਿੰਘ' ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਨਾ ਕੋਈ ਬਹਾਦਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ। ਜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਤੇਜ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਦਗਾ ਨਾ ਕਰਦੇ।"

"ਉਹ ਤੇ ਨਕਲੀ ਸਿੱਖ ਸਨ।" ਉਸ ਆਖਿਆ ਸੀ।

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਅਸਲੀ ਸਿੱਖ ਕੌਣ ਆ ?"

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਤੰਗ ਜਹੇ ਬਜ਼ਾਰ 'ਚੋਂ ਲੰਘਣ ਲੱਗੇ ਜਿੱਥੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ, ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਛੜਕਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਲਲਾਰੀਆਂ, ਹਲਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਭਾਂਡੇ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸੜਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹਿੱਸਾ ਘੇਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਟੁੱਟੇ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਡਿੱਗੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਸਨ। ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਰਜ਼ੀ ਛੱਪਰ ਪਾ ਕੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿੱਦਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ 'ਚ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਹੀ ਹਵਾੜ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਊਠਾਂ ਨੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿਹੁਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਦਸਤਾ ਮੁਲਤਾਨੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਕਰੀਬਨ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਚਾਰ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਤੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੱਗਦੇ ਸਨ, ਪਸ਼ੌਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਦਸਤੇ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸੀ ਜੋ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਵੀਹ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਦਸਤੇ ਦਾ

ਕਰਨੈਲ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਇਕ ਤੇਰਾਂ-ਚੌਦਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਦਾ ਦਿਸਣ ਵਾਲਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ, ਤੇੜ ਸਲਵਾਰ, ਉੱਪਰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਲਾਖੇ ਰੰਗ ਦੀ ਫਤੂਹੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੁੱਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵਲੀ ਹੋਈ ਮੂੰਗੀਆਂ ਰੰਗ ਦੀ ਪਗੜੀ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਦੋ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗ-ਰਖਿਅਕ ਸਨ।

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਚਾਹੇ ਆਪਣਾ ਅੱਧਾ ਚਿਹਰਾ ਆਪਣੀ ਪੱਗ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਪਸ਼ੌਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚ ਖੜੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ।

"ਸਲਾਮ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਜੀ, ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਕਿੱਧਰ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ?

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਇਸੇ ਦਾ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਨਾ ਲਵੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੌਖ਼ਲੇ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਜ਼ਰਾ ਸ਼ੇਖ਼ ਚਰਾਗ਼ ਦੀਨ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਹਾਂ। ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਮੰਨਤ ਮੰਗੀ ਹੋਈ ਸੀ।"

"ਹੋਰ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ?"

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਹਨ। ਜੇ ਉਹ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁੱਛਣ ਦੀ। ਉਹ ਬੋਲਿਆ :

"ਬਸ ਖੇਤੀ ਕਰੀਦੀ ਹੈ।" ਫੇਰ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਆਖਿਆ : ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਕੀ ਪਤਾ ? ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਦ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਸੁਲਤਾਨ ਮਹਿਮੂਦ ਅਤੇ ਕਰਨੈਲ ਸੁਲਤਾਨ ਅਹਿਮਦ ਨੂੰ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿ 'ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਬਰਤਰਫ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਗੀਰਾਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ਬਤ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਵੈਰ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਘੱਟ ਅਤੇ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ । ਮੁਦਕੀ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਤੇ ਸਭਰਾਓ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤੋਪਚੀਆਂ ਬਿਨਾਂ ਹੁਣ ਤੋਪਾਂ ਭਲਾ ਕਿਸ ਕੰਮ ਦੀਆਂ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਿਪਾਹੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਵਲ ਤੱਕਦਾ, ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ 'ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ' ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਵਧਾ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ।

2

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਚਰਾਗ ਦੀਨ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਮਜ਼ਾਰ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਖੂਹ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੇ ਦੱਸੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਮਿਲਣਾ ਸੀ । ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸੋਚਾਂ 'ਚ ਪੈ ਗਿਆ । ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤੇ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵੱਲ

ਆਉਂਦਿਆਂ ਤੱਕਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ।

“ਸਲਾਮ-ਵਾ-ਲੇਕੁਮ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ," ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉਤਰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਵੀ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਗਿਆ।

“ਫਕੀਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੋਗੇ। ਕੀ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਤੁਹਾਡੀ ਵੀ ਛੁੱਟੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ?"

"ਹੁਣ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਕਾਹਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਜੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ। ਮੈਂ ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਕੇ ਚਲਿਆ ਆਇਆ। ਇਹ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਪੁਚਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਲਗਾਈ ਹੈ।"

"ਜੇ ਮੈਂ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੂਲ ਰਾਜ ਦੀ ਮਤਹਿਤੀ 'ਚ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵੀ ਕੋਈ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਮੁਕਾਮ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਫਰੰਗੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

"ਮਹਿਫੂਜ਼ ਤੇ ਇਹ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਕਿਸੇ ਗ਼ੱਦਾਰ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ, ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਫਰੰਗੀ ਇਸ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ 'ਚ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਰਗਮਾਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਦਿਆਂ ਇਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਣ 'ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ।"

"ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ, "ਮੈਂ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ।"

"ਔਲਾਦ ਲਈ ਆਦਮੀ ਭਲਾ ਕੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਈਮਾਨ ਦੀ ਨੀਲਾਮੀ ਸ਼ਰੇਆਮ ਕਰਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹਨ।"

"ਹਾਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਦਰੁਸਤ ਆਖਿਆ।" ਫੇਰ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੰਨ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਲਿਜਾਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘੋੜ-ਸਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?"

"ਹਾਂ, ਬਿਲਕੁਲ ।" ਉਹ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਵੱਲ ਸਵਾਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਤਿੰਨਾਂ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਇਹ ਮੇਰੇ ਦਸਤੇ 'ਚ ਸਨ। ਅਤੇ ਜਦ ਮੈਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੋ ਤੁਰੇ ਸਨ ।"

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੈਂ ਬੇਫਿਕਰ ਹੋ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਖੜੇ ਜਿਸ ਕਮਸਿਨ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਹ ਕੋਈ ਲੜਕਾ ਨਹੀਂ, ਨਾਬਾਲਗ ਲੜਕੀ ਹੈ ।"

"ਲੜਕੀ!" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ 'ਉਸ' ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਨੈਣ ਨਕਸ਼ ਸੱਚਮੁਚ ਕੁੜੀਆਂ ਵਰਗੇ ਲੱਗੇ। "ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਕੋਈ...?"

"ਇਹ ਨਾ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਉਂਜ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ, ਮੇਰਾ, ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ।"

"ਐਵੇਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਨਾ ਪਾਓ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ।"

"ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਰੂਪ ਕੌਰ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਭੁਚੰਗੀ ਵਾਂਗ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਜਗ੍ਹਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੈ।"

"ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ.... ? ਇਹ... ?"

"ਇਹ ਕੋਈ ਆਮ ਲੜਕੀ ਨਹੀਂ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਲਿਜਾਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਧੀ ਜਾਂ ਪੋਤਰੀ ਹੈ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ।"

"ਧੀ ਜਾਂ ਪੋਤਰੀ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਅਸਾਂ ਤੇ ਕਦੀ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਘਰ ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ?"

"ਫੇਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਹੀ ਸੋਚੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਤਰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ? ਧੀਆਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?"

ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦੂਰ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਭੇਸ 'ਚ ਖੜੀ ਕੁੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸ ਵੱਲ ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਤੱਕਣ ਤੋਂ ਸਮਝ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਉਸੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਬੜਾ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਉਹ ਥੱਲੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਪੈਰ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਰਗੜਨ ਲੱਗੀ।

"ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਬੰਦਾ ਕੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਤੇ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਜੰਮਦਿਆਂ ਹੀ ਮਾਰ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।"

"ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਹਾਂ, ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੱਖ" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਸਾਡੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਜੰਮਦਿਆਂ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 'ਕੁੜੀਮਾਰ' ਕਹਿ ਕੇ ਬੇਦਖ਼ਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।"

"ਉਹ ਵੇਲੇ ਹੋਰ ਸਨ ਜਦ ਖ਼ਾਲਸਾ ਖ਼ਾਲਸ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਕਲਾਂ 'ਚ ਸੀ । ਹੁਣ ਜੋ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖ ਹੀ ਰਹੇ ਹੋ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਠੰਡਾ ਜਿਹਾ ਸਾਹ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਤੇ ਦਰੁਸਤ ਏ, ਪਰ ਇਹ... ਇਹ ?"

"ਜਿਸ ਨੇ ਬਚਣਾ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਾ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚਾ ਹੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ?" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਆਖਿਆ।

"ਸਾਫ-ਸਾਫ ਦੱਸੋ।"

"ਇਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿੱਸਿਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ 'ਚ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁੜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ 'ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਜਗ੍ਹਾ' ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ; ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁੜੀ ਵੱਲ ਗੌਹ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਦਰਮਿਆਨਾ ਕੱਦ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਜੁੱਸਾ, ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਕੁਝ ਭੂਰੇ, ਚਿਹਰਾ ਕੁਝ ਚੌੜਾ, ਅੱਖਾਂ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ, ਪਰ ਭਰਵੱਟੇ ਕੁੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਪਤਲੇ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕੁਝ ਭਾਰੇ, ਲੰਮੀ ਗਰਦਨ ਅਤੇ ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਗੋਲ-ਗੋਲ ਮੁੰਦਰਾਂ।

"ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਬਾਪ? ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ, ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਜਾਂ... ?"

"ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਪਾਲਣ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ 'ਚ ਬੜੀ ਤਾਕਤ ਹੈ।"

"ਤੇ ਫੇਰ ਇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਡਰ ਕਾਹਦਾ ?"

"ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਜੇ ਚੁੱਪ ਕਰਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜ਼ਬਾਨ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਵੀ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਪਾਲਣਾ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਨਾ ਵੀ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਦਾਈ, ਕੋਈ ਕਨੀਜ...?"

"ਹੂੰ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਨੱਕ ਨੂੰ ਖੁਰਚਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਨਾਜ਼ੁਕਤਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, “ਪਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰੀ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ਡਰ ?"

"ਡਰ ?" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ, "ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਰਹੂਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਅਤੇ ਹਾਮਲਾ ਬੀਵੀ ਨਾਲ ਜਬਰ ਜਿਨਾਹ ਕਰਕੇ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਭਾਵੀ ਔਲਾਦ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।"

"ਹਾਂ, ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ, ਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਐਸੀਆਂ ਕੋਝੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਫ਼ਸੋਸ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ। "ਚੱਲੋ ਛੱਡੋ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ । ਸੁਣ ਕੇ ਮਨ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"

"ਮਨ ਚਾਹੇ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਅਤੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸਿਆਣਪ ਨਹੀਂ।"

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਆਪਣੇ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ?"

"ਇਸ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ।

"ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ। "ਜੇ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੁਣਾਓ।"

"ਉਂਝ ਇਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਕੁਝ ਸੁਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਅਵਸਰ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਜੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ :

'ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਜੀ

ਰਾਣੀ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਾਈ

ਘਰ ਬੈਠਿਆਂ ਰੱਬ ਨੇ ਰਾਜ ਦਿੱਤਾ

ਦੇਖੋ ਮੱਲ ਬੈਠਾ ਸਾਰੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ

ਬਰਸ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਦ ਅੰਦਰ

ਰਾਣੀ ਦਿਲ ਦੇ ਵਿਚ ਜੋ ਜਿੱਚ ਆਈ

ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਮਾਰ ਕੇ ਚੰਦ ਕੌਰਾਂ

ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਲੋਂ ਬਲਾ ਲਾਹੀ'

"ਓਹ ! ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਤਾਜ ਦੀ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕੀ ਦਾ ਕੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਪਰ ਵੇਖੋ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਵੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਦਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਦਾ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦਾਸੀਆਂ ਨੇ ਸਿਲ-ਵੱਟੇ ਨਾਲ ਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਦਾ ਸਿਰ ਪਾੜ ਦਿੱਤਾ।"

"ਓਹ । ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਹੁਣ ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵੀ ਹੈ, ਕਿ ਜੇ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਨੂੰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਦਾ ਹੋਣਾ ਆਪਣੇ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਦਿਸਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।"

"ਪਰ ਇਹ ਐਵੇਂ ਅਫ਼ਵਾਹ ਵੀ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਅਫ਼ਵਾਹ ਜਾਂ ਸੱਚ । ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਤਾਂ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋ ਹੀ ਗਿਆ ।"

"ਹੂੰ। ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਚਾਉਣਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?"

"ਰਸਤੇ 'ਚ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਦੇਰ ਖੜਾ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ, ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ:

"ਇੱਥੋਂ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਦੂਰ ?"

"ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ, ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪਹਿਲਾਂ ।"

"ਤਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਦਿਨ ਲੱਗ ਜਾਣਗੇ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਰੱਖੀ ਕਿ 'ਇਸ' ਦੇ ਕੁੜੀ ਹੋਣ ਦੇ ਭੇਦ ਨੂੰ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਤੋਂ ਲੁਕਾਈ ਰੱਖਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਅੱਧਾ ਕੁ ਸੱਚ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਨਹੀਂ, ਕੁੜੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪੁਚਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੌਣ ਹੈ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਹੀ ਰਹੇ। ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਘੋੜ ਚੜ੍ਹੇ ਉਸ ਵੱਲ ਹੈਰਾਨੀ ਅਤੇ ਉਤਸਕ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਹਾਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਕਿ ਕੁਝ ਦਿਨ ਤੱਕ ਉਹ ਇਸ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਰਹੇਗਾ, ਉਹ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਹੁਣ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਰਗੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇਵੋ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਆਪਣੇ ਝੋਲੇ 'ਚੋਂ ਇਕ ਪੱਗ ਅਤੇ ਖੰਡਾ ਕੱਢਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲਿਆ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰੂਪ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਕੁੱਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵਲੀ ਹੋਈ ਪਠਾਣਾਂ ਵਾਲੀ ਪੱਗ ਉਤਾਰ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਰਗੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ। ਫੇਰ ਖੂਹ ਤੋਂ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਆ ਕੇ ਜਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਸਤਾ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ:

“ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਵਾਪਸ ਜਾਓਗੇ ਕਿ ਰੂਪ ਕੌਰ ਨਾਲ ?"

"ਮੈਂ ਰੂਪ ਨੂੰ ਉਸ ਪਿੰਡ 'ਚ ਛੱਡਣ ਤੱਕ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਾਵਾਂਗਾ।"

"ਚੱਲੋ ਇਹ ਵੀ ਵਧੀਆ। ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਜੰਗਨਾਮਾ ਸੁਣਾਂਗਾ। ਉਂਝ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਪਤਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਜੰਗਨਾਮਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਤੇ ਮਕਬੂਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦਿਆਂ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੋ ਬੰਦ ਹੀ ਯਾਦ ਹਨ ਉਹ ਇਸ 'ਚ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕਈ ਕੁਝ ਜੋੜ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਬੰਦ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਹਨ। ਉਹ ਸੱਚਮੁਚ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ।"

"ਹੁਣ ਗੱਲ ਤੁਰੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸ ਦੇਵਾਂ" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਫਰੰਗੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਜੰਗਨਾਮੇ ਦੇ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੂਹ ਮਿਲ ਗਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਹੁਕਮਰਾਨ ਇਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹਵੇਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸੱਚੋ ਸੱਚ ਲਿਖੇ। ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਵਾਲਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਜੰਗਨਾਮੇ ਦੀ ਇਕ ਨਕਲ ਮੇਰੇ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਮੁਕਾਮ 'ਤੇ ਪੁਚਾ ਦੇਵਾਂ।"

"ਸਭ ਕੋਈ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਹੁਣ ਕੌਣ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਹੈ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ। ਅੱਜ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਅਤੇ ਪੱਗ 'ਤੇ ਕਲਗੀ ਲਾਈ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਪੱਗ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਰੁਲਦੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ।"

"ਸੱਚ ਕਿਹਾ ਸ਼ਾਹ ਜੀ, ਸੱਚ ਕਿਹਾ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਵੇਖਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਕੁੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਡੋਗਰੇ ਵਜ਼ੀਰ, ਸੰਧਾਵਾਲੀਏ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ। ਤੇ... ਤੇ ਹੁਣ ਕਵਿਤਾ-ਕਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਦਿਸਣ ਲੱਗਾ ।"

"ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਮਾਰ ਇਕ ਵਾਰ, ਪਰ ਹਰਫ਼ ਦੀ ਮਾਰ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਆਖਿਆ।

***

3

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਗੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕਈ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਹਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਰੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਰੂਪਾ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨਗੇ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਚਾਹੇ ਤੇਜ਼ ਦੌੜਦੇ, ਚਾਹੇ ਹੌਲੀ ਚੱਲਦੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੁਰਾਂ ਨਾਲ ਧੂੜ ਦੇ ਬੱਦਲ ਉਡਾਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ, ਬੜੀ ਬਰੀਕ ਅਤੇ ਹਰ ਥਾਵੇਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਧੂੜ। ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਿਆ ਚਾਹੇ ਹਾਲੇ ਇਕ ਘੜੀ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਹਵਾ 'ਚ ਸ਼ੀਤਲਤਾ ਸੀ। ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਧੁੱਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਧੂੜ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਦੇ ਲੜਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਕ ਲਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਕ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਗੱਡੇ ਆਪਣੀ ਹੌਲੀ ਚਾਲ ਚੱਲਦਿਆਂ ਵਿਪਰੀਤ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੱਡਿਆਂ ਨੂੰ ਹਿੱਕਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਚ ਕੁਝ ਸੁੱਤੇ ਜਿਹੇ, ਕੁਝ ਹੁੱਕਾ ਪੀਂਦੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਸ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕ ਘੋੜ-ਸਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਦਸਤਾ ਵੀ ਚੱਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦ ਵੀ ਕੋਈ ਕਾਫਲਾ ਜਾਂ ਗੱਡਾ ਰਸਤੇ 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ। ਉਂਝ ਇਹ ਸੜਕ ਨਾਮ ਦੀ ਹੀ ਸੀ। ਬਸ ਗੱਡਿਆਂ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਨਾਲ ਬਣੀ ਸੁੱਕੇ ਖੇਤਾਂ, ਮੈਦਾਨਾਂ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਇਕ ਚੌੜਾ ਜਿਹਾ ਰਸਤਾ। ਬਲਦਾਂ ਦੇ ਗਲਾਂ 'ਚ ਪਾਈਆਂ ਟੱਲੀਆਂ ਦੀ ਟਨ-ਟਨ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਨੀਰਸਤਾ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਜਾਪ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਲੰਘਦੇ ਤਾਂ ਤੀਵੀਆਂ ਸਿਰ 'ਤੇ ਘੜੇ ਚੁੱਕੀ ਕਿਸੇ ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਜਾਂਦੀਆਂ ਜਾਂ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਦਿਸਦੀਆਂ। ਅੱਧ ਨੰਗੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਹਨੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ ਦੌੜਦੇ ਖੇਡਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।

ਦੋ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਘੋੜੇ ਦੁੜਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਦਵਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਹੌਲੀ ਕਰ ਲਈ। ਰਸਤੇ 'ਚ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਰੂਪ ਕੌਰ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਉਸ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਘੋੜਾ ਦੁੜਾਉਣ ਲੱਗਦਾ। ਇਸ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕੁੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਇਸ ਸਫਰ ਦੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦਾ ਸਾਥ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਅਤੇ ਸੁਖਦਾਈ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਰੂਪ ਕੌਰ ਹੁਣ 'ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਆਕਰਸ਼ਕ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ

ਪਿਲਾਉਣ ਲਈ ਰੁਕੇ ਤਾਂ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਝੱਟ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਰੂਪ ਨੇ ਵੀ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਥੱਲੇ ਉੱਤਰ ਗਈ। ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਦੀ ਇਸ ਘੋੜ-ਸਵਾਰੀ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਆਕੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਪੈਰ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਬਾਂਹ ਵਲ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੱਤਾ।

"ਸਾਵਧਾਨ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਸਾਵਧਾਨ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਕਹਿ ਉੱਠਿਆ, "ਇਹ ਸ਼ਾਹੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੀ ਔਰਤ ਹੈ।" ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਦੂਜਿਆਂ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਆਖਿਆ:

"ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਵਧਾਨ ਹੋ ਕੇ ਚੱਲਣਾ ਪਵੇਗਾ ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ । ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਨੌਕਰੀਓਂ ਬਰਖ਼ਾਸਤ ਕੀਤੇ ਵਿਹਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਜੁੰਡਲੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਨੇ । ਤੁਸੀਂ ਰਸਤੇ 'ਚ ਵੇਖਿਆ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।"

"ਹਾਂ, ਮੈਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਸਿੰਘ ਜੀ। ਐਨੇ ਵਰ੍ਹੇ ਸਿਪਾਹੀਗਿਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਥਾਵੇਂ ਹਲ ਨੂੰ ਏਨੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਫੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹੁਣ ਧਾੜਵੀ ਬਣ ਕੇ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਕਰਦੇ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਇਕੱਲਾ ਦੁਕੱਲਾ ਮੁਸਾਫ਼ਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਨਹੀਂ।"

ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਦਿਵਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਫੇਰ ਤੁਰ ਪਏ। ਪੰਦਰਾਂ ਕੁ ਮੀਲ ਧੂੜ ਦੇ ਬੱਦਲ ਉਡਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਕਾਫੀ ਸਾਰੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਿਪਾਹੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬੋਹੜ ਥੱਲੇ ਬੈਠੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਬਣਾ ਕੇ ਕੁਝ ਰਿੰਨ ਪਕਾ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੁਝ ਪਲ ਰੁਕ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੋ ਚਾਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਲਈਏ। ਵਰਨਾ ਬਹੁਤ ਅਸੁਭਾਵਿਕ ਲੱਗੇਗਾ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ।

ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ 'ਹਾਂ' 'ਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਰੂਪ ਅਤੇ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਦੇ ਲੜ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦੁਆਲੇ ਵਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਢਕ ਲਏ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਲਗਾਮ ਖਿੱਚੀ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਬੈਠਿਆਂ 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖ਼ਾਲਸਾ' ਆਖਿਆ। ਅੱਗਿਓਂ'' ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਿਹ ਆਖਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ:

"ਆਓ, ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਛੱਕਦੇ ਜਾਓ।"

"ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਖੂਬ ਢਿੱਡ ਭਰ ਕੇ ਤੁਰੇ ਸਾਂ।"

"ਓਹ । ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਹੋ। ਕੀ ਹੈ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਤਾਜਾ ਖ਼ਬਰ ?”

"ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਨਹੀਂ। ਸਭ ਕੁਝ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਵਾਂਗ ਚੁੱਪ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਫਰੰਗੀ ਇੱਥੋਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦੇਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

"ਕੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਆਪਣੀਆ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਆਪ ਮਿੱਟੀ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ। ਸਾਡੇ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਰਾਣੀਆਂ ਆਪ ਬੁਲਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ-ਆਓ ਆਓ !" ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਰੋਹ ਨਾਲ ਕਹਿ ਉੱਠਿਆ, "ਬੋਲੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ -ਪਹਿਲਾਂ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਚਾਓ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਲ ਮਾਲ ਗੁਜਾਰੀ ਦੇ ਰੁਪਏ 'ਚੋਂ ਛੇ ਆਨੇ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਬੋਲੀ ਵਧਾਉਂਦਿਆਂ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।"

"ਸਿਰਫ ਇਲਾਕੇ ਹੀ ਨਹੀਂ।" ਦੂਜਾ ਬੋਲਿਆ, "ਨਾਲ ਚਾਰ ਲੱਖ ਰੁਪਈਏ ਵੀ। ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਪੇਸਕਸ਼ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵਧਾਦਿਆਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ। ਅਤੇ, ਅਤੇ ਹੁਣ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਆਬਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਖਰੀਦ ਲਈ ।"

"ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਇਹ ਫਰੰਗੀ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਚਲਦਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਏ। ਇਹ ਤੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਹੈ ।"

"ਇੰਝ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੂੰ ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਬੋਲਿਆ, "ਹੁਣ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਸਲੀ ਵਾਰਿਸ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਕਾਬਲ ਅਤੇ ਦਲੇਰ ਔਰਤ ਹੈ।"

"ਵਾਰਿਸ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ? ਦਲੇਰ ਕਿ ਚਾਲਬਾਜ ?" ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਅੱਧਖੜ ਉਮਰ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬੋਲਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਮੱਥੇ ਅਤੇ ਗਰਦਨ ਉੱਤੇ ਸੱਟਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ। "ਜੇ ਇਸ ਨੇ ਮੁਦਕੀ ਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ 'ਚ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਤੇਜ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨਾਲ ਦਗਾਬਾਜ਼ੀ ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਹ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ।" ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ ਵੱਲ ਗੌਹ ਨਾਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਆਖਿਆ:

"ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਹਨ, ਖ਼ਾਲਸਾਈ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੋਪਚੀ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਲਦ ਨੇ ਇਸ ਜੰਗ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਲੰਮਾ ਕਿੱਸਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ।" ਉਸ ਦੇ ਪਛਾਣੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਘਬਰਾਇਆ। ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ-

"ਤੁਸਾਂ ਠੀਕ ਹੀ ਪਛਾਣਿਆ ਹੈ।"

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਕੁਝ ਸੁਣਾਓ ਸ਼ਾਹ ਜੀ । ਅਸੀਂ ਵੀ ਸੁਣੀਏ ਕਿ ਸੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਝੂਠ?”

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਹ ਬੋਲਿਆ:

"ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਾਂ ਯਾਦ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਉਹ ਬੰਦ ਜਰੂਰ ਸੁਣਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਤੁਸੀ ਸੁਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਯਾਅਨੀ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਬਾਰੇ :

ਜੱਟੀ ਹੋਵਾਂ ਤਾਂ ਕਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਰੰਡੀ

ਸਾਰੇ ਦੇਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਤੁਰਨ ਵਾਰਾਂ।

ਛੱਡਾਂ ਨਹੀਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਵੜਨ ਜੋਗੇ

ਸਣੇ ਵੱਡਿਆਂ ਅਫਸਰਾਂ ਜਮਾਂਦਾਰਾਂ।

ਪਏ ਰੁਲਣ ਇਹ ਵਿੱਚ ਪਰਦੇਸ ਮੁਰਦੇ,

ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਮਾਰਨੀ ਏਸ ਮਾਰਾ।

“ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਬੰਦ ਤੋਂ ਤਾਂ ਇਹ ਅਰਥ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਖੁਸ਼ ਸੀ।“ ਇੱਕ  ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਖੁਸ਼ ਤਾਂ ਹੋਣਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਬਲਕਿ ਮੈਂ ਤੇ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ ਨੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਦਾ ਛੜਯੰਤਰ ਰਚਿਆ ਸੀ।"

"ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਤੇਜ ਸਿੰਘ ।" ਇਕ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਉਹ ਤੇ ਮੋਹਰੇ ਸਨ ਭਾਈ ਮੋਹਰੇ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਸੁਣ ਲਓ-

"ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖ ਫਰੰਗੀਆਂ ਕੁੰਜ (ਗੁਪਤ) ਗੋਸ਼ੇ,

ਪਹਿਲੇ ਆਪਣਾ ਸੁਖ ਅਨੰਦ ਵਾਰੀ

ਤੇਰੇ ਵਲ ਮੈਂ ਫੌਜ ਨੂੰ ਘਲਣੀ ਆਂ

ਖੱਟੇ ਕਰੀਂ ਤੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੰਦ ਵਾਰੀ।"

"ਪਰ... ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹ ਰਾਣੀ ਕਿਉਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਹਾਰ ਜਾਵੇ?" ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ?"

"ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਮੁੰਡਿਆ, ਉਹੀ ਸਰਦਾਰ, ਜੋ ਇਸ ਦਸਤੇ ਦਾ ਸਰਗਨਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਬੋਲਿਆ:

“ਛੋਟੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੇ ਜਾਤੀ ਖ਼ੁਦਗਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੀਆਂ। ਇਹ ਔਰਤ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਬਸ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਧੀ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ 'ਤੇ ਆਸ਼ਿਕ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਨੂੰ ਘਰ ਲੈ ਆਇਆ।"

"ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿਰਫ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਉੱਚੀ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।" ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ, ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰੇ ਕੋਈ ਛੋਟੇ ਆਦਮੀ ਸਨ... ਅਤੇ ਸੰਧਾਵਾਲੀਏ ?"

"ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ।" ਉਹੀ ਸਰਦਾਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਗੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਈ ਕਿ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨਾਮ ਦਾ ਇਕ ਭਰਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਣਜੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਲਈ ਰਸਤਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਖ਼ਾਤਿਰ ਕੰਵਰ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਪੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫੌਜ ਨੇ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ।"

"ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਕ ਬੰਦ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।" ਸਾਹ ਬਖ਼ਸ ਨੇ ਜੋਸ਼ 'ਚ ਆਉਂਦਿਆਂ ਸੁਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ-

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਾਰਿਆ ਕੋਹਿ ਕੇ ਵੀਰ ਮੇਰਾ

ਮੈਂ ਖੁਹਾਊਂਗੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜੁੰਡੀਆਂ ਨੀ।

ਧਾਕਾਂ ਜਾਣ ਵਲਾਇਤੀ ਦੇਸ਼ ਸਾਰੇ

ਪਾਵਾਂ ਬੱਕਰੇ ਵਾਂਗ ਜਾ ਵੰਡੀਆਂ ਨੀ।

ਚੂੜੇ ਲਹਿਣਗੇ ਬਹੁਤ ਸੁਹਾਗਣਾਂ ਦੇ

ਨੱਥ ਚੌਂਕ ਤੇ ਵਾਲੀਆਂ ਡੰਡੀਆਂ ਨੀ

ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਪੈਣਗੇ ਵੈਣ ਡੂੰਘੇ

ਜਦੋਂ ਹੋਣ ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਰੰਡੀਆਂ ਨੀ।

ਉਹ ਕੁਝ ਦੇਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਂ 'ਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਉਣਾ ਹੀ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝਿਆ।

ਇਸ ਅੱਧਖੜ ਸਿਪਾਹੀ ਬੋਲਿਆ, 'ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਕੁੱਛੜ ਚੁੱਕਿਆ ਛੋਕਰਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖੜਯੰਤਰੀ ਔਰਤ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਕੋਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੱਦੀ ਜਗੀਰ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਸਾਨੂੰ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿਸੇ ਬਹਾਦਰ, ਖੁੱਦਦਾਰ ਅਤੇ ਸਿਆਣੇ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਜੋ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਸਕੇ ।“

"ਕਿਸ ਦੀ ਜਗੀਰ, ਕਿਸ ਦੀ ਨਹੀਂ ।“ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਯਤ ਜਾਣਨ ਖਾਤਰ ਬੋਲਿਆ, "ਅਸੀਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਦੇ। ਗਲਤ-ਠੀਕ ਨਾਲ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਭਲਾ ਕੀ ਸਰੋਕਾਰ ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਨੌਕਰੀ ਲੱਭਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜੰਮੂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੰਗੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀ ?"

"ਇਹ ਮੈਂ ਕੀ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮੂੰਹੋਂ ਖਾਲਸਾ ਜੀ। ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੂੰ ਭਲਾ ਭੁੱਖੇ ਮਰਨ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ? ਜਾਂ ਤੇ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਜੇ ਨੌਕਰੀ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੂਲ ਰਾਜ ਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੁਆਰਥੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਤਾਂ ਮੂਲਾ ਖੱਤਰੀ ਚੰਗਾ ਜਿਸ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।“

"ਤੁਸਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਆਖੀ ਖਾਲਸਾ ਜੀ।“ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ ਨੇ ਆਖਿਆ,

"ਦਰਅਸਲ ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ।"

***

4

ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦਾ ਇਕ ਜਰਨੈਲ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਰਦਲੀ ਨਾਲ ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਇਹ ਰਿਹਾਇਸ਼-ਗਾਹ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਮੁਗਲੀਆ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅਮੀਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਘਰ, ਹਵੇਲੀਆਂ ਅਤੇ ਮਹੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕਰਕੇ

ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ-ਓ-ਸ਼ੌਕਤ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਸੜਕ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਦੂਰ, ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇਕ ਝੁੰਡ ਵਿਚਕਾਰ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਅਲੀ ਮਰਦਾਸ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਨੌ ਲੱਖਾ ਬਾਗ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਫਰੰਗੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਦੇ ਤੰਬੂ ਕਤਾਰਾਂ 'ਚ ਲੱਗੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਿਨ-ਬਦਿਨ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਛਾਉਣੀ 'ਚ ਅੰਗਰੇਜ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਤੰਬੂ ਪੂਰਬੀਏ ਅਤੇ ਗੋਰਖੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਫਰੰਗੀ ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਿਪਾਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਚ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰਖਦਿਆਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਏ ਗਏ ਸਨ।

ਹੁਣ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਹਵੇਲੀਆਂ ਫਰੰਗੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਮੱਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਇਸ ਰਹਾਇਸ਼ਗਾਹ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅੱਧ-ਪਚੱਧੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਲਗਦੇ ਸਨ। ਵਰਾਂਡੇ ਦੇ ਫਰਸ਼ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਤੋਂ ਉੱਖੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਅਲਬੱਤਾ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਬਣੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਗਲੀਚੇ ਜ਼ਰੂਰ ਵਿਛੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਮਰੇ 'ਚ ਚਾਰ ਪੰਜ ਕੁਰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ ਦਿਸ ਰਿਹਾ। ਕੰਧ ਨਾਲ ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਭਰਾ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਜ਼ਰੂਰ ਲਮਕ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਰੰਗੀ ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਲਖਨਊ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

"ਆਓ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ," ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਆਖਿਆ। ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਅਰਦਲੀ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਵਾਂਗ ਸਿਰ 'ਤੇ ਪੰਗ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ, ਲੰਮੀ ਦਾਹੜੀ ਅਤੇ ਕੋਟ ਉੱਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਮਗੇ ਲਮਕਦੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ।

ਲਾਰੈਂਸ ਇਕ ਅਲਮਾਰੀ ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਅਲਮਾਰੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਅਤੇ ਅਲਮਾਰੀ 'ਚੋਂ ਇਕ ਬੋਤਲ ਅਤੇ ਦੇ ਗਲਾਸ ਕੱਢ ਕੇ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ। ਫੇਰ ਰਸੋਈਏ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਿਆਂ ਪਾਣੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਰਸੋਈਏ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਜੱਗ ਭਰ ਕੇ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।

ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਗਲਾਸਾਂ 'ਚ ਵਿਸਕੀ ਪਾਈ ਅਤੇ ਇਕ ਗਲਾਸ 'ਚ ਪਾਣੀ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।"

ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਉਚਿੱਤ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣਾ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਕੁਰਸੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿਖਾਵੇ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਪਾਣੀ ਵਿਸਕੀ ਵਾਲੇ ਗਲਾਸ 'ਚ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਇਕ ਘੁੱਟ ਭਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਵਾਹ ! ਸੁਆਦ ਆ ਗਿਆ। ਤੁਹਾਡੀ ਵਲੈਤੀ ਸ਼ਰਾਬ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।“

"ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰਾਬ ਵਾਂਗ ਐਨੀ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਗਲਾਸ ਅੱਧਾ ਕੁ ਭਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਘੁੱਟ ਪੀ ਕੇ ਹੀ ਡਿੱਗਣ ਵਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ । ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਹਜ਼ਮ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ।"

ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੱਸਿਆ। ਦੋ ਤਿੰਨ ਘੁੱਟ ਹੋਰ ਪੀਤੇ ਅਤੇ ਖਾਲੀ ਜਿਹੇ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, " ਤੁਸੀਂ ਰੈਸੀਡੈਂਸ ਵਾਲਾ ਮਕਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਉਂ ਆ ਗਏ ?"

"ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਣਾ ਪਿਆ।" ਲਾਰੈਂਸ ਕੁਝ ਦੁਖੀ ਸੁਰ 'ਚ ਬੋਲਿਆ, "ਮੈਂ ਤੇ ਐਕਟਿੰਗ ਰੈਸੀਡੈਂਟ ਸਾਂ। ਹੁਣ ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਇਕ ਨਿਕੰਮੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਨਿਕੰਮੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਰੈਸੀਡੈਂਟ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸੋ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰੈਸੀਡੈਂਸੀ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰਨੀ ਪਈ।"

"ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ, ਜੋ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਜੰਦਰੇ ਲੱਗੇ ਪਏ ਨੇ। ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਅਤੇ ਸਜਿਆ ਸਜਾਇਆ ਘਰ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਦੇਂਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ।"

"ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਜੇ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ । ਹਾਂ, ਯਾਦ ਆਇਆ, ਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਵਾਲੀ ਹਵੇਲੀ 'ਚ ਹੁਣ ਕੌਣ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ? "

"ਜੇ ਬੁਰਾ ਨਾ ਮਨਾਓ," ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਤਾਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਰਾਣੀ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਮਕਾਨ 'ਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਕੰਪਨੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਹਿੱਤ 'ਚ ਨਹੀਂ।"

"ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਮੁਤਫਿਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਹਵੇਲੀ ਚ ਕੋਈ ਸੁਰੰਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਅਤੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿਕਲ ਕੇ ਨੱਸ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਡੇ ਹਿੱਤ 'ਚ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਛਤਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲਣ ।"

"ਹੂੰ, ਇਹ ਤੇ ਠੀਕ ਏ।" ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਅੱਗਿਓਂ ਬਲਿਆ, "ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਰਫਤ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਖ ਘੱਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿੱਧੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਨ। ਐਵੇਂ ਉਲਟੇ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤਣ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ?"

"ਇਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ", ਲਾਰੈਂਸ ਬੋਲਿਆ, "ਪਰ ਮਹਾਰਾਣੀ ਬਾਰੇ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸਾਡੇ ਨਵੇਂ ਰੈਸੀਡੈਂਟ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਫਰੈਡਨਿਕ ਕਰੀ ਨੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ।"

"ਫਰੈਡਰਿਕ ਕਰੀ ? ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹੋ। ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਹ ਕਰੀ ? ਕਿਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਹੀ ਨਾ ਫਿਰ ਜਾਵੇ। ਮੈਂ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਸਲਾਹ ਦੇਵਾਂਗਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ 'ਚ ਕਰ

ਲਿਆ ਜਾਵੇ : ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ, ਡਰਾ ਧਮਕਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ 'ਚ ਕਰ ਕੇ। ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਜਰੂਰੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦੇ ਛਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਏ।“

ਲਾਰੈਂਸ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਇਹ ਕੁਝ ਫਰੰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪ ਐਨੇ ਮੂਰਖ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਫੇਰ ਵੀ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਲਈ ਬੋਲਿਆ:

“ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦੋ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਰਵਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਸੁਣਨ 'ਚ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਕ ਪੋਤਰੀ ਵੀ ਫਰਾਰ ਹੋਣ 'ਚ ਕਾਮ੍ਯਾਬ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਖਤਰਨਾਕ ਆਦਮੀ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੀ।“

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਮਸਾਂ ਇਕ ਗਲਾਸ ਖਾਲੀ ਕੀਤਾ ਜਦ ਕਿ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਅੱਧੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਤਲ ਚੜ੍ਹਾਅ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੋਸ਼-ਹਵਾਸ ਗਵਾ ਬੈਠਦਾ, ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਉਂ ਬੁਲਾਇਆ ਹੈ?”

ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਵਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗਾ।

“ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਵਫਾਦਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਭਰੋਸਾ ਹੈ। ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਸੂਬੇਦਾਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਜਾਓ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਲੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਫਰਮਾਨ ਤਿਆਰ ਹੈ।“ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਉਹ ਫਰਮਾਨ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ।

***

5

'ਮੈਂ ਤੇ ਸੋਚਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਰੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਜਾਓਗੇ।“ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰਾ ਸਾਥ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਵਾਂਗਾ।" ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖਸ਼ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

"ਇਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਦਾਨਸ਼ਮੰਦ ਅਤੇ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਸਿਪਾਰੀ ਦੇ ਸਾਥ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰਾ ਹੌਸਲਾ ਬਣਿਆ ਰਹੇਗਾ, ਬਲਕਿ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂਗਾ ਵੀ।"

'ਉਂਝ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਅੱਗਿਓਂ ਆਖਿਆ, "ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ, ਮੈਂ ਉਥੋਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੇ

ਮੁਲਤਾਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹਵਾਂਗਾ। ਇਹ ਜੰਗਨਾਮਾ ਹਾਲੇ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵਾਲਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੇਰੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਜੰਗ ਦੀ ਸਾਰੀ ਖਬਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆ ਕੇ ਦੇਵਾਂ।"

ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ, ਦਲੇਰ ਅਤੇ ਰੂਪ ਕੌਰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਘੋੜੇ ਦੁੜਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਕੁਝ ਹੌਲੀ ਹੋਏ ਤਾਂ ਸਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ:

"ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕੋਲ ਪੁਚਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਜਾਓਗੇ?"

ਸੁਣ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੁਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਭੇਦਭਰੀ ਮੁਸਕਾਨ ਪਸਰ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕੋਲ ਛੱਡਣਾ ਤੇ ਸੀ ਹੀ, ਪਰ ਇਕ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਮਿਕਨਾਤੀਸ ਵਾਂਗ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਸ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੇ ਡੇਰਾ ਅਸਮਾਇਲ ਖਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਫੌਜ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਬਲਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਵੀ । ਖ਼ਾਲਸਾ ਲਸ਼ਕਰ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੁਆਲੇ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕੰਧ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦ ਕਿਲ੍ਹਦੇਰਾ ਨਵਾਬ ਸ਼ੌਕਤ ਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਾਸਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਸੁਲਾਹ ਦੀ ਪੇਸਕਸ ਕੀਤੀ । ਬਲਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਵਾਬ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। ਉਸ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਕਈ ਦਿਨ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਨਵਾਬ ਵਕਤ ਖਰੀਦ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਆਸ ਸੀ। ਪਰ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾ ਪਹੁੰਚੀ। ਸੁਲਾਹਨਾਮੇ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਈਨ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ।

ਪਰ ਜੋ ਘਟਨਾ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ, ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਵਾਬ ਦੀ ਕਿਸੇ ਰਖੇਲ ਦੀ ਧੀ ਜੀਨਤ ਨਾਮ ਨਾਲ ਹੋ ਗਈ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਪੰਝੀ-ਛੱਬੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਜਵਾਨ ਅਤੇ ਜੀਨਤ ਵੀ ਸਤਾਰਾਂ ਅਠਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਮੁਟਿਆਰ। ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਲੁਕ ਲੁਕਾ ਕੇ ਗੁਪਤ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਵਾਅਦੇ ਵੀ।

ਪਰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਡੇਰਾ ਅਸਮਾਇਲ ਖਾਂ ਦਾ ਨਵਾਬ ਮੁੜ ਆਕੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਜਾ ਦੇਣ ਲਈ ਮੁੜ ਫੌਜ ਭੇਜੀ ਅਤੇ ਉਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਨਵਾਬ ਸ਼ੌਕਤ ਖਾਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਮੁਹਿੰਮ ਚ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੀਨਤ ਦਾ ਕਿਤੇ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਈ। ਤੇ ਹੁਣ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਚ ਵੇਖੀ ਗਈ ਹੈ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੁਪਹਿਰ ਬਾਅਦ ਉਹ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਖੂਹ ਕੋਲ ਰੁਕ ਗਏ। ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਧੋਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਲਿਆਂਦੇ ਪਰੌਂਠੇ ਖਾਣ ਲਈ ਬੈਠ ਗਏ । ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹਾਲੇ ਵੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਚ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਪਰੌਂਠੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ 'ਤੇ ਰੱਖੇ ਤਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਅੰਬ ਦੇ ਅਚਾਰ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਫਾੜੀਆਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਜਰਾ ਪਰ੍ਹੇ ਹੋਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।

“ਹੁਣ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਬੈਠ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਦੇ ਵੇਲੇ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ ।' ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਦੇ ਬੁਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਖਿਸਕ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਣ ਬੈਠਿਆ।

“ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਹੀ ਸਾਡੇ 'ਚ ਪਾੜ ਪਾਈ ਰੱਖੇ ਹਨ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਆਖਿਆ।

‘ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਮੁਤਫਿਕ ਹਾਂ । ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਇਹੀ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਚਾਹੇ ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਸੀ ਚਾਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਹੀ ਰਹੀ। ਸਾਨੂੰ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਸੱਤ ਅੱਠ ਸੌ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਹੋਈ। ਪਰ ਸਾਡੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਇਹੀ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਵੀ ਐਨੀ ਛੇਤੀ ਹੁੰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।“

“ਹਾਲੇ ਸਭ ਕੁਝ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਚਾਹੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਗੋਡੇ ਟੇਕ ਦਿੱਤੇ ਪਰ ਸਧਾਰਨ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਜੋਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਤੜਫ

ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੜਾਈਆਂ ਖਤਮ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜੰਗ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।“

"ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।“ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਬੋਲਿਆ, “ਲੜਾਈ ਚ ਜਿੱਤ ਹਾਰ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲੀ ਹਾਰ ਉਹ ਜਦੋਂ ਕੌਮਾਂ ਹਿੰਮਤ ਹਾਰ ਜਾਣ।“

‘ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਇਕੋ ਖਦਸ਼ਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ, ਕਿ ਕਿਤੇ ਐਨ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਇਹ ਮੂਲ ਰਾਜ ਵੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਨਾ ਕਰ ਲਵੇ, ਜਾਂ... ਜਾਂ ਡੋਗਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਇਕ ਕਰੋੜ ਰੁਪਈਆ ਦੇਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਨਿਵਾ ਦੇਵੇ।“

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਦੀ ਇਸ ਟੋਲੀ ਤੋਂ ਬੇਖਬਰ ਚਾਰ ਪੰਜ ਪਠਾਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਅਰਾਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਬੈਠੇ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ। ਫੇਰ ਉੱਠ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆਣ ਖੜੇ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਕੁਝ ਘਬਰਾਇਆ। ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਅਤੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵੀ ਲਮਕਦੀਆਂ ਦਿਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਅਤੇ ਚਿਹਰਿਆਂ 'ਤੇ ਮਿੱਤਰਤਾ ਵਰਗੇ ਭਾਵ ਵੇਖ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਆਓ ਖਾਨ ਸਾਹਿਬ, ਪਰਸ਼ਾਦੇ ਛਕੋ।"

"ਅਸੀ ਖਾਣਾ ਖਾ ਕੇ ਆਰਾਮ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਮੁਤਾਸਰ ਹੋ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆ ਗਏ।"

"ਆਓ ਬੈਠੋ । ਤੁਹਾਡਾ ਇਸਮਸ਼ਰੀਫ?" ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਅਹਿਮਦ ਖੋਖਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇਹ ਮਮਦਾਦ ਕਾਠੀਆ। ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਠੀ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹੀ ਅੱਜ ਤੋਂ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਦੰਦ ਖੱਟੇ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਇਸੇ ਹੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ। ਖੋਖਰਾਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋਵੋਗੇ। ਖੋਖਰਾਂ ਨੇ ਹੀ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਸਨ। ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਵਡੇਰੇ ਜਸਰਤ ਖੋਖਰ' ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਿਆ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ?”

"ਹਾਂ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ।" ਸਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਉਹ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਹੱਥੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪਾਈ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਹੁਣ ਕੀ ਇਰਾਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ?"

"ਅਸੀਂ ਜਾਨ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗੇ ਪਰ ਫਰੰਗੀ ਦੇ ਪੈਰ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਜੰਮਣ ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗੇ ।" ਅਹਿਮਦ ਖੋਖਰ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ।

ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ' ਹੀ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਜਿਸ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਹੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਪਨਾਹ ਲਈ।

ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਚ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਾਰੇ ਹੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਨਫਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।“

“ਕੀ ਨਾਮ ਸੀ ਉਸ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਦਾ?”

"ਸ਼ਾਇਦ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ?" ਅਹਿਮਦ ਖੋਖਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।

"ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ !" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ, "ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੇ ਫੇਰ?”

ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਖੇਪ 'ਚ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ "ਕਾਕਸ" ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਫਰੰਗੀ ਕਪਤਾਨ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੁਕਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਤੱਕ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਲਾਸ਼ੀਆਂ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਮਿਲਿਆ। ਫੇਰ ਫਰੰਗੀ ਕਪਤਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੌਕੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਜਮਾ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ 'ਚ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਇਕ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਜਦ ਫਰੰਗੀ ਕਪਤਾਨ ਨੂੰ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸਤਾਉਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਹੀ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਨਾ ਦੇਣ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਫਰੰਗੀ ਦੀ ਇਸ ਆਰਜੀ ਛਾਉਣੀ 'ਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਾ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਥੋਂ ਬਾ-ਹਫ਼ਾਜ਼ਤ ਨਸਾ ਦਿੱਤਾ।

ਫੇਰ ਅਹਿਮਦ ਖੋਖਰ ਬੋਲਿਆ, ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਇਹ ਕਹਾਵਤ ਹੈ 'ਜਮੀਨਾਂ, ਘੋੜੇ ਤੇ ਰੰਨਾਂ, ਅਸਾ ਲਿਖ ਕੇ ਕਦੇ ਨਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜੀ।"

"ਅੱਗੇ ਕੀ ਹੋਇਆ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹਿਆ।

"ਫੇਰ ਕੀ, ਅਸਾਂ ਤਮਾਮ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਇਆ। ਪਰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਆਣ ਘੇਰਿਆ, ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਦੇ ਗਲ 'ਤੇ ਫਾਹਾ ਪਾ ਕੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਨਾਲ ਲਮਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖਿਲਾਫ ਬਗਾਵਤ ਹੋਰ ਭੜਕ ਪਈ ।"

"ਹੁਣ ਕੀ ਇਰਾਦਾ ?"

"ਹੁਣ ਅਸੀ ਵੀ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਨ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ।"

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਦੋ ਦਿਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਰਦੇ ਰਹੇ। ਤੀਸਰੇ ਦਿਨ ਵਿਪਰੀਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਧੂਰ-ਮਿੱਟੀ ਉੱਡਦੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਦਸਤੇ ਦੇ ਕੂਚ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉੱਡਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਅਣਜਾਨੇ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇਕ ਝੁੰਡ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਲੁਕ ਗਏ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਇਹ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਾਫਲਾ ਸੀ-ਤਕਰੀਬਨ ਪੰਜ ਸੌ ਗੱਡਿਆਂ ਦਾ। ਹਰ ਗੱਡੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦੋ-ਦੋ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਅਤੇ ਕਾਫਲੇ ਦੇ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਪੰਜਾਹ-ਪੰਜਾਹ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ। ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਅੱਧਖੜ ਆਯੂ ਦਾ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਉਸ ਕਾਫਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਆਖਿਆ। ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਬੇਦੀਆਂ, ਭੱਲਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ 'ਚ ਚਲਦੇ ਹਨ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿ ਗੁਰੂ ਘਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ 'ਚ ਖ਼ਾਸ ਆਦਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਚੋਰ-ਲੁਟੇਰੇ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਾਨਕ-ਪੰਥੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਮੱਧ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਆਦਿ ਦੇ ਠੱਗਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਾਨਕ-ਪੰਥੀ ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ, ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਤੋਂ ਮਨਾਹੀ ਸੀ।

"ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੇਦੀ ਜੀ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਓਟ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਕੋਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

“ਆ ਬਈ ਕੀਰਤ ਸਿਆਂ, ਬੜੇ ਚਿਰਾਂ ਬਾਅਦ ਦਿਸਿਆਂ ! ਅੱਜ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ?"

"ਬੱਸ ਐਵੇ ਇਕ ਕੰਮ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਵੱਲ।"

ਬੇਦੀ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੀਰਤ ਦੇ ਘੋੜ-ਚੜ੍ਹਿਆਂ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, "ਮੇਰੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਹਾਲੇ ਵੀ ਤੇਰੇ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਕਾਫਲੇ ਦਾ ਦਸਤਾ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗਾ ਤੈਨੂੰ।"

"ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਜਰੂਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਪਰ ਹੁਣ ਕਿਸ ਪਾਸਿਓਂ?”

"ਉਂਜ ਤਾਂ ਇਹ ਕਾਫਲਾ ਈਰਾਨ ਤੋਂ ਤੁਰਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਦੇਖ ਰੇਖ 'ਚ ਇਹ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਤੋਂ ਹੀ ਆਇਆ ਹੈ।"

"ਰਸਤੇ 'ਚ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਆਈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਤਾਂ...।

"ਜਦ ਤੱਕ ਕਾਫਲੇ ਦੇ ਗੱਡਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੰਜ ਸੌ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਦ ਤਕ ਅਸੀਂ ਤੁਰਦੇ ਨਹੀਂ । ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਗ੍ਰੋਹਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਹੌਸਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ। ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਲਗਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮਸੂਲ-ਚੁੰਗੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਦੇ ਖੇਤਰ 'ਚੋਂ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਨਾਲ ਲੰਘਣ ਦੇ ਇਵਜ਼ 'ਚ ਕਾਇਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਕਮ ਵੀ ਚੁਕਾ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ?"

ਕੁਝ ਦੇਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਗੁਰਬਖਸ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਆਖਿਆ:

"ਮੇਰਾ ਇਕ ਕਾਫਲਾ ਅਗਲੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਚ ਕੁੱਲੂ-ਲਦਾਖ਼ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਸਮਰਕੰਦ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਗੁੜ, ਬੇਰ, ਦਰੀਆਂ-ਖੇਸ ਵਗੈਰਾ ਲੈ ਕੇ। ਸਿਵਾਏ ਉੱਚਿਆਂ-ਉੱਚਿਆਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ । ਜੇ ਮਨ ਕਰੇ ਤਾਂ ਆ ਜਾਣਾ। ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਡੇਰੇ ਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ- ਨੂਰਪੁਰ ਬੇਦੀਆਂ।" ਫੇਰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਜੋੜਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਹਾਂ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਰਸਤਿਓਂ ਅਸੀਂ ਆਏ ਹਾਂ ਉਸ ਰਸਤਿਓਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਅੱਗੇ ਜੰਗਲ 'ਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਟੋਲਾ ਹੈ, ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦਾ ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਉਸ ਜੂਹ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਇਆ। ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਤੋਂ ਉਸ ਪਿੰਡ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਜੂਹ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਪਿੱਪਲ ਵਾਲੇ ਖੂਹ ਕੋਲੋਂ ਰਸਤਾ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜਦਿਆਂ ਸ਼ਾਹ ਰਾਹ ਤੋਂ ਵੀਹ ਪੰਝੀ ਮੀਲ ਹਟ ਕੇ ਸੀ।  

ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਹ ਉਸ ਖੂਹ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਆਪ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ, ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿਲਾਇਆ ਅਤੇ ਧੂੜ ਭਰੇ ਕੱਚੇ ਰਸਤੇ ਤੁਰ ਪਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਚਾਹੇ ਰੂਪ ਕੌਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਰੂਪ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਛੋਟੇ ਭਰਾਵਾਂ ਵਰਗਾ ਹੀ ਸੀ। ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਰੂਪ ਕੌਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਰੂਪ ਕੌਰ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨੇੜੇ। ਉਹ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਇਕ ਸਾਥੀ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਕੋਲੋਂ ਉਸ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਸੁਣ-ਸੁਣ ਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਵਿਚਕਾਰ ਵੀ ਕਾਫੀ ਨੇੜਤਾ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਦਾ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਕੱਚਾ-ਪੱਕਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਇਕ ਘਣੇ ਜੰਗਲ ਅਤੇ ਇਕ ਪਹਾੜੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇਕ ਹਵੇਲੀ ਸਾਹਮਣੇ ਜਾ ਖੜੇ ਹੋਏ। ਇਸ ਦੋ ਮੰਜਲਾ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਇਕ ਅੱਧਖੜ ਉਮਰ ਦਾ ਦੇਵ ਕਾਇਆ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਇਕ ਬੁੱਢਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੜੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਾਫਲੇ ਦੇ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਦੋ ਤਿੰਨ ਨੌਕਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਸੰਭਾਲ ਲਏ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਧੋਣ ਲਈ ਬਾਲਟੀਆਂ ਭਰ ਕੇ ਪਾਣੀ ਲੈ ਆਏ। ਆਓ ਭਗਤ ਦੇ ਹੋਰ ਸਾਮਾਨ ਵੀ ਤਿਆਰ ਸਨ । ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਬੁੱਢਾ ਬੋਲਿਆ-

ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਖੂਹ ਤੋਂ ਇਸ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਪੈਰ ਧਰਿਆ, ਸਾਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਆ ਰਹੇ ਹੋ!”

ਸਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਤਾਂ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਆਪਣੇ ਜਿਹੇ ਘਰ 'ਚ ਰਾਤ ਕੱਟਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਅਤੇ ਅਰਾਮਦੇਹ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਖੂਬ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਖੂਬ ਰੱਜ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕਿਆ। ਦੁੱਧ-ਮੱਖਣ ਦਾ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਕੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਜੋ ਕੁਝ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਦਮੀ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ : ਇਕ ਖੇਤੀ, ਦੂਜਾ ਸਿਪਾਹਗਿਰੀ ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਲੁੱਟਮਾਰ। ਜੰਗਲ 'ਚ ਲੁਕੀ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦੀ ਉਸ ਟੋਲੀ ਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਆਦਮੀ ਸਨ । ਸੂਹੀਆਂ ਦਾ ਜਾਲ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਿਛਲੀ ਸਰਾਂ 'ਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੂਹੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ

ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਖ਼ਬਰ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਟੁਕੜੀ ਰੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆ ਰਹੀ ਹੈ।

"ਵਾਹ ! ਇਸ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਹੋਰ ਕਿਹੜਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ!" ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖ ਸਮਝ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖਸ਼ ਨੂੰ ਆਖਿਆ।

ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਓ ਭਗਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਰੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਜਨਾਨਖਾਨੇ ਚ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਸਨੇ ਤੀਵੀਆਂ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਲਏ ਸਨ। ਇਹ ਕੱਪੜੇ ਪਾਕੇ ਉਸ ਦੀ ਲੁਕੀ ਹੋਈ ਸੁੰਦਰਤਾ ਉੱਭਰ ਉੱਠੀ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਹ ਸੱਚਮੁਚ ਹੀ ਸਹਿਜ਼ਾਦੀ ਜਾਪਣ ਲੱਗੀ। ਚਾਹੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਉਸ ਨੇ ਰੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਔਰਤ ਦਾ ਸਾਥ ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਨਾਨਖਾਨੇ ਚ ਫਸੀ ਰੂਪ ਕੌਰ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦ ਉਸਨੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਘੁਸਮੁਸੇ ਚ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਬਗੀਚੀ ਚ ਇਕੱਲਿਆਂ ਫਿਰਦਾ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਚੁਪ ਚਾਪ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ।

“ਆਉ ਰੂਪ, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ?”

ਰੂਪ ਕੌਰ ਕੁਝ ਪਲ ਉਸ ਵੱਲ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਤੱਕਦੀ ਰਹੀ, ਫੇਰ ਬੋਲੀ-

"ਇੱਥੋਂ ਰੁਕਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਾਂਗੀ।“

“ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਏਂ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਚ ਉਹ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ‘ਤੁਸੀਂ’ ਤੋਂ ‘ਤੂੰ’ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਪਰ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ।“

"ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹਾਂ।“

"ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਿਆ, ਪਰ ਨਾ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਵਰਤਮਾਨ, ਨਾ ਭਵਿੱਖ।

"ਮੇਰਾ ਵੀ ਕਿਹੜਾ ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਭਵਿੱਖ ! ਮੇਰੇ ਤੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ।"

"ਤੂੰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੀ ਏਂ। ਇਹੀ ਕਾਫੀ ਹੈ। ਬਾਪ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ।

"ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਹੀ ਹੈ, ਅਫਵਾਹ ਹੈ। ਰੂਪ ਕੌਰ ਬੋਲੀ।

"ਅਫਵਾਹ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"

"ਕਾਰਨ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਦੁੱਖ ਇਹ ਕਿ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਈਆਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵੀ।"

***

6

ਚਾਹੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਵਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਜੰਗਲ ਵਾਲੇ ਰਸਤਿਓਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਕੱਚੇ ਰਸਤਿਆਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਕਾਫ਼ੀ ਵਲਾ ਪਾ ਕੇ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਸ ਰਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਕਬਰਾਬਾਦ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕ ਸਰਾਂ 'ਚ ਰੁਕਣਾ ਸੀ । ਸਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਸਰਾਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇਕ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡੀ ਫੌਜੀ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਡੇਰੇ ਲਾਏ ਹੋਏ ਸਨ।

ਉਹ ਉੱਥੇ ਹੀ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਫੇਰ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ 'ਚੋਂ ਦੋ ਨੂੰ ਜੱਟ ਜਿਮੀਦਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪੁਆ ਕੇ ਖ਼ਬਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸਰਾਂ ਵੱਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਆਪ ਉਹ ਇਕ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਵਿਚਕਾਰ ਲੁਕ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ।

ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵੱਲੋਂ ਭੇਜਿਆ ਹੋਇਆ ਇਹ ਇਕ ਫੌਜੀ ਦਸਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਚ ਤਕਰੀਬਨ ਦੋ ਸੌ ਫਰੰਗੀ ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖ ਤੇ ਗੋਰਖੇ ਸਿਪਾਹੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੋ ਫਰੰਗੀ ਜਰਨੈਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਲਸ਼ਕਰ, ਵੀਹ ਵੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ ਚਾਲੀ ਕੁ ਛੋਟੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਊਠਾਂ 'ਤੇ ਲੱਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।

"ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ? ਤੇ ਮਕਸਦ ਕੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ?"

"ਮਕਸਦ ਦੋ ਹਨ। ਇਕ ਵੱਡਾ ਮਕਸਦ ਤੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਡਰਾ ਧਮਕਾ ਕੇ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਲਿਖਵਾ ਕੇ 'ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ' ਨਾਮ ਦੇ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਜਾ ਰਹੇ ਦੋ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।"

“ਹੂੰ! ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਵਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾ।"

***

7

ਹਰ ਅੰਗਰੇਜ ਅਫਸਰ ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਉਂਦਾ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਜਾ ਸਿਕੰਦਰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਐਂਡਰਸਨ ਆਪਣੇ ਤੰਬੂ ਚ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸੀ- ਇਹ ਸੋਚਦਿਆਂ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਇਹ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਾਵੀ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ 'ਛੇਤੀ ਹੀ ਵੱਡਾ ਅਫਸਰ ਬਣ ਜਾਏਗਾ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਕ ਪਠਾਣ ਸਿਪਾਹੀ

ਤੰਬੂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਕੋਲ ਖੜਾ ਦਿਸਿਆ। ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਜਣਿਆਂ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਲਾਸ਼ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਅੱਠ-ਦਸ ਕੋਹ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਵੇਖੇ ਗਏ ਹਨ।

ਆਪਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਸੂਸਾਂ ਤੋਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤੇ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਐਂਡਰਸਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ 'ਐਗਨਿਊ' ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ : ਫੇਰ ਇਕ ਫਰੰਗੀ ਅਫਸਰ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਬਰਾਉਨ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਚਾਲੀ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ, ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਂ ਮੁਰਦਾ ਫੜ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। 'ਬਾਈ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਚਾਲੀ-ਪੰਜਾਹ ਬਹੁਤ ਹਨ। ਸੌ, ਦੋ ਸੌ ਭੇਜ ਕੇ ਐਂਡਰਸਨ ਆਪਣੀ ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਸੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਕੋਲ ਹੀ ਐਂਡਰਸਨ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ 'ਜਾਨ' ਖੜਾ ਸੀ । ਉਹ ਬੋਲਿਆ, "ਜੇ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਮਿਸਟਰ ਬਰਾਉਨ ਨਾਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹਵਾਂਗਾ। ਇਕ ਤੋਂ ਦੋ ਚੰਗੇ। ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ 'ਚ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਬ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਠੀਕ ਏ, ਜਾਓ। ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਰਿਵਾਲਵਰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਨਾ ਭੁੱਲਣਾ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਇਲਮ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕਿੰਨਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਆਦਮੀ ਹੈ। ਮੁਦਕੀ ਜਾਂ ਫਿਰੋਜਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ 'ਚ ਇਸੇ ਨੇ ਜਰਨੈਲ ਰਾਬਰਟ ਸੇਲਜ਼ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢਿਆ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ ਹਿਊਜ਼ ਗਫ ਨੂੰ ਹਰ ਹਾਲਤ 'ਚ ਇਹ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਇਸ ਦਾ ਸਿਰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

ਸੁਣ ਕੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਾਨ ਅੰਦਰੋਂ-ਅੰਦਰ ਥੌੜਾ ਜਿਹਾ ਘਬਰਾਇਆ। ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸੋਚਦਿਆਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਮ ਦੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗਾ।

***

ਇਕ ਨਦੀ ਦਾ ਪੁਲ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਸਤਾ ਦੁਪਹਿਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਖਾਣ, ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਣ ਅਤੇ ਸਾਹ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਬੈਠਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਲਈ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਛੱਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਤੀਹ ਚਾਲੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਦਸਤਾ ਇਸ ਪਾਸੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।

"ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਫ਼ਰੰਗੀ ਅਫ਼ਸਰ ?"

"ਦੋ ਫਰੰਗੀ ਅਫ਼ਸਰ ।"

"ਤੀਹ ਚਾਲੀ ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਦੋ ਫ਼ਰੰਗੀ।" ਜਿਵੇਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਖਾ ਪੀ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਣ।

"ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਈਏ ?" ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ। ਉਸ

ਅਨੁਸਾਰ ਤਾਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਭੱਜ ਨਿਕਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਸਾਡੇ ਘੋੜੇ, ਸਿੰਘ ਜੀ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਘੋੜੇ ਤਰੋਤਾਜ਼ਾ। ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਹਾਲੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੈ। ਭੱਜ ਰਿਹਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾ ਆਪਣੀ ਯੁੱਧ-ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲੜ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਭੱਜ ਰਿਹਾਂ 'ਚੋਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।" ਫਿਰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁਆਲੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਦੀ ਦੇ ਪੁਲ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਇਆ, ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ:

"ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਵੱਧੀਆ ਹੋਰ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।" ਫੇਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਫੁਰਨਾ ਫੁਰਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਚੋਂ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਪੁਲ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਪੁਲ ਦੇ ਥੱਲੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਿਆ-

"ਲੈ ਬਈ ਦਿਆਲ ਸਿਆਂ, ਇਸ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਪੁਲ ਦੇ ਥੱਲੇ ਵੱਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਖ ਅਤੇ ਦੱਸ ਕਿ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾਏ ਕਿ ਅੱਠ ਦਸ ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਪੁਲ 'ਤੇ ਪੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਪੁਲ ਟੁੱਟ ਜਾਏ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਪੁਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਦਸਤੇ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੁਲ ਦੇ ਥੱਲੇ ਜਾ ਕੇ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਕੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਤੀਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਛੋਂਹਦਿਆਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਹਿਸਾਬ ਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਮਿਲ ਗਿਆ, ਬਸ ਮਿਲ ਗਿਆ।"

ਝਟ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਹਾੜੀਆਂ ਨੇ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਭਾਵੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ 'ਚ ਜੋਸ਼ ਉਛਾਲੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਉਸ ਲਈ ਅਸਲੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਨੁਭਵ ਸੀ। ਉਹ ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਮੁੱਠ 'ਤੇ ਅਤੇ ਕਮਰਬੰਦ 'ਚ ਟੰਗੀ ਪਸਤੌਲ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦਲੇਰ ਵੱਲ ਅਤੇ ਫੇਰ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ:

"ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਾਹ ਜੀ, ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਫੌਰਨ ਸੁਜਾਹਬਾਦ ਵੱਲ ਦੌੜ ਪਵੋ।"

"ਨਹੀਂ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਹੀ ਰੁਕਣਾ ਚਾਹਵਾਂਗਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ। ਦਲੇਰ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦੇਵੋ।"

"ਮੈਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗਾ।" ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਦੁਹਰਾਇਆ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਵੀ ਜਦ ਉਹ ਨਾ ਮੰਨੇ ਤਾਂ ਉਹ ਬੋਲਿਆ, "ਤੁਸੀ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਖੈਰ! ਜੋ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮੰਜੂਰ! ਚੱਲੋ ਹੁਣ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਫਰੰਗੀ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਦੇਕੇ।“

ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਵੱਲ ਦੁੜਾ ਦਿੱਤੇ।

***

8

ਪੁਲ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠਿਆਂ ਅਤੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਮੁਦਕੀ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਹੋ ਉੱਠੇ; ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਉਣ ਲੱਗਾ ਜਦ ਉਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਟਾਕਰਾ ਇਕ ਫਰੰਗੀ ਜਰਨੈਲ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ:

"ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੁਦਕੀ-ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।"

"ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਹੈ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ।"

"ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ। "ਲਓ ਮੈਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ :

"ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਜੋ ਮੁਦਕੀ ਸੀ

ਉੱਥੇ ਭਰੀ ਸੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖੱਡ ਮੀਆਂ

ਘੋੜ ਚੜ੍ਹੇ ਅਕਾਲੀਏ ਨਵੇਂ ਸਾਰੇ

ਝੰਡੇ ਦਿੱਤੇ ਨੀ ਜਾਏ ਕੇ ਗੱਡ ਮੀਆਂ

ਤੋਪਾਂ ਚੱਲੀਆਂ ਕਟਕ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ

ਗੋਲੇ ਤੋੜਦੇ ਮਾਸ ਤੇ ਹੱਡ ਮੀਆਂ

"ਵਾਹ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਏ। ਤੁਸਾਂ ਇਹ ਜੰਗਨਾਮਾ ਕਿਸ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ?"

"ਤੁਸੀ ਅਲਾਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਅਤੇ ਇਨਾਮ ਸ਼ਾਹ ਤੋਪਚੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋਵੋਗੇ। ਆਪਣੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਵੀ ਮੁਦਕੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜਾਂ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦੋਸਤ ਸਨ ਜਾਂ ਸ਼ਗਿਰਦ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਬਰਤਰਫ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹੀ ਸੁਣਿਆ ਫੇਰ ਕੁਝ ਰੁਕ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ-

"ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਸੀ । ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੁਦਕੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ।"

"ਹਾਂ, ਮੈਂ ਉਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਜਦੋਂ ਗੱਦਾਰ ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਚ ਵੰਡਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀਹ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਕੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।"

"ਉਹ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹੌਕਾ ਜਿਹਾ ਨਿਕਲਿਆ, "ਜੇ ਸਾਡਾ ਪਹਿਲਾ

ਹਮਲਾ ਫਿਰੋਜਪੁਰ ਹੁੰਦਾ, ਜਿੱਥੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਫ ਅੱਠ-ਦਸ ਹਜਾਰ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ। ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਉਹ ਲਾਹੂ ਲਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਉਸ ਨੱਸਕੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਕ ਦੋ ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮੰਦੇ ਆਦਮੀ ਸਾਰੀ ਜੰਗ ਦਾ ਹੀ ਨਕਸ਼ਾ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਂਦੇ ਹਨ।“

“ਜੰਗ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਮੁਸਤਕਬਿਲ ਦਾ ਵੀ।”

***

9

ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠਾਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਆਣ ਖੜੇ ਹੋਏ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ-ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਅਹਿਦਨਾਮੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ 'ਚ ਸੀ। ਜਦ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋਂ ਤੁਰ ਪਈ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਕੁਝ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਟੋਭੇ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਮੋਰਚੇ ਸਾਂਭ ਲਏ।

ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਹੀ ਦੋਵੇਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਨ। ਸਮਤਲ ਰੇਤਲੀ ਧਰਤੀ, ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਕੰਡੇਦਾਰ ਝਾੜੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਲੁਕੇ ਗਿੱਦੜ ਅਤੇ ਲੂੰਬੜੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਫੌਜਾਂ ਵੱਲ ਹੈਰਾਨੀ ਭਰੀਆ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੇ ਆਪਣਾ ਤੋਪਖਾਨਾ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ, ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪੈਦਲ ਫੌਜ। ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦਾ ਇਹ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਹੋਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਆਪਣੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਸਮੇਤ ਮਿਸਰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਖੜੀ ਸੀ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ 500 ਘੋੜ ਚੜ੍ਹਿਆਂ ਨਾਲ ਪਿਛਲੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਖੜਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਰੰਗੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਕਾਫੀ ਪਿੱਛੇ ਖੜੀ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਫ਼ੌਜ ਵੱਲ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ।

“ਇਹ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਪਿੱਛੇ ਖੜਾ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ?” ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਖੜੇ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਖਿਆ।

"ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਜੰਗੀ ਚਾਲ ਹੋਵੇ ।"

“ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ।" ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘੋੜਾ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਬੋਲਿਆ:

"ਖਿਮਾ ਕਰਨਾ, ਆਪਣਾ ਜਰਨੈਲ ਮਿਸਰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਇਸ ਪਾਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਫੌਜ ਪਿੱਛੇ ਖੜੀ ਕੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ?”

"ਜਰਨੈਲ ਤੂੰ ਏ ਕਿ ਅਸੀਂ।" ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਰੋਹਬ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ। "ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ।"

ਆਪਣੀ ਥਾਵੇਂ ਮੁੜ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਟਿੱਲੇ 'ਤੇ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਸਮੂਹ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ- ਪੰਦਰਾਂ ਸੋਲਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ, ਸਤਾਰਾਂ-ਅਠਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਪੈਦਲ, ਸਵੇਰ ਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ 'ਚ ਚਮਕਦੀਆਂ 85 ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਰਕੇ ਸੰਧੂਰੀ ਰੰਗ ਦਾ ਖ਼ਾਲਸਾਈ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਮਿਆਨਾਂ 'ਚ, ਪਿੱਠਾਂ 'ਤੇ ਕੱਛੂ ਵਾਂਗ ਦਿਸਦੀਆਂ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਢਾਲਾਂ, ਬਰਛੇ ਵਾਲੇ ਦਸਤੇ ਦੇ ਬਰਛਿਆਂ ਦੇ ਫਲ ਜਹਿਰੀਲੇ ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਉੱਪਰ ਕਰਕੇ ਉੱਠੇ ਹੋਏ। ਕੁੱਲਿਆਂ ਦੁਆਲੇ ਪੱਗਾਂ ਲਪੇਟੀ ਪਠਾਣ ਤੋਪਚੀ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਮਸ਼ਾਲਾਂ ਫੜੀ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਿਆਂ ਤਿਆਰ ਖੜੇ ਸਨ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੰਜ ਸੌ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਦਸਤਾ ਇਕ ਖਾਸ ਅਤੇ ਅਸਧਾਰਨ ਦਸਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਆਪਣਾ ਪਾਸਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਦਿਸੇ, ਉਸ ਥਾਵੇਂ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵਧਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਾਉਣਾ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਤਰਤੀਬ ਤਕਰੀਬਨ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਵਰਗੀ ਹੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਫਰੰਗੀ ਫੌਜ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਉੱਚੇ ਜਿਹੇ ਟਿੱਲੇ 'ਤੇ ਪਈ ਜਿੱਥੇ ਫਰੰਗੀ ਜਰਨੈਲ 'ਹਿਊਜ ਗਫ’ ਆਪਣੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦੇਂਦਾ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਸੱਠ ਸੱਤਰ ਹਜ਼ਾਰ ਅਹਿਲ ਸਿਪਾਹੀ, ਐਸੀ ਪੂਰਨ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਲਿਆਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਹਿਨਕਣ ਜਾਂ ਲੱਤ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਇਹੀ ਸਮਝਦਾ ਕਿ ਅੱਠ-ਦਸ ਬੰਦਿਆਂ-ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸਿਵਾ ਇੱਥੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਬੂਝਿਆਂ ਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘਦੀ ਹਲਕੀ ਹਲਕੀ ਹਵਾ ਜਿਵੇਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪਰਲੋ ਬਾਰੇ ਸਰਗੋਸ਼ੀਆਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਆਕਾਸ਼ 'ਚ ਉਡਦੀਆਂ ਗਿਰਝਾਂ ਕਿਸੇ ਭਾਵੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਪਹਿਲਾਂ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਬਿਗਲਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਗਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਗੂੰਜ ਉਠਿਆ। ਤੇ ਫੇਰ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਕੜਕਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਇਕ ਦੂਜੇ 'ਤੇ ਗੋਲੇ ਵਰ੍ਹਾਉਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਤੋਪਚੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਸਾਧ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕੁਝ ਦੇਰ ਤੱਕ ਇੰਜ ਹੀ ਬਿਜਲੀ ਕੜਕਦੀ ਰਹੀ। ਫੇਰ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਸੰਗੀਨਾਂ ਫੜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੌਲੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਅਤੇ ਫੇਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਹੀ ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾ, ਦੋਵੇਂ ਕੌਮਾਂ, ਜੋ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਚੇਤ ਅਤੇ ਅਚੇਤ ਮਨ ਭਿੜਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਦੋ ਪਹਾੜਾਂ ਵਾਂਗ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਗਈਆਂ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਸੌ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਸਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਉੱਚੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ

ਖੜਾ ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਸਮਿਤ ਨਜਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ- ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜੋ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਤਕ ਹਜਾਰਾਂ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਵਹਿਸ਼ੀ ਨਾਚ ਨੱਚ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਧਰ ਕੋਈ ਸਿਪਾਹੀ ਇਕ ਦੋ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਆਪ ਵੀ ਹਾਏ ਕਰਦਿਆਂ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਾ ਡਿੱਗਦਾ।

ਕੁਝ ਦੇਰ ਤਕ ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲੜਦੀ ਰਹੀਆਂ। ਫੇਰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬੇਤਰਤੀਬੀ ਫੈਲ ਗਈ। ਬਸ ਮਾਰਨਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ, ਛਾਤੀਆਂ ਚ ਬਰਛੇ ਖੋਭਣਾ, ਤਿੱਖੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉਡਾਉਣਾ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਵੈਰੀ ਧਿਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਛੇਕਣੇ । ਜੋ ਮਰ ਕੇ ਜਾਂ ਫੱਟੜ ਹੋਕੇ ਡਿੱਗਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛਿਓਂ ਆ ਰਹੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਖੁਰ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰ ਲਿਤਾੜਦੇ ਜਾਂਦੇ। ਇੰਜ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦਿਸਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਚੋਂ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਵਹਿਸੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਏ ਹੋਣ। ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਧੜਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਲਹੂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਚ ਰਲ ਮਿਲ ਗਏ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਗੋਰੇ ਦਾ ਸਿਰ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਦੇ ਸਿਰ ਕੋਲ ਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾ ਮਜਾਕ ਉਡਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਹੱਥ, ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਧੜ ਲਹੂ ਚ ਲਿਬੜੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕਦੀ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜੀ ਗੋਰਿਆਂ, ਪੂਰਬੀਆਂ ਦੇ ਆਹੂ ਲਾਹੁੰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਫੇਰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਫਰੰਗੀ ਦਾ ਪਾਸਾ ਭਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜੀ ਆਪਣੀਆਂ ਖੰਡਕਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰੋ ਮਾਰ ਕਰਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਦਬਾਓ ਵਧਦਾ ਅਤੇ ਗੋਰੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖਕੇ ਟਿੱਲੇ ਤੇ ਖੜੇ ਕਮਾਂਡਰ ਲਾਰਡ ਹਿਊਜ ਗਫ ਨੇ ਘਬਰਾਈ ਆਵਾਜ ਚ ਕੋਲ ਖੜੇ ਮੇਜਰ ਬਰਾਡਫੁਟ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, “ਇਹ ਸਭ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ 'ਚ ਸਾਨੂੰ ਐਨੀ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਸਹਿਣੀ ਪਈ । ਤੂੰ ਤੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਪੱਕਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ?"

"ਤੁਸੀਂ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ ਸਰ, ਜੋ ਹੋਣਾ ਹੈ ਉਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।"

"ਉਹ ਤੇ ਮੈਂ ਵੇਖ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਹਾਦਰ ਅਫਸਰ ਮਾਰੇ ਜਾਣਗੇ। ਮੈਂ ਕੀ ਜਵਾਬ ਦੇਵਾਂਗਾ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੂੰ? ਜਨਰਲ ਵ੍ਹਾਈਟ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਬਿਰਗੇਡੀਅਰ ਵਿਲਿਮ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ... । ਮੈਂ ਤੇ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਵੇਲੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜੰਗਬੰਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦੇਈਏ....।“

"ਨਹੀਂ ਸਰ, ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਾਟਰਲੂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਚ ਨਿਪੋਲੀਅਨ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ, ਕੀ ਉਹ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦੇਣ? ਮੈਂ ਤੇ ਕਦੀ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।“ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਖੜਾ ਮੇਜਰ ਨਿਕਲਸਨ ਬੋਲਿਆ।"

“ਉਹ ਰਾਜਾ ਪਹਾੜਾ ਸਿੰਘ ਕਿੱਧਰ ਹੈ, ਫਰੀਦਕੋਟੀਆ? ਅਤੇ ਉਹ ਮਿਸਰ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਘੁਮੰਡ ਸਿੰਘ? ਉਹ ਤੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ  ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਤੈਅ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਹ ਹਜਾਰ ਰੁਪਏ ਵੀ ਲੈ ਗਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ?”

ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਫਰੀਦਕੋਟ ਦਾ ਰਾਜਾ ਪਹਾੜਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਖਸ਼ੀ ਘੁਮੰਡ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਈ ਲਾਰਡ ਗਫ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਹਾਜਰ ਆਇਆ। 

"ਸਾਹਿਬ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ?

"ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਐਣ ਵਕਤ ਸਿਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਤੇਜ ਸਿੰਘ...?”

"ਹਾਂ ਸਰ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਝੂਠ ਉੱਕਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ।“

"ਤਾਂ ਇਹ ਫੇਰ ?” ਲਾਰਡ ਗਫ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, “ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਦੇਰ ਤੱਕ ਇਹ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਗੇ?”

ਪਹਾੜਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੁੱਖ 'ਤੇ ਚਿੰਤਾ ਪੱਸਰ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਬਖ਼ਸੀ ਘੁਮੰਡ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਖਸ਼ੀ ਨੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਸਵਾਲੀਆ ਨਜਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ।

"ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪੂਰੇ ਪੰਝੀ ਹਜਾਰ ਦੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਪੰਝੀ ਹਜ਼ਾਰ ਬਾਅਦ 'ਚ... ।" ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਬਖਸੀ ਘੁਮੰਡ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਪਿੱਠ ਤੇ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲੜ ਰਹੀ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਛੇ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਲਾਲ ਝੰਡੀ ਹਵਾ 'ਚ ਲਹਿਰਾਉਣ ਲੱਗਾ।

ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਘੁਮੰਡ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹੀ ਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਿਲਣ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੰਜ-ਛੇ ਹਜ਼ਾਰ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ 'ਨੱਸੋ-ਨੱਸੋ' ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾਉਂਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਭੱਜ ਤੁਰੇ।

"ਵੇਖੋ ਸਾਹਿਬ, ਔਹ ਵੇਖੋ।" ਰਾਜਾ ਪਹਾੜਾ ਸਿੰਘ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਹਿ ਉੱਠਿਆ।

ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ। ਲੜ ਰਹੇ ਖਾਲਸਾ ਸਿਪਾਹੀਆ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਾ ਆਇਆ। ਕੁਝ ਘਬਰਾ ਗਏ, ਕੁਝ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜ ਤੁਰੇ, ਕੁਝ ਲੜਦੇ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਆਪਣੀ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਅਤੇ 58 ਤੋਪਾਂ ਲਈ ਅੱਧਾ ਕੁ ਕੋਹ ਪਿੱਛੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਖੜਾ ਇਹ ਤਮਾਸ਼ਾ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਤੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਆਪ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਭੇਜ ਤੁਰਿਆ।

ਖਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਜਿੱਤਦੀ-ਜਿੱਤਦੀ ਹਾਰ ਗਈ।

***

10

ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਕੇ ਭੱਜਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨਹੀਂ ਭੱਜਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਸੌ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਣਖੀ ਬਹਾਦਰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ

ਕਰਦਿਆਂ ਲੜਦੇ ਰਹੇ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਲੜਦਿਆਂ-ਲੜਦਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਦਾ ਪੁਲ ਹੀ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਕੋਈ ਵੀ ਬਚ ਕੇ ਵਾਪਸ ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ।

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ 'ਚ ਠੇਲ ਦਿੱਤੇ। ਕੁਝ ਡੁੱਬ ਗਏ, ਕੁਝ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁਝ ਬਚ ਨਿਕਲਣ 'ਚ ਸਫਲ ਹੋਏ। ਪਰ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਸੱਤ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਡਟ ਕੇ ਖੜਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਲੜਨ-ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।

ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਸਾਥੀ ਦਾ ਨੇਜਾ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ 'ਚ ਫੜ ਲਿਆ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨੇਜ਼ੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਸੀ। ਫਰੰਗੀ ਵੀ ਅਭਿਮਾਨ ਨਾਲ ਭਰੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੁੜਾਉਂਦੇ, ਤਲਵਾਰਾਂ ਘੁੰਮਾਉਂਦੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲ ਵੱਧ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਵਾਲਵਰਾਂ ਨਾਲ ਫਾਇਰ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ: ਪਰ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਦੌੜਨ ਕਾਰਨ ਫਾਇਰ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਖਿੱਲਰ ਜਾਂਦੇ। ਜਦ ਉਹ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨੇਜੇ ਦੀ ਮਾਰ ’ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਚੌੜੇ ਕਰਕੇ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟਿਕਾਏ ਅਤੇ ਨੇਜ਼ੇ ਵਾਲੀ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਕਰਕੇ ਨੇਜਾ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਨੇਜਾ ਘੂੰ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਕਿਸੇ ਜਿਊਂਦੇ ਪੰਛੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਡਿਆ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਆ ਰਹੇ ਫਰੰਗੀ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਚ ਜਾ ਖੁੱਭਿਆ। 'ਹਾਏ' ਦੀ ਇਕ ਭਿਆਨਕ ਚੀਕ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹੀ ਪਲ ਗੋਰਾ ਸਵਾਰ ਭੁੰਜੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਬਿਨ ਸਵਾਰ ਘੋੜਾ (ਹਲਕਾ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ) ਭੱਜਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰ ਦੇ ਅੰਜਾਮ ਤੋਂ ਬੇਖਬਰ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਘਾਹ ਚਰਨ ਲੱਗਾ। ਫੇਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੂਜਾ ਨੇਜਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸੁੱਟਿਆ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਸਵਾਰ ਨੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਲਗਾਮ ਐਨ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਮੋੜ ਲਈ ਤੇ ਨੇਜਾ ਘੋੜੇ ਦੀ ਗਰਦਨ 'ਚ ਜਾ ਖੁੱਭਿਆ। ਘੋੜੇ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗੋਰਾ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਛਾਲ ਮਾਰਕੇ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਰਦੀ, ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਫੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਰ ਦੇ ਅੱਧ ਕਾਲੇ ਅੱਧੇ ਚਿੱਟੇ ਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਅਫਸਰ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਭਲ ਪਾਉਂਦਾ, ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਇਕ ਵਾਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਗਰਦਨ ਉਡਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਇਕ ਗੇਂਦ ਵਾਂਗ ਰਿੜਦਾ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਕੋਲ ਆ ਰੁਕਿਆ। ਇਹ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ 'ਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਦਾ ਹੀਰੋ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਰਾਬਰਟ ਸੇਲਜ ਸੀ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਰੰਗੀ ਦਾ ਸਿਰ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆ ਰਹੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਵੱਲ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਸਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ। ਵੱਧਦੇ ਆ ਰਹੇ ਗੋਰੇ ਕੁਝ ਪਲ ਲਈ ਉੱਥੇ ਹੀ ਜੜ ਹੋ ਕੇ ਖੜੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਫੇਰ ਸੰਭਲੇ ਅਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਨਾਲ ਭਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਉੱਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੱਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਤਿਆਰ ਖੜੇ ਸਨ।

ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਘਮਾਸਾਨ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਰੀ ਖੰਡਕ ਦਾ ਵਾਰ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦਾ, ਵੱਢ ਕੇ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਕੁਝ ਪਲਾਂ 'ਚ ਹੀ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਹੂ ਚ ਭਿੱਜੀਆ ਲੋਥਾਂ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੱਤ ਸਾਥੀਆਂ ਚੋਂ ਵੀ ਪੰਜ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਅਤੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਦੋ ਫਰੰਗੀ ਡਰ ਦੇ ਮਾਰੇ ਭੱਜ ਗਏ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੜਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਦੂਜਾ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਹੁਣ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ।

ਇਸ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਜਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਘਰ ਪਚਾਉਣ ਲਈ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ:

"ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਡੋਗਰੇ, ਭਈਏ, ਮਿਸਰ ਹੀ ਮਿਲੇ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ?"

"ਇਸ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਉਹੀ ਜਾਣਨ, ਮੈਂ ਭਲਾ ਕੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਅਖੀਰਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ 'ਚ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ 'ਤੇ ਭਰਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਗਵਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।"

"ਇਹ ਕਿਉਂ।"

"ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜਗੀਰਾਂ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਦਸਤੇ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਸੀ। ਮਿਸਲਾਂ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਜਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਡੋਗਰਿਆਂ, ਮਿਸਰਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੇਰ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਅਵਾਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣੀ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।"

"ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਫਰੰਗੀਆਂ 'ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਕਰਨਾ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਗਲਤੀ ਸੀ। ਜੇ ਆਪਣੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਇਹ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜ ਲੈਂਦੇ ਤਾਂ ਅੰਜਾਮ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਹੋਣਾ ਸੀ ।" ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਜਾਹਿਰ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸਵੈ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਡਗਮਗਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਜਦ ਮਰਾਠਾ ਪੇਸ਼ਵਾ (ਹੌਲਕਰ) ਨੇ ਆਪਸ 'ਚ ਮਿਲ ਕੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਧੱਕਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਭੇਜੀ ਸੀ, ਜੇ ਉਸ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਨਾ ਠੁਕਰਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਰੇ ਹਿੰਦਸਤਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ।

ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਦੂਰ-ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਵੀ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ "ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਜਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣ ਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਸੁਫਨੇ ਅਧੂਰੇ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ।"

"ਹਾਂ, ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਏ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੋ ਰਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੱਚਮੁਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਸੀ। ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਚ ਮੈਂ ਆਪ ਉਸ ਨੂੰ ਹੱਥ 'ਚ ਤਲਵਾਰ ਫੜ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਕੇ ਲੜਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਫਤਿਹ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਸੱਤ ਅੱਠ ਸੌ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਅਭਿਮਾਨ ਨਾਲ ਜਿਉਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।"

***

11

ਮੁਦਕੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਇਸ ਹਾਦਸੇ, ਇਸ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਜਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਪੁਚਾਉਣ ਲਈ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਗਿਆ। ਨਾਲ ਹੀ 'ਸ਼ਹੀਦੀ' ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਗਿਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਰ ਗਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਾਵਾਂ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਵੈਣ ਸੁਣ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰ ਤੜਫ ਉਠਿਆ। ਉਹ ਚਾਹੇ ਬੜਾ ਜੰਗਜੂ-ਯੋਧਾ ਕਿਸਮ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸੀ ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਬਹੁਤ ਨਰਮ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕ ਵੀ ਸੀ। “ਕੀ ਜੋ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਉਹ ਸੱਚਮੁਚ ਸ਼ਹੀਦ ਸਨ ਜਾਂ ਐਵੇਂ ਫਜੂਲ ਜਿਹੀ ਮੌਤ ਮਾਰੇ ਗਏ ।" ਉਹ ਕਈ ਦਿਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚਦਾ ਫਕੀਰਾਂ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਦਾ ਫਿਰਦਾ ਰਿਹਾ: "ਕੀ ਉਸ ਬਦਜ਼ਾਤ ਔਰਤ ਲਈ ਜਾਂ ਲਾਲਚੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਕਾਂਖੀ ਡੋਗਰਿਆਂ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮਰੇ ਜਾਂ... ਜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਖੁਦਦਾਰੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ? ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿਰਫ ਤਨਖਾਹ 'ਚ ਮਿਲੇ ਪੈਸਿਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਲਈ ?"

ਕਈ ਵਾਰੀ ਰਾਤੀਂ ਲੰਮੇ ਪਿਆਂ ਉਸ ਦੇ ਮਸਤਕ 'ਚ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹੋਈ ਇਸ ਪੁਲ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ ਦੇ ਸੁਣਾਏ ਬੰਦਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ :

ਕਈ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਮੋਏ ਉੱਥੇ

ਸੀਨੇ ਲੱਗੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਕਟਾਰੀਆਂ ਨੀ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀਰ ਨਾ ਮਿਲੇ ਮੁੜ ਕੇ

ਪਈਆਂ ਰੋਂਦੀਆਂ ਫਿਰਨ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਨੀ।

ਚੰਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਦੇ ਮੋਏ ਵਾਲੀ

ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਾਲ ਤੇ ਫਿਰਨ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਨੀ ?

'ਅਤੇ ਉਹ ਫਰੰਗੀ । ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਨੇਜ਼ੇ ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਮਰੇ ? ਉਹ ਵੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਕਿਸੇ ਗੋਰੀ ਦੇ ਪਤੀ ਹੋਣਗੇ । ਉਹ ਕਿਸ ਖੁਸ਼ੀ 'ਚ ਆ ਗਏ ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ? ਦੂਜੇ ਮੁਲਕ 'ਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਕਰਨਾ ਕੀ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ ਜਾਂ ਬਹਾਦਰੀ ?

ਪਰ ਹਾਲੇ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨਦੀ ਦੇ ਪੁਲ ਵਾਲੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੁਦਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਕੋਲ ਖੜੇ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਖਿਆ:

"ਲੈ ਬਈ ਦੁਰਜਨ ਸਿਆਂ, ਮੁਦਕੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾ ।"

"ਖਾਲਸਾ ਸਦਾ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ । ਇਹ ਤਾਂ ਉਸ ਲੜਾਈ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ।" ਉਸ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਕੱਢ ਕੇ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ।

"ਨਹੀਂ, ਹਾਲੇ ਨਹੀਂ। ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੋ।"

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਯੋਜਨਾ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਨੇਜ਼ੇ ਅਤੇ ਰਿਵਾਲਵਰਾਂ ਫੜ ਕੇ ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਓਹਲੇ ਲੁਕ ਗਏ। ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਪੁਲ ਤੋਂ ਪਾਰ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਚਾਰੇ ਭੁੰਜੇ ਕੱਪੜਾ ਵਿਛਾ ਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਦਾ ਨਾਟਕ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਸਾਰ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਫਰੰਗੀ ਘੋੜ-ਸਵਾਰਾਂ ਦਾ ਦਸਤਾ ਜਦ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਘਬਰਾ ਕੇ ਉਠ ਖੜੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਘੋੜੇ ਦੁੜਾਉਂਦਿਆਂ ਪੁਲ ਪਾਰ ਕਰ ਗਏ। 'ਬਰਾਉਨ ਅਤੇ 'ਜਾਨ' ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਮਿਆਨਾਂ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੁੜਾ ਦਿੱਤੇ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਅਨੁਸਾਰ ਫਰੰਗੀ ਟੁਕੜੀ ਦੇ ਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਪੁਲ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਪੁਲ ਟੁੱਟ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਠ ਦਸ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਪੁਲ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਤਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਮਝ ਲਿਆ ਕਿ ਪੁਲ ਟੁੱਟਣ ਵਾਲੀ ਯੋਜਨਾ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ 'ਚ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਬਰਾਉਨ ਅਤੇ ਐਗਨਿਊ ਦਾ ਭਰਾ ਜਾਨ ਵੀ ਸੀ । ਪਰ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਹੇ ਘੋੜ-ਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਪੁਲ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੱਠ ਦਸ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਨਦੀ 'ਚ ਧੜੱਮ ਕਰਕੇ ਜਾ ਡਿੱਗੇ। ਇਹ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ, ਯੋਜਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਟਿੱਬਿਆ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕੇ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆ ਨੇ ਨਦੀ 'ਚ ਡਿੱਗੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਹਿ ਗਏ ਫਰੰਗੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਉੱਤੇ ਫਾਇਰ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਨਾਲ ਹੀ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ

ਆਪਣੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਰੁੱਖਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਅਤੇ ਪਾਰ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਫਰੰਗੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ।

ਇਸ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਝੜਪ ਵਿੱਚ ਬਰਾਉਨ ਅਤੇ ਜਾਨ ਸਮੇਤ ਪਾਰ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਨਦੀ ਚ ਡਿੱਗਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਚਾਰ ਪੰਜ ਗੋਲੀਆਂ ਜਾਂ ਬਰਛਿਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣੇ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਨੱਸ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਏ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਜਦ ਆਪਣੀ ਇਸ ਹਾਰ ਬਾਰੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਐਗਨਿਊ ਦੇ ਭਰਾ ਜਾਨ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣਾਈ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਪਾਗਲ ਹੋ ਉੱਠਿਆ।

ਪੋਹ ਫੁੱਟਦਿਆਂ ਹੀ ਐਗਨਿਊ ਆਪ ਆਪਣੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਸੌ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਲੈਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤੇ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਚ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਈਆਂ ਰਾਇਲ ਐਮਫੀਲਡ ਰਾਇਫਲਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਰਾਇਫਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਸਹੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਮਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਛੇਤੀ ਹੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਦਸਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਇਹ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਸ ਝੜਪ 'ਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਫਰੰਗੀਆਂ 'ਚ ਇਕ ਐਗਨਿਊ ਦਾ ਭਰਾ ਵੀ ਸੀ।

ਫਰੰਗੀ ਦਸਤੇ ਦੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਘੋੜੇ ਦੁੜਾਉਂਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਿਨ ਲੱਗ ਗਏ। ਜਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸੌ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟਾਪਾਂ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਾਹ ਬਖਸ਼ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਨਿੱਖੜ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲੈ ਜਾਵੇ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਫਰੰਗੀ ਘੋੜ-ਸਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਨਾ ਫਾਸਲਾ ਹੋਰ ਘਟ ਗਿਆ। ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਇਫਲਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਠਾਹ-ਠਾਹ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਦਾ ਵਕਤ ਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪਰ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਅੱਗੇ ਦਿਸ ਰਹੀ ਜੂਹ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੰਜ ਸੌ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਅੱਠ-ਅੱਠ ਫੁੱਟ ਲੰਮੇ ਬਰਛੇ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਫੜੀ ਆ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਆ ਮਿਲੇ। ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਜਰ ਐਗਨਿਊ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਲਗਾਮ ਖਿੱਚ ਲਈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਸੌ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਵੀ ਰੁਕ ਗਏ, ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪੱਥਰ ਬਣ ਗਏ ਹੋਣ। ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਾਸਾ ਚੋਂ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਸਾਹ ਲੈਣ ਅਤੇ ਪੂਛਾਂ ਹਿਲਾਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਘੋੜੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਨਹੀਂ।

ਕਚੀਚੀਆਂ ਵੱਟਦਾ ਅਤੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਵੱਟ ਖਾਂਦਾ ਐਗਨਿਊ ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਪਿਆ। ਆਪਣੀ ਛਾਉਣੀ 'ਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਜੰਗੀ ਸ਼ਾਨ

ਓ-ਸ਼ੌਕਤ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਭਰਾ 'ਜਾਨ' ਨੂੰ ਕਬਰ ਵਿੱਚ ਦਫਨਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਕਬਰ ਦੀ ਸਿਲ 'ਤੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਖੁਦਵਾ ਦਿੱਤਾ।

"Here lies the body of Edward John Agnew who fighting bravely with the coward & rebel sikh forces laid his life in the service of his country."

ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਬਰ 'ਤੇ ਲੱਗੀ ਇਸ ਸਿਮਰਤੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਸੀ: ਇਕ ਆਦਮੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕਿਸ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਲਤਫਹਿਮੀਆਂ ਚ ਫਸਿਆ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਅਰਥ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮਕਸਦ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਟੀਚੇ ਘੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ...।

***

12

ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰਾਤ ਪੈ ਗਈ।

ਸੌਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਥਾਪੀ ਦੇਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ:

'ਵਾਹ ਬਈ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ, ਜਿਸ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਤੂੰ ਨਾਲੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਜਿਸ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕੀਤਾ, ਉਸ 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਫਖਰ ਹੈ। ਸੱਚਮੁਚ ਸਿੰਘਾ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਾਂਗ...।"

ਸੁਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਵਿਅੰਗਮਈ ਮੁਸਕਾਨ ਪੱਸਰ ਗਈ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਵੈਰੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਕੱਟਦਿਆਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਹੋ ਉੱਠਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਫਰਗੀਆਂ ਤੇ ਪੂਰਬੀਆਂ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਅਦਿੱਖ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਲੜਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

ਉਹ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਜ਼ਮੀਨ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ।

"ਕਿਉਂ ਕੀ ਗੱਲ ਏ ਦੁਰਜਨ ਸਿਆਂ। ਐਨਾ ਦੁਖੀ ਕਿਉਂ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਏ ?"

"ਮੈਂ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਕੋਈ ਸਿੰਘ ਨਹੀ," ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ 'ਚ ਖਿਝ ਸੀ ਅਤੇ ਜਨਮਾਂ-ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਵੇਦਨਾ। ਮੈਂ ਤੇ ਨਿਮਨ ਜਾਤੀ ਦਾ ਬੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਮੀਦਾਰਾਂ, ਲਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਖਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ।"

ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਛੋਟੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਫੌਜ 'ਚ ਭਰਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਜਾ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਵਰਦੀ ਪਾ ਕੇ ਉਹ ਵੀ ਫਖਰ ਨਾਲ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਕਰਕੇ ਚੱਲਣ ਲੱਗਾ। ਪਰ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਲੋਂ ਇਸ ਦੀ ਮੁਖ਼ਾਲਫਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਰੰਗਰੇਟਿਆਂ

ਛੋਟੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਲਟਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਖੱਤਰੀਆਂ ਜੱਟਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਨਾ ਜਰਿਆ ਗਿਆ। ਤਦ ਤੱਕ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੰਗਰੇਟੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਫੇਰ ਮਜਬੂਰ ਹੋਕੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਉਹ ਪਲਟਨ ਤੋੜ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਰੰਗਰੇਟਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।

"ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਪ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਇਨਾਮ ਵਿੱਚ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਜਮੀਨ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮੰਜੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਾਲਾ ਨੀਵੀਂ ਜਮਾਤ ਹੋ ਕੇ ਸਾਡੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ? ਉਸਨੂੰ ਤਾਹਨੇ ਮਾਰਦੇ, ਬਲਦ ਖੋਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ । ਇਕ ਮੱਝ ਰੱਖੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। 'ਸਾਲਿਆ, ਤੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਮੱਝ ਰੱਖ ਕੇ, ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਕਰ ਅਤੇ ਮੁਫਤ 'ਚ ਦੁੱਧ ਲੱਸੀ ਪੀ...। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਨਾਲ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਜਨਮ ਸਿੱਧ ਅਧਿਕਾਰ ਹੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਕਰਨ 'ਤੇ ਜਦ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਅਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਤਾਂ ਕੁੱਟ ਹੀ ਖਾਧੀ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਦੇਰ ਬੈਠਾ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੇਰਾ ਉਹ ਭਰਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ?"

"ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸਜੇ, ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉਦਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਇਸੇ ਭੁਲੇਖੇ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਪੰਗਤ 'ਚ ਜਾ ਬੈਠੇ। ਸਾਰੇ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਅੱਖਾਂ ਪਾੜ-ਪਾੜ ਕੇ ਵੇਖਣ ਲੱਗੇ। ਆਖ਼ਰ ਸਾਨੂੰ ਪੰਗਤ 'ਚੋਂ ਉੱਠਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਭੁੰਜੇ ਹੀ ਇਕ ਕਤਾਰ ਬਣਾਕੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਜ਼ਰਾ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅੰਦਰ ਪੰਗਤ 'ਚ ਬੈਠਿਆਂ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਥੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਤੇਜ਼-ਤੇਜ਼ ਕਦਮ ਚੁੱਕਦਾ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪਿੰਡੋਂ ਹੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਲੁਧਿਆਣੇ ਜਾ ਕੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।"

"ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਹੋਰ ਕੀ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਲੁਕਾ ਕੇ । ਜੇ ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਖੋਹੇ ਜਾਣ ਦਾ। ਸਾਡੀ ਦਿਸ਼ਾ 'ਚ ਤਾਂ ਨਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ 'ਚ ਕੁਝ ਫਰਕ ਪਿਆ ਸੀ, ਨਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਰਾਜ 'ਚ ਕੁਝ ਫਰਕ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਤੁਹਾਡੇ ਕਰਕੇ ਹਾਂ । ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਜਨਮ ਜਾਤ ਤੋਂ ਹੀ ਆਦਤ ਹੈ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਚਾਕਰੀ ਕਰਨ ਦੀ। ਤਾਂ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਚਾਕਰੀ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰਾਂ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਥੱਲੇ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਹੋਈਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਦਾ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋਵੇ।

"ਤੁਸੀਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਸਾਡੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਜੋ ਜਿੱਲਤ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ, ਹਰ ਪਲ ਸਹਿਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਹੋਈ ਹੈ ਇਹ ਕੁਝ ਵੇਖਣ ਦੀ...।" ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ।

"ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ, ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ।“

"ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ।" ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ 'ਚ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਵੇਦਨਾ ਸੀ। "ਜੇ ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ ਦੱਸਣ ਲੱਗ ਪਵਾਂ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਬੀਤ ਜਾਏਗੀ ਅਤੇ ਗੱਲ ਤਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਕੋ ਘਟਨਾ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ।" ਅਤੇ ਉਹ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ:

"ਉਦੋਂ ਦੋ ਵਰ੍ਹੇ ਤੱਕ ਮੀਂਹ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਾਲੇ, ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਡੰਗਰ ਲੈ ਕੇ ਕਿਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਭੁੱਖੇ ਮਰਨ ਲੱਗੇ। ਖੂਹਾਂ 'ਚ ਵੀ ਪਾਣੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਸਮੇਤ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਰ ਪਏ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਭੁੱਖ ਜਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਤ੍ਰੇਹ ਨਹੀਂ ਜਰੀ ਜਾਂਦੀ। ਪਿਆਸ ਨਾਲ ਤਾਲੂ ਸੁੱਕ ਗਏ। ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕਰਕੇ ਇਕ ਸ਼ਿਵਾਲੇ ਕੋਲ ਇਕ ਖੂਹ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ 'ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਲੱਗੇ। ਬਸ ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ। ਪੁਜਾਰੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਬਾਰੀ 'ਚੋਂ ਵੇਖ ਲਿਆ ਤੇ ਰੌਲਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖੂਹ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਗਿਆ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਠਾਕੁਰ, ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਡਾਂਗਾਂ ਲੈ ਕੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਡਾਂਗਾਂ ਵਰ੍ਹਣ ਲੱਗੀਆਂ...।"

"ਤੇ ਫੇਰ!" ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਵੇਖ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

ਪਰ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਅੱਗਿਓਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਅੱਥਰੂ ਕਿਰ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਤੈਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਪੱਗ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ ਪੂੰਝੀਆਂ, ਕੰਬਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮਨ 'ਚ ਉਬਾਲੇ ਖਾ ਰਹੇ ਕ੍ਰੋਧ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ:

"ਬਸ ਹੁਣ ਇਕੋ ਅਰਮਾਨ ਹੈ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਿ ਲੜਾਈ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਦੂਕ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਪਿੰਡ 'ਚ ਜਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੰਨ ਛੱਡਾਂ...। "

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਲੰਮਾ ਜਿਹਾ ਸਾਹ ਖਿੱਚਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ-

"ਇਸ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ਦੁਰਜਨ ਸਿਆਂ ? ਕੁਝ ਵੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲਣਾ। ਜੋ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਉ ਦਾਦਾ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹੀ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ । ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ..? "

ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਜ਼ਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਖਲਾ ਵਿੱਚ ਤੱਕਿਆ ਜਿਵੇਂ ਅਤੀਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਫੇਰ ਉਸ ਦੇ ਬੁਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਵਿਅੰਗਮਈ ਮੁਸਕਾਨ ਆ ਗਈ। ਉਹ ਬੋਲਿਆ-

“ਜੇ ਫਰੰਗੀ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਚਾਹੇ ਉਹ ਖੱਤਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਸਰਦਾਰ, ਚਾਹੇ ਜਿਮੀਦਾਰ, ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ੂਦਰਤਾ ਦੀ ਹਾਲਤ 'ਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਗੇ, ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ।" ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੱਸਣ ਲੱਗਾ:

"ਇਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਫਲ।"

"ਪਾਪ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰਫ ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ, ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹਨ।"

ਰਾਤ ਗੂੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਨੇਰਾ ਪੱਸਰ ਗਿਆ। ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵੇਦਨਾ ਭਰਿਆ ਹਾਸਾ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ ਸੀ।

***

13

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਪਹੁੰਚਿਆਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਹੀ-ਸਲਾਮਤ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਠਿਕਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਠਹਿਰਨ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਜਿਸ ਸਜੇ-ਸਜਾਏ ਕਮਰੇ 'ਚ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਬਾਰੀ ਕੋਲ ਬੈਠਿਆਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਇਕ ਪੰਛੀ-ਝਾਤ ਵਾਂਗ ਵਿਖਾਈ ਦੇਂਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਦੌੜ-ਭੱਜ ਅਤੇ ਬੇਅਰਾਮੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਂ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਆਦੀ ਭੋਜਨ ਮਿਲਿਆ। ਖੂਬ ਰੱਜ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਖਾਧਾ। ਖਾਣ ਤੇ ਬਾਅਦ ਐਸੀ ਨੀਂਦ ਆਈ ਕਿ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੁਪਹਿਰੇ ਜਾ ਕੇ ਅੱਖ ਖੁਲ੍ਹੀ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਇਕ ਖ਼ਿਦਮਤਗਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਲਗਾਨ ਆਦਿ ਦੇ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਦੋ ਜਿਮੀਦਾਰਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਝਗੜੇ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਚਲੇ ਗਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਵਾਪਸ ਆਉਣ 'ਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਿਨ ਲੱਗ ਜਾਣ।

ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕਦੀ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਇਕੱਲਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੰਖੇਪ 'ਚ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਜਿਆਦਾ ਨਹੀਂ। ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ ਵੱਲੋਂ ਕੀ-ਕੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਸੀ।

ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਜਾਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਾਂ ਤੇ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਸਹਿਰ 'ਚ ਹੈ ਜਾਂ ਫੇਰ ਇਸੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ।

ਹੁਣ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਇਸ ਕਮਰੇ ਦੀ ਬਾਰੀ 'ਚ ਬੈਠਿਆਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ

ਤੱਕਣ ਲੱਗਾ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦਿਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ: ਛੋਟੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਖੇਤ, ਪਰ ਜਿਆਦਾਤਰ ਖੁਸ਼ਕ, ਬੰਜਰ ਢਲਾਨਾਂ, ਟਾਵਾਂ-ਟਾਵਾਂ ਰੁੱਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਥੱਲੇ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਨੂੰ ਲੰਘਦੇ ਊਠਾਂ ਨੇ ਪੱਤਿਓਂ ਵਿਹੂਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਜਦ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੰਜਰ ਢਲਾਨਾਂ ਵੱਲ ਤੱਕਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੁਆਲੇ ਹਰੇ-ਹਰੇ ਖੇਤ ਲਹਿਲਹਾਉਂਦੇ ਦਿਸਣ ਲੱਗਦੇ। ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ 'ਚ ਉਹ ਹਲਟ ਦੇ ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਟੱਕ-ਟੱਕ, ਸਰ੍ਹੋਂ, ਕਮਾਦ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੇ ਖੇਤ ਅਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਧੂੜ ਭਰੀਆਂ ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਗਦਾ। ਆਪਣੇ ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ, ਬਚਪਨ ਦੇ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਉਹ ਗੌਰਾਂ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਾਂ ਯਾਦ ਆਉਣ ਲੱਗਦੀਆਂ, ਕਿਸੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ।

ਉਹ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗੌਰਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਵਰ੍ਹੇ ਵੱਡੀ। ਉਹ ਜਦ ਵੀ ਗੌਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਪਰੀਆਂ, ਰਾਜਕੁਮਾਰੀਆਂ ਵਰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਅਤੇ ਜਦ ਤੱਕ ਉਹ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਹੀ ਟਿਕੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ।

"ਕੀ ਵੇਖਦਾ ਰਹਿਨਾਂ ਏਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ?" ਇਕ ਦਿਨ ਗੌਰਾਂ ਨੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

"ਤੂੰ... ਤੂੰ ਐਨੀ ਸੋਹਣੀ ਲੱਗਦੀ ਏ ਮੈਨੂੰ.... ਬੱਸ....?”

"ਚੱਲ ਸ਼ਰਾਰਤੀ।" ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹੌਲੀ ਦੇਣੀ ਚਪੇੜ ਮਾਰਦਿਆਂ ਉਸ ਆਖਿਆ ਸੀ।

ਤੇ ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਜਦ ਉਹੀ ਗੌਰਾਂ ਉਸ ਦੀ ਭਰਜਾਈ ਬਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਰਾਰਤ ਅਤੇ ਚੰਚਲਤਾ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

'ਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੱਗਦੀ ਹਾਂ?"

ਤਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਸ਼ਰਮਾਉਂਦਿਆਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਬੋਲੇ ਨੱਸ ਗਿਆ ਸੀ।

***

ਇਕ ਟੱਬਰ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ, ਅੱਧਾ ਕੁ ਹਿੱਸਾ ਰੋਹੀ ਦੇ ਪਾਸੇ। ਬਾਪ ਦੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲੀ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਚਿਤਾਤੁਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੋ ਟੱਬਰ, ਬਾਲ ਬੱਚੇ । ਗੌਰਾਂ ਨੇ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ? ਉਹ ਆਪੇ ਸੰਭਾਲ ਲਵੇਗੀ । ਆਖਰ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਆਇਆ ਹੈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੇ ਜਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਉਹ ਬੋਲਿਆ:

"ਤੂੰ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰ ਭਰਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।"

ਉਹ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗੌਰਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮੋਹ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਕੀਰਤ ਲਈ ਇਹ ਮੋਹ, ਇਹ ਪਿਆਰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦੂਜਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਉਹ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ।

ਗੌਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪਿਆਰਾ ਦਿਓਰ ਐਨੀ ਆਸਾਨੀ ਤੇ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਦੋਵਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਇਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੋਂਦ ਗੌਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਰਵਾਸ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਲਈ ਇਹ ਲੜਾਈਆਂ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਕੌਮ, ਫਰੰਗੀ, ਪਠਾਨ ਕੋਈ ਖਾਸ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰੱਖਦੇ। ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੱਕ ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ। ਇਹ ਲੜਾਈਆਂ ਉਸ ਲਈ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਨ।

ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਸੌ ਘੋੜ ਸਵਾਰਾਂ ਦਾ ਰਸਾਲਦਾਰ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਤੁਰਿਆ ਤਾਂ ਮਨ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਅ ਅਤੇ ਅਨੁਮਾਦ ਨਾਲ ਤਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਛੁੱਟੀ ’ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਛੇ ਹੋਰ ਜਵਾਨ ਵੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਲੜਾਈਆਂ ਲੜਦਿਆਂ ਉਹ ਭੁੱਲ ਹੀ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਾ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਹੀ ਮੀਂਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਏ ਅਤੇ ਨਾ ਇਸ ਸਾਲ। ਵਿਸਾਖ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ, ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਡੱਕਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਧੂੜ ਉੱਡ ਰਹੀ ਸੀ।

ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਅੱਧਾ ਕੁ ਕੋਹ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਇਕ ਖੂਹ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਰੁਕ ਗਏ। ਖੂਹ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਕਰਕੇ ਇਕ ਟਿੱਲੇ 'ਤੇ ਨਾਥ ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਡੇਰਾ ਸੀ । ਮਨ 'ਚ ਆਇਆ ਕਿ ਘਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋਗੀ 'ਬਚਨ ਦਾਸ' ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਜਾਵਾਂ। ਜਦੋਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ 'ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਹਰ ਤੀਜੇ ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਉਹ ਜੋਗੀ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਬੜਾ ਸਿਆਣਾ ਅਤੇ ਸੁਲਝੇ ਹੋਏ ਦਿਮਾਗ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਲਗਦਾ। ਟਿੱਲੇ ਉੱਤੇ ਖੜੇ ਨਾਥ ਜਗੀ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਆਉਣ ਲਈ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।

ਉਸ ਦੇ ਛੇਆਂ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਜਾ ਕੇ ਨਾਥ ਜੋਗੀ ਨੂੰ ਮਿਲ ਆਵੇ। ਉਨੀ ਦੇਰ ਉਹ ਖੂਹ 'ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢ ਕੇ ਨਹਾ ਲੈਣਗੇ । ਧੂੜ ਅਤੇ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡਾ ਚਿੱਪ-ਚਿੱਪ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਹ ਦਵਾ ਦੇਣਗੇ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣਾ ਘੋੜਾ ਉੱਥੇ ਹੀ ਖੜਾ ਕਰਕੇ ਟਿੱਲੇ ਉੱਪਰ ਜਾ ਰਹੀ ਪਗਡੰਡੀ ਉੱਤੇ ਤੁਰ ਪਿਆ।

ਪਗਬੰਡੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਡਿੱਗ ਚੁੱਕੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦਾ ਮਲਬਾ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਮਲਬੇ 'ਚ ਪਈਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਚੌਰਸ ਜਿਹੀਆਂ, ਪਟੜੇਨੁਮਾ ਇੱਟਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਥੇਹ ਥੱਲੇ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣਾ ਪਿੰਡ ਦੱਬਿਆ ਪਿਆ ਹੋਵੇ। ਡੇਰੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੀ ਇਮਾਰਤ ਜਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਡੇਰੇ ਦੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਤੂਨ ਡਿੱਗੇ ਪਏ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੂਰ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ

ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹੀ 'ਚ ਦੋ ਮੰਜ਼ਲਾ ਉੱਚੀ ਹਵੇਲੀ ਦਿਸ ਰਹੀ ਸੀ।

ਇਕ ਖੁਲ੍ਹੇ ਵਿਹੜੇ 'ਚੋਂ ਲੰਘਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੀ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਨਾਥਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਧੀਆਂ ਦਿਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਨਾਥ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਜੋਗੀ ਦੇ ਮਰਨ 'ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਦਾਹ ਸੰਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਬਲਕਿ ਚੌਕੜੀ ਮੁਦਰਾ ’ਚ ਉਸ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਕਿਸੇ ਬੀਤੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਨਾਥ ਜੋਗੀ ਦੀ ਸਮਾਧ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੀ ਕੋਠੜੀ 'ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਬਿਸ਼ ਨਾਥ (ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ) ਜੋਗੀ ਇਕ ਤਖ਼ਤ ਪੋਸ਼ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਚਿੱਟੀ ਦਾਹੜੀ, ਚਿੱਟੀ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਵੱਡੇ ਅਕਾਰ ਦੀ ਪੱਗ ਆਪਣੀਆਂ ਜਟਾਵਾਂ ਦੁਆਲੇ ਵਲੀ ਹੋਈ। ਚਿਹਰਾ ਚਾਹੇ ਪਤਲਾ ਪਰ ਰੋਹਬਦਾਰ, ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਇਸ ਨਾਥ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਖਿੰਡ ਗਈ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਝੁਕ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇਂਦਿਆਂ ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਬੋਲੇ: ਐਤਕੀ ਬਹੁਤ ਚਿਰਾਂ ਬਾਅਦ ਫੇਰਾ ਪਾਇਆ ?"

"ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈਆਂ ਦਾ ?"

"ਹਾਂ ਭਾਈ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਜੰਮਣਾ ਅਤੇ ਨਿੱਤ ਮੁਹਿੰਮਾਂ। ਮੈਂ ਤੇ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਫਰੰਗੀਆਂ ਹੁਣ ਲਹੌਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਛਾਉਣੀ ਪਾ ਲਈ ?"

"ਹਾਲੇ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰ ਕਿ ਬਾਹਰ ਈ ਏ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ। ਨਾਲ ਹੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜ ਬਦਲਦੇ ਰਹੇ, ਗਜਨਵੀ ਆਏ, ਅਫ਼ਗਾਨ ਆਏ, ਮੁਗਲਾਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਆਇਆ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਥ ਜੋਗੀਆਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਉਵੇਂ ਦੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ਕਾਇਮ।

ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਨੇ ਠੰਡਾ ਜਿਹਾ ਸਾਹ ਭਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਸੀ, ਸਭ ਠੀਕ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਗਾਮ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ... ਹੁਣ.... ਤੇ ਲੱਗਦਾ ਏ ਯੁੱਗ ਹੀ ਬਦਲ ਚੱਲਿਆ।" ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਨੁਕਰੇ ਬੈਠੀ, ਗੰਢੜੀ ਬਣੀ ਇਕ ਕੁੜੀ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ।

ਕੀਰਤ ਨੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਘੁਮਾ ਕੇ ਉਸ ਪਾਸੇ ਤੱਕਿਆ। ਨਾਥ ਜੋਗੀ ਕੋਲ ਔਰਤ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਣ 'ਤੇ ਕੋਈ ਮਨਾਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਕੌਣ ? ਉਸ ਨੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਆਖਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਭਰੀਆਂ ਨਜਰਾਂ ਨਾਲ ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਵੱਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗਾ।

''ਤੂੰ ਪਹਿਲੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਵਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਤਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹੀ ਏ ।" ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗਾ, "ਚਾਹੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵੀ ਦੋ ਤੀਮੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਕ ਦੋ ਰਖੇਲਾਂ ਬੀ, ਪਰ ਉਹ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੁਲਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਕਰਦਾ... ।"

ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਕ ਹੋਰ ਜੋਗੀ ਵੀ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜਰਾ ਕੁ ਲਾਂਭੇ ਹੋ ਕੇ ਆ ਬੈਠਿਆ ਸੀ, ਤਕਰੀਬਨ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ। ਬਚਪਨ 'ਚ ਕਦੀ ਕਦੀ ਆਪਸ 'ਚ ਖੇਡਿਆ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪੰਜ ਛੇ ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਉਮਰ 'ਚ ਹੀ ਇਹ ਇਸ ਡੇਰੇ ਚ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਇਸ ਦੇ ਕੰਨ ’ਚ ਮੁੰਦਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਹੁਣ

ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਕੱਚ ਦੀਆਂ ਮੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਜਟਾਵਾਂ ਦਾ ਜੂੜਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਦੀ ਮਿਲੇਗੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਜਟਾਂ ਦੁਆਲੇ ਵੀ ਚਿੱਟਾ ਪੱਗੜ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਜਾਣਦਾ ਸੀ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਹੁਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ। ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਉਸ ਗੰਢੜੀ ਬਣੀ ਕੁੜੀ ਵਲ ਉੱਠ ਜਾਂਦੀ।

''ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਵਿਚਾਰੀ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਦੇ ਪਰਥ ਨਾਥਾ। ਫਿਰ ਆ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਂ।" ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਨੇ ਚੇਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।

"ਲੱਗਦਾ ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੜੀ ਏ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲ ਉੱਠਿਆ।

"ਤੂੰ ਹੀ ਦੱਸ ਪਰਥ ਨਾਥਾ।" ਕਹਿ ਕੇ ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਧਿਆਨ 'ਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣ।

"ਤੂੰ ਇਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਹੋਣਾ?" ਪਰਥ ਨਾਥ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ, "ਇਹ ਲੱਜੋ ਘੁਮਿਆਰਨ ਦੀ ਕੁੜੀ ਏ। ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਕੁੜੀ ਵਾਂਗ ਠੀਕ ਠਾਕ ਸੀ (ਸੋਹਣੀ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਪਰਥ ਨਾਥ ਨੂੰ ਕੁਝ ਝਿਜਕ ਲੱਗੀ) ਪਰ ਇਹ 'ਰੂਪ' ਅਮੀਰਾਂ ਲਈ ਬਖ਼ਸ਼ਸ, ਗਰੀਬਾਂ ਲਈ ਸਰਾਪ ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਉਸ ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਅਤੇ ਲੱਜੋ ਘੁਮਿਆਰਨ ਬਾਰੇ । ਵੱਡਾ ਸਰਦਾਰ ਵਾਜਬ ਕਿਸਮ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਹਰ 'ਕੰਮ' ਬੜੀ ਜੁਗਤ ਅਤੇ ਮੁਨਾਸਬ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਦਾ। ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ। ਬਸ ਜਿਹੜੀ ਕੁੜੀ ਪਸੰਦ ਆ ਜਾਵੇ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਬਾਰਾ, ਤੇਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਤਾਂ ਆਪਣਿਆਂ ਗੁਮਾਸ਼ਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਦੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਕੋਲ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਕੁੜੀ ਤਾਂ 'ਰਾਣੀ' ਬਣਨ ਦੇ ਲਾਇਕ ਹੈ... ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਸਰਦਾਰਨੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹੂ। ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਸਲਾਨਾ ਰਕਮ ਭੇਜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਦੋ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਕੁੜੀ 'ਤਿਆਰ' ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਹਵੇਲੀ 'ਚ, (ਰਖੇਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ) ਕੁੜੀ ਦੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਹੂਲਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ । ਪਰ ਜੇ ਜਵਾਨ ਅਤੇ ਵਿਆਹੀ ਤੀਵੀਂ 'ਤੇ ਦਿਲ ਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹਟਦਾ।

ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਕਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਵੇਂ ਬੀਆਂ ਲਈ ਪੈਸਾ ਉਧਾਰ ਦੇਣਾ, ਜੋ ਫਸਲ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਵੇ ਮੀਹ ਘੱਟ ਪੈਣ ਤਾਂ ਲਗਾਨ ਘੱਟ ਕਰ ਦੇਣਾ ਆਦਿ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਖਸਲਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਝ-ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਇਸ ਦੀ ਮਾਂ ਬਾਰੇ। ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖਿਆ। ਵਿੱਚ-ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਦ ਜੀ ਕਰਦਾ, ਬੁਲਾ ਭੇਜਦਾ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਜਗਤੂ ਘੁਮਿਆਰ ਸਭ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਪਰ ਚੁੱਪ। ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰਦਾ। ਐਨਾ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਤੀਵੀ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਰੁਪਈਆਂ ਦੀ ਪੋਟਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕੁਝ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀ। ਇਹ ਧੀ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ

ਸਰਦਾਰ ਕੋਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜੰਮ ਪਈ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਛੋਟਾ ਸਰਦਾਰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਦਾ ਖੂਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਲਬੱਤਾ ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ 'ਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜੋ 'ਸਰਦਾਰਨੀ' ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਮਾਸ਼ਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਘੁਮਿਆਰਨ ਦਾ ਆਪਣੇ ਸਰਦਾਰ ਨਾਲ ਸੌਣਾ ਤਾਂ ਜਰ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਇਹੋ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਿਓ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਘੁਮਿਆਰਨ ਦੇ ਢਿੱਡੋਂ ਜੰਮਿਆ ਸਰਦਾਰ ਦਾ 'ਪੁੱਤ' ਬਣ ਕੇ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਜਗੀਰ 'ਚੋਂ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਗ ਲਵੇ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਰ ਸਕਦੀ।

"ਵੱਡਾ ਸਰਦਾਰ ਵਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਲ 'ਚ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ। ਜਦ ਤੱਕ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜਿਉਂਦਾ ਸੀ, ਛੋਟਾ ਸਰਦਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਲੁਕ ਛਿਪ ਕੇ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ 'ਸਭ ਕੁਝ' ਕਰਨ ਦੀ ਜਿਵੇਂ ਪੂਰੀ ਛੁੱਟੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਕੁੜੀ ਰਤਨੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤੀਵੀਂ ਦੇ ਜਨੇਪੇ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਗੜ੍ਹੀ 'ਚ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਂ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਮੰਜੂਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਨੇ ਵੀ ਕਰ ਲਿਆ, ਚਾਹੇ ਇਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਬਦਤਰ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਦੀ 'ਸੇਵਾ'' ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਨੇ ਨਵੇਂ ਜੰਮੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ, ਸਰਦਾਰਨੀ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ, ਸਵੇਰੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਤੋਂ ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ 'ਚ ਲੱਗੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸੌਣ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਰਤਨੀ ਉੱਤੇ ਕੱਢਦੀ ਸੀ। ਉਂਜ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਆਉਂਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਜਾਂ ਸਰਦਾਰ ਆਪ ਹੀ ਲਹੌਰ ਦੀ ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਜਾ ਕੇ ਐਸ਼ ਕਰ ਆਇਆ ਕਰਦਾ।"

"ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹੀ ਕੁਝ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਹੋ ਬੀਤਿਆ ਸੀ। ਜਦ ਇਸ ਨੇ ਗਰਭ ਧਾਰਿਆ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰਨੀ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਆਪਸ ’ਚ ਜੰਗ ਹੋਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਜਗੀਰ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਦਾ ਮਾਣ ਸੀ। "ਤੂੰ ਇਹ ਕੀ ਕੀਤਾ ? ਹੁਣ ਜੇ ਪੁੱਤ ਜੰਮ ਪਿਆ ਤਾਂ ਲੋਕੀ ਵੀ ਇਹੀ ਕਹਿਣਗੇ ਕਿ ਗੜ੍ਹੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਹੈ।" ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਝੂਠ ਬੋਲ ਪਿਆ। ਬੋਲਿਆ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਹੋ ਗਏ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾਇਆ। ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਤੇ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਯਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਮਜਾਤ, ਬੇਹਯਾ...। ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰ ਮਾਲੀ ਅਤੇ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨਾਲ ਹੱਸ-ਹੱਸ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ...।"

ਸਰਦਾਰਨੀ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਝੂਠ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਝੂਠ ਹੀ ਉਸ ਲਈ ਇਕ ਰਸਤਾ ਸੀ। ਚੌਕੀਦਾਰ ਅਤੇ ਮਾਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁੱਟ ਪਈ ਅਤੇ ਇਸ ਰਤਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਹਵੇਲੀਓ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ।

“ਤੇ ਇਸਦੇ ਆਪਣੇ ਮਾਂ ਬਾਪ?” ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁੜੀ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ। ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਹੰਝੂ ਜਿਵੇਂ ਸੁੱਕ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣ। ਉਹ ਖਾਲੀ-ਖਾਲੀ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕੰਧ ਵਲ ਤੱਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਰਮ ਅਤੇ ਦਇਆ ਤੋਂ ਵੀ ਦੂਰ ਚਲੇ ਗਈ ਸੀ।

"ਬਾਪ ਨੂੰ ਸੱਪ ਨੇ ਡੱਸ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮਾਂ ਪਾਗਲ ਹੋ ਕੇ ਕਿਤੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈ।" ਪਾਰਥ ਨਾਥ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।

“ਚੱਲ ਉੱਠ ਬੀਬੀ ।" ਪਾਰਥ ਨਾਥ ਕੁੜੀ ਕੋਲ ਖੜਾ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲਿਆ।"ਆ ਤੈਨੂੰ ਤੇਰਾ ਕਮਰਾ ਵਿਖਾਵਾਂ। ਨਾਲੇ ਨਹਾ ਧੋ, ਕੱਪੜੇ ਬਦਲ।"

ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਨੇ ਵੀ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਦੇਣੀ ਬੋਲੇ:

'"ਸਮਝ ਲੈ ਬੀਬੀ ਕਿ ਬੀਤਿਆ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਇਹ ਤੇਰਾ ਨਵਾਂ ਜਨਮ ਹੈ।“

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਲੰਮਾ ਜਿਹਾ ਸਾਹ ਭਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਹਿ ਉੱਠਿਆ- ਇਕ ਯੁੱਧ ਖੇਤਰ ਇਹ ਵੀ ਹੈ। ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਲੜਾਈਆਂ ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਮੁੱਕ ਹੀ ਜਾਣਗੀਆਂ, ਪਰ ਕੀ ਇਹ ਲੜਾਈਆਂ ਵੀ ਕਦੇ ਮੁੱਕ ਸਕਣਗੀਆਂ ?"

ਇਕ ਚੇਲਾ ਆ ਕੇ ਇਕ ਡੂਨੇ 'ਚ ਪੰਜੀਰੀ ਅਤੇ ਲੱਸੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਗਿਆ। ਇਕ ਤਸ਼ਤਰੀ ਅਤੇ ਇਕ ਗਿਲਾਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ। ਪਰ ਕੁੜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਪੰਜੀਰੀ ਦੇ ਫੱਕੇ ਮਾਰਦਿਆਂ ਕੰਧ 'ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਨਾਥ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ।

"ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਅ ਬਣਾਏ ਹਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੇ।" ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਇਕ ਮਾਸਾਹਾਰੀ, ਜੋ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦੂਜਾ ਜੋ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"

“ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ?"

"ਰਾਜਿਆਂ, ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ, ਹੋਰ ਕਿਸ ਦੀ।" ਇਹ ਉਹ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਸਦਾ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ 'ਤੇ ਜਿਉਂਦੇ ਆਏ ਹਨ।"

"ਤੁਹਾਡੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।"

"ਤੂੰ ਸਮਝਦਾ ਏ," ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਹੱਸਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਸ ਨਾਮ ਜਪਦੇ ਅਤੇ ਵਿਹਲੇ ਬੈਠ ਕੇ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਬੰਦਾ ਸਾਧ ਕਿਉਂ ਬਣਦਾ ਹੈ? ਬਸ ਇਹੀ ਸਮਝ ਕਿ ਅਸੀ ਲੋਕ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਭੱਜੇ ਹੋਏ ਅਤੇ... ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿੱਸੇ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।"

ਕੀਰਤ ਅਤੇ ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਕੁਝ ਦੇਰ ਤੱਕ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਫੇਰ ਪੰਜੀਰੀ ਦੇ ਡੂਨੇ ਅਤੇ ਲੱਸੀ ਦੇ ਗਿਲਾਸ ਨੂੰ ਭੁੰਜੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਬੋਲਿਆ, "ਹੁਣ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ। ਥੱਲੇ ਸਾਥੀ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਫੇਰ ਕਦੀ ਆਵਾਂਗਾ।" ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਤੁਰ ਪਿਆ।

ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੇ ਪਾਰਥ ਨਾਥ ਨੇ ਕੀਰਤ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਸੰਜੀਦਾ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਆਖਿਆ:

"ਤੇਰੇ ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ ਸੁਣਿਆ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਲ 'ਚ ਹਨ। ਆ ਕੇ ਪਤਾ ਦੇਵੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁੱਖ ਸਾਂਦ ਦਾ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਟਿੱਲੇ ਤੋਂ ਉਤਰਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨਹਾ ਧੋ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਸਤਾ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਫਟਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਘਰ ਚੱਲ ਕੇ ਲੱਸੀ-ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਜਾਣ। ਉਸ ਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕੀਰਤ ਦੇ ਮਸਤਕ 'ਚ ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪਾਰਥ ਨਾਥ ਦੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ ਬਾਰੇ ਆਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਗੱਡ-ਮੱਡ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੰਬਲ-ਭੂਸਿਆਂ 'ਚ ਫਸਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਪਿੰਡ 'ਚ ਵੜਨ ਦੇ ਆਮ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ 'ਚ ਉੱਠਦੀ ਹੱਡਾ-ਰੋੜੀ ਅਤੇ ਕੱਚੇ-ਪੱਕੇ ਚਮੜਿਆਂ ਦੀ ਬੋਅ ਕਾਰਨ ਇਕ ਵਾਰੀ ਤੇ ਘੋੜੇ ਨੇ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਦਲਿਤ ਘਰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਨਰਕ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਗਲੀ 'ਚ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਵਗਦਿਆਂ ਛੱਪੜ 'ਚ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਆਦਮੀਆਂ-ਤੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਨੰਗੇ ਫਿਰਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਜਿਹੇ ਜਿਸਮ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਫਿਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ 'ਚ ਇਹ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਘਰ ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਬਾਦੀ ਵੀ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕੁਝ ਖਾਸ ਸਮਝ ਨਾ ਆਇਆ।

ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਦੀਆਂ 'ਚ ਬਾਹਰੋਂ ਆ ਰਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਕਰਦੇ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਾ ਢੁਕਦੇ। ਇਹ ਨਾ ਹਿੰਦੂਆਂ 'ਚ, ਨਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾ 'ਚ। ਨਾਲੇ ਇੱਥੋਂ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਵੀ ਕੀ ਸੀ ? ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਜੱਟ-ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਜਾ ਭਰਤੀ ਹੁੰਦੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਘਰੀ ਭੇਜਦੇ ਅਤੇ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਲੜਾਈ 'ਚ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੱਟਾਂ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਚਾਹੇ ਘਟਦੀ ਜਾਂ ਉਨੀ ਹੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਲਿਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਦਲਿੱਦਰਤਾ ਵੀ।

ਵਿਹੜੇ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਇਕ ਕੱਚੇ ਜਿਹੇ ਘਰ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 'ਰਾਮਕਲੀ' ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਜੰਮ ਪਵੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਅਜੂਬੇ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਰੇ ਉਸ ਦੇ 'ਬਾਪ' ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਉਣ ਲੱਗਦੇ। ਇਹ ਰਾਮਕਲੀ

ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਨਿਕਲੀ। ਜਦੋਂ ਜਵਾਨ ਹੋਈ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭੌਰਿਆਂ, ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮੰਡਰਾਉਣ ਲੱਗੇ।

ਜਦੋਂ ਰਾਮਕਲੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਜੰਝ ਰਾਮਕਲੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰੀ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਮਨਚਲੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਡੋਲੀ ਰੋਕ ਲਈ। ਜਾਂਜੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ-ਕੁੱਟ ਕੇ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਮਕਲੀ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਦੇ ਘਰ ਆ ਬੈਠੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਤੋਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਹਰ ਵਾਰੀ ਉਸ ਦੀ ਡੋਲੀ ਮੋੜ ਕੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਆਉਂਦੇ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਰਾਮਕਲੀ ਦੇ ਘਰ ਵੱਲ ਮੁੜ ਗਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਖੇਲ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਰਾਮਕਲੀ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ਨਾਲ ਲਗਦੀ ਇਕ ਬੇਰੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਇਕ ਤੀਵੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਲਮਕ ਰਹੀ ਟਾਹਣੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਬੇਰ ਤੋੜ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਾਮਕਲੀ ਨੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮੇਹਣਾ ਮਾਰਦਿਆਂ ਬੋਲੀ-

"ਸੁਣਾ ਬਈ ਸਰਦਾਰਾ! ਆ ਗਿਆ ਵਾਪਸ ਲੜਾਈਆਂ ਜਿੱਤ ਕੇ।" ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਤੋਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦਸ਼ਾ 'ਤੇ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਕਿਉਂ ? ਜੇ ਵਿਆਹੀ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਵੀ ਤਾਂ ਕਿਹੜਾ ਸੁੱਖ ਭੋਗਣਾ ਸੀ। ਦਿਨ ਰਾਤ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦੀ, ਜਵਾਕ ਜੰਮਦੀ, ਫੇਰ ਵੀ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਕਿਹੜਾ ਛੱਡਣਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ! ਸ਼ੁਰੂ-ਸ਼ੁਰੂ 'ਚ ਕੁਝ ਨਿੰਮੋ-ਝੂਣੀ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਜੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਊਣਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਲਾਭ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਉਠਾਵੇ! ਭਾਗ ਵੱਸ ਕਿਸੇ 'ਚੰਗੇ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਵਸ ਪਈ। ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਤਕ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ । ਹੁਣ ਵੀ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਕਣਕ, ਗੁੜ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬੱਝਵੀਂ ਰਕਮ ਮਿਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਲੰਗੇ ਨੇ ਉਸ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਲਈ। ਉਹ ਇਕ ਟੁੱਟੀ ਜਿਹੀ ਮੰਜੀ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੁੱਕਾ ਗੁੜਗੁੜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਖੁਰਦਰੀ ਜਿਹੀ ਦਾਹੜੀ ਨੂੰ ਖੁਰਕਨ ਲੱਗਦਾ। ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ:

"ਸੁਣਾ ਬਈ ਚੇਤ ਸਿਆਂ, ਕੀ ਹਾਲ ਏ ਤੇਰਾ ?"

"ਹਾਲ ਕੀ ਹੋਣਾ ?ਤੂੰ ਵੇਖ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਏ ਬੜੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਚੱਕਰ ਲਾਇਆ।"

"ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਘਮਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੋਣਾ....।‘

“ਅਸੀਂ ਕੀ ਲੈਣਾ ਪਤਾ ਕਰਕੇ। ਚਾਹੇ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਹਾਕਮ, ਚਾਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਚਾਹੇ ਫਰੰਗੀ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਉਹੀ ਦਾ ਉਹੀ ਰਹਿਣਾ। ਇਹ ਤਾਂ ਉਹੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ

ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨੱਸ ਜਾ ਛੇਤੀ ਨਾਲ, ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਹਮਲਾਵਰ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਖੋਤੇ ਨੇ ਅੱਗਿਓ ਪੁੱਛਿਆ, ਉਹ ਆ ਕੇ ਮੇਰੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਭਾਰ ਜਿਆਦਾ ਪਾਉਣਗੇ ਕਿ ਘੱਟ ? ਖਬਰਦਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰ ਤਾਂ ਓਨਾ ਹੀ ਰਹਿਣਾ।'' ਚੇਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ।

ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ 'ਚ, ਯਾਨੀ ਪੰਜਾਹ ਸੱਠ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੱਸਦੇ ਹਨ-ਸਾਇਦ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਆਸ ਬੱਝੀ ਕਿ ਸਾਇਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਚੰਗੇ ਦਿਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਜਦ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਹਲ-ਵਾਹਵਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਬਣਾਈ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੋਟੀ ਜਾਤ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਭਰਤੀ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਹਦ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਜੱਟਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ 'ਮੁੜ' ਲਾਗੂ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਹੱਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੂਰਤ 'ਚ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਹੁਣ ਤੇ ਇਹ ਹਾਲ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਲਿਤ ਭਰਾ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਮਕਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਚੰਗਾ ਜਿਹਾ ਬੂਹਾ ਲਾਉਣ ਦੀ। ਬਸ ਫੱਟੇ ਜਿਹੇ ਜੋੜ ਕੇ ਬੂਹਾ ਚੁਗਾਠਾਂ 'ਚ ਜੜੇ ਹੁੰਦੇ-ਬੂਹਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵਗਦੀਆਂ ਗੰਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ।

ਕੀਰਤ ਚੁੱਪ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਭਲਾ ਉਹ ਕੀ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦਾ। ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਵੀ ਕੀ ਬਦਲਿਆ ? ਬਲਕਿ ਮਾੜਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਓ ਦੱਸਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਰਾਣੀ ਤੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਖੋਹ ਲਿਆ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਟੀਂਡੇ, ਘੋੜੇ, ਹਾਥੀ ਵੀ। ਅਤੇ ਫੇਰ ਕੁਮਾਦਾਨ, ਵਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਖਾਉਣ ਦੇ ਇਵਜ 'ਚ ਦੱਸ ਪਿੰਡ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿਓ ਆਪਣੀ ਜਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਥਾਵੇਂ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦਾ ਪੱਟੀਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ।

ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਉਹ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਗੌਰਾਂ ਭਰਜਾਈ ਨੂੰ ਕਹੇਗਾ ਲਿਆ ਕਰਜਾਈ ਪਹਿਲਾਂ ਲੱਸੀ ਪਿਲਾ ਦੇ ਸ਼ੱਕਰ ਪਾ ਕੇ, ਅਤੇ ਫੇਰ...! ਕਿਨੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਵੇਗੀ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ, ਜਿਊਂਦੇ ਜਾਗਦੇ ਨੂੰ ਅਤੇ ਫੇਰ ਮੈਂ ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਬਾਰੇ ਤਫਸੀਲ ਨਾਲ ਦੱਸਾਂਗਾ...।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਇਕ ਰੁੱਖ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਖੜਾ ਰਹਿਣ ਦਾ ਕਹਿ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੂਹੇ ਦੀ ਕੁੰਡੀ ਜਾ ਖੜਕਾਈ। ਬੂਹਾ ਅੰਦਰੋਂ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ। ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਹੜੇ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਉਸ ਦੀ ਬੁੱਢੀ ਬਿਮਾਰ ਭੂਆ ਇਕ ਟੁੱਟੇ ਜਿਹੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਪਈ ਸੀ।

"ਸਾ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਭੂਆ !"

ਭੂਆ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਕੁਝ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਉੱਠੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵੱਲ ਚੁੰਧਿਆਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਤੇ ਲੰਮਾ ਜਿਹਾ ਸਾਹ ਲੈਂਦਿਆਂ ਬੋਲੀ:

"ਕੌਣ ? ਕੀਰਤ ? ਤੂੰ ਆ ਗਿਆ ?"

"ਹਾਂ, ਆ ਗਿਆ। ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਕਿੱਥੇ ਆ ? ਕੋਈ ਦਿਸਦਾ ਨਹੀਂ ?"

"ਦੱਸਦੀ ਆਂ ਪੁੱਤਰਾ, ਦੱਸਦੀ ਆਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਣੀ ਪੂਣੀ ਪੀ ਲੈ।"

"ਤੂੰ ਦੱਸ ਤਾਂ ਸਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲਾ ਪੈਂਦਿਆ ਬੋਲਿਆ।

ਕੀ ਦੱਸਾਂ ਪੁੱਤਰਾ, ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਵਖ਼ਤ ਆ ਗਿਆ। ਮੁਸੀਬਤ ਪੈ ਗਈ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ। ਤੂੰ ਗੁੱਸੇ 'ਚ ਕੁਝ ਕਰ ਨਾ ਬੈਠੀਂ। ਬੜਾ ਡਰ ਲੱਗਦਾ... ਤੈਨੂੰ ਦੱਸਦਿਆਂ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਪੂਰਾ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ ਤਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਬਲਕਿ ਹੁਦਾਰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਬਾਣੀਏ ਦਾ। ਇਸ ਸਾਲ ਵੀ ਫ਼ਸਲ ਮਾਰੀ ਗਈ । ਆਪਣੇ ਖਾਣ ਲਈ ਵੀ ਮਸਾਂ ਬਚੇ ਕੁਝ ਦਾਣੇ। ਮਾਮਲਾ ਕਿਵੇਂ ਤਾਰਦੇ...। ਪਰਸੋਂ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਆਦਮੀ ਆਏ ਤੇ ਫੜ ਕੇ ਲੈ ਗਏ....।“

"ਤੇ ਗੌਰਾਂ ਭਰਜਾਈ?”

ਉੱਤਰ 'ਚ ਭੂਆ ਚੁੱਪ ਰਹੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਉਦਾਸੀ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹਿੱਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੋਵੇ।

ਉਨੀਂ ਦੇਰ ਤੱਕ ਗੁਆਂਢ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਬੁੜੀਆਂ ਵੀ ਘੋੜ ਚੜ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਆਇਆ ਵੇਖ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆ ਵੜੀਆਂ ਸਨ।

"ਕਾਠ ਮਾਰਿਆ ਪਿਆ ਤੇਰੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਫੌਜਦਾਰਾਂ।" ਇਕ ਅੱਧਖੜ ਤੀਵੀਂ ਬੋਲੀ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਦੀ ਮੂੰਹ-ਫੱਟ ਜਗੀਰੋ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਜੀ ਚ ਆਉਂਦਾ, ਬੰਦੇ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਜਾ ਮਾਰਦੀ ਸੀ। "ਅਤੇ ਬਚਾ ਲੈ ਆਪਣੀ ਭਰਜਾਈ ਨੂੰ ਵੀ, ਜੇ ਹਿੰਮਤ ਹੈ ਤੇ ।"

ਜਗੀਰੋ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਕੀਰਤ ਬੇਸਬਰ ਹੋ ਉੱਠਿਆ। ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਇਸ 'ਕਾਠ ਮਾਰਨ' ਨੂੰ। ਜਦ ਕੋਈ ਕਿਰਸਾਨ ਮਾਮਲਾ ਨਾ ਤਾਰ ਸਕਦਾ ਜਾਂ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਜਾ ਦੇਣੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਕ ਫੱਟੇ 'ਚ ਦੋ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਦੀ ਦੂਰੇ ਤੇ ਛੇਕ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਕਿ ਉਹ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੱਢ ਸਕਦਾ। ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਖੜਾ ਰੱਖਦੇ, ਚਾਹੇ ਧੁੱਪ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਮੀਂਹ ਅਤੇ ਚਾਹੇ ਪਾਲਾ।

ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਗੌਰਾਂ ਭਰਜਾਈ ਬਾਰੇ ਜੋ ਸੁਣਿਆ, ਉਹ ਸੁਣ ਕੇ ਕੀਰਤ ਨੂੰ ਰੋਹ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ ਆਪਣੇ ਛੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵੱਲ ਨੱਸ ਪਿਆ। ਜਗੀਰੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਗੀਰਦਾਰ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅੱਖ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਗੌਰਾਂ 'ਤੇ ਸੀ। ਕਈ ਯਤਨ ਵੀ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਗੌਰਾਂ ਨੂੰ ਫੁਸਲਾਉਣ ਦੇ। ਪਰ ਗੌਰਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸ ਤੋਂ ਬਚਦੀ ਹੀ ਰਹੀ। ਹੁਣ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੌਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਘੋਲਿਆ ਕਿ ਜੇ ਬਚਨਾ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ ਤਾਰ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ 'ਕੰਮ

ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦੇਵੇ। 'ਕੰਮ' ਦਾ ਤੇ ਬਹਾਨਾ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।

ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕਰਕੇ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੈਦਾਨ ਸੀ ਜਿਸ 'ਚ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਅੱਕ ਦੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਭੱਖੜੇ ਵਿਛੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਚੰਗਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਗੌਰਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਇਕ ਪਗਡੰਡੀ ਉੱਤੇ ਤੇਜ-ਤੇਜ਼ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂਦੀ ਦਿਸ ਪਈ। ਨੰਗੇ ਪੈਰੀ, ਆਪਣੇ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਧੂੜ ਉਡਾਉਂਦੀ, ਹਾਰੀ ਜਿਹੀ ਹੋਈ। ਆਪਣੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਚ ਗੁਆਚੀ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸੱਤ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟਾਪਾਂ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਸੁਣੀਆਂ ਨਾ ਹੋਣ।

"ਰੁਕ ਜਾ ਗੌਰਾਂ ਭਰਜਾਈ ਰੁਕ ਜਾ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿੱਛਿਓਂ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ। ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹੀ ਪਲ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਗੌਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖੜਾ ਹੋਇਆ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜਾ ਵੇਖ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਹੀ ਨਾ ਆਇਆ ਫੇਰ ਉਸ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜ ਕੇ ਰੋਂਦਿਆ ਹੋਇਆਂ ਬੋਲੀ-

"ਤੂੰ ਆ ਗਿਆ ਵੀਰਾ! ਵੇਖ ਤੇਰੀ ਸੋਹਣੀ ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਹਾਲ ਅਤੇ ਔਹ ਵੇਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ!"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਗੌਰਾਂ ਦੇ ਖਿਲਰੇ, ਧੂੜ ਭਰੇ ਵਾਲਾਂ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਦਿਆਂ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਉਹ ਅੱਗਿਓਂ ਕੀ ਕਹੇ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਸਨੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਉਸਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ।

"ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਪਾਂਡੂਆਂ ਨੇ ਦਰੋਪਦੀ ਨੂੰ ਜੂਏ 'ਚ ਹਾਰਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਤੂੰ ਹੀ ਦੱਸ ਇਹ ਕਹੀ ਹਾਰ ...?" ਗੌਰਾਂ ਬੋਲ ਰਹੀ ਸੀ।

"ਤੈਨੂੰ ਹੁਣ ਹਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਤੂੰ ਜਾ ਭਰਜਾਈ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਘਰ । ਜੇ ਕੁਝ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਸਾਂਭ ਲੈ। ਅਸੀਂ ਭਰਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਛੇਤੀ ਹੀ।"

ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਬੂਹੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਜਿਸ 'ਚੋਂ ਹਾਥੀ ਵੀ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ ਸਿਰਫ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਕਿਰਸਾਨਾਂ, ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਠ ਮਾਰ ਕੇ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੇ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਬੈਠਣ ਜਾਂ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗਦਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਲੇ ਖੜੇ ਚਾਰ ਸਿਪਾਹੀ ਤੂਤ ਦੀਆਂ ਸੋਟੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁੜ ਖੜਾ ਕਰ ਦੇਂਦੇ।

ਗੌਰਾਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਪਈ, ਪਰ ਫੇਰ ਕੁਝ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਕਿੱਕਰ ਦੇ ਰੁੱਖ ਓਹਲੇ ਲੁਕ ਕੇ ਖੜੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਉਤਸੁਕਤਾ ਤੇ ਭੈਅ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗੀ।

ਸੱਤ ਘੋੜ ਸਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਰਛੇ ਸੰਭਾਲਦਿਆਂ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਲਹਿਰਾਉਂਦਿਆਂ

ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਚਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀ ਡਰ ਦੇ ਮਾਰਿਆਂ ਹਵੇਲੀ ਵੱਲ ਦੌੜ ਪਏ। ਪਰ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਵੇਲੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਣ ਘੇਰਿਆ ਅਤੇ ਬਰਛਿਆਂ ਦਾ ਉਲਟਾ ਪਾਸਾ ਮਾਰ ਕੇ ਥੱਲੇ ਡੇਗ ਲਿਆ। ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਫੱਟਿਆਂ ਦੇ ਛੇਕਾਂ ਦੁਆਲੇ ਲਾਈਆਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਖੋਹੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਭੁੰਜੇ ਡੇਗ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਫੱਟਿਆਂ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਆਕੜੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ । ਉਸ ਨੂੰ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਹਾਰਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ 'ਚ ਸੰਭਾਲਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, ਤੂੰ ਭਾਅ ਫਟਾ ਫਟ ਘਰ ਚੱਲ ਅਤੇ ਨੱਸਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾ। ਅਸੀਂ ਜਰਾ ਉਸ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੋਧ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਆਂ। ਉਸ ਭੈਣ.... ਨੇ ਕੀ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਸਿੰਘ ਸਿਪਾਹੀ: ਬੱਸ ਉਸੇ ਕੰਮ' ਲਈ ਹੁੰਦੇ.... !"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਪਾਹੀਆ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦੁਪਹਿਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਅਤੇ ਪੀ ਪਾ ਕੇ ਠੰਡੇ ਕਮਰੇ ਚ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿਪਾਹੀ ਚੌਦਾਂ ਪੰਦਰਾਂ, ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਮੰਜਿਆਂ ਤੇ ਪਏ ਸ਼ਾਇਦ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਜਾਂ ਅਰਾਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਪਰ ਜੇ ਡਰ ਹੈ ਤਾਂ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਦਾ। ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਰੁੱਖ ਥੱਲੇ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕੁਝ ਦੱਸਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਸਰਦਾਰ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਸ ਗੁਮਾਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਸਵਾ ਛੇ ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਕਿੱਕਰ ਵਰਗਾ ਸਖ਼ਤ ਜੁੱਸਾ। ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਡਰਦੇ ਸਨ ਉਸਤੋਂ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਚੰਗੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਗੜ੍ਹੀ ਨੁਮਾ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੜੇ ਤਾ 'ਠੰਡੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਤਿੰਨ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਮੰਜਿਆਂ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਉਬਾਸੀਆਂ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਆਂਦੀ ਕਿਸੇ ਤੀਵੀਂ ਨਾਲ ਮੌਜ ਮਸਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਫੱਟੜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਾ ਲਲਕਾਰਿਆ।

"ਉੱਠ ਉਏ ਕੁੱਤਿਆ ਸਰਦਾਰਾ, ਤਲਵਾਰ ਚੁੱਕ ਅਤੇ ਲੜਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾ । ਪਿੱਛੋਂ ਲੋਕ ਨਾ ਆਖਣ ਕਿ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਿਹੱਥੇ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਚਾਹੇ ਤੂੰ ਬਥੇਰਿਆਂ ਨਿਹੱਥਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।"

ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਘਬਰਾ ਕੇ ਛੇਤੀ ਦੇਣੀ ਉੱਠਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਤੇੜ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਤੰਬਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਭੁੰਜੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਹੁਣ ਉੱਪਰ ਮਲਮਲ ਦਾ ਪਤਲਾ ਜਿਹਾ ਝੱਗਾ ਅਤੇ ਤੇੜ ਕੱਛਾ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਪਈ ਤਲਵਾਰ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਮਿਆਨ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਦਿਆਂ ਲੜਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੋਟੀ ਤੋਂਦ ਦੇ ਥੱਲੇ

ਪਤਲੀਆਂ-ਪਤਲੀਆਂ ਲੱਤਾਂ, ਹੋਰ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮਦਾਰੀ ਜਿਹਾ। ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਭਰ ਜਵਾਨੀ ਵੇਲੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕ ਚੰਗਾ ਤਲਵਾਰਬਾਜ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਕੁਝ ਦੇਰ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਾਰ ਰੋਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਖਾ ਕੇ ਭੁੰਜੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ।

ਹੁਣ ਦੂਰੋਂ-ਨੇੜਿਓਂ 'ਮਾਰੋ-ਮਾਰੋ' 'ਫੜੋ-ਫੜੋਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਹਮਲੇ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸੇ ਪਾਸੇ ਦੌੜਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਕਸ਼ੇ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਛੇਓਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਤਬੇਲੇ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਏ ਅਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਖੜੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਨੱਸ ਪਏ। ਰੋਹੀ ਦੇ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਘੁਮਿਆਰਾਂ ਦੇ ਪਕਾ ਕੇ ਰੱਖੇ ਘੜਿਆਂ-ਚਾਟੀਆਂ ਦੇ ਢੇਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਛਿੰਦੂ ਘੁਮਿਆਰ 'ਤੇ ਪਈ ਜੋ ਇਕ ਟੁੱਟੇ ਜਿਹੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਇਕ ਟਾਹਲੀ ਥੱਲੇ ਬੈਠਾ ਮੱਖੀਆਂ ਉਡਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਸੁਣਾ ਬਈ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ, ਅੱਜ ਕਿੱਥੇ ਦੌੜੀ ਜਾਨਾਂ। ਐਨੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੇਖਿਆ ਤੈਨੂੰ। ਆ ਬਹਿ ਜਾ ਦੋ ਪਲ...।"

"ਬਹਿਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ। ਬੱਸ ਇਕ ਕੰਮ ਕਰ ਦੇ ਫਟਾਫਟ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ 'ਚ ਬੋਲਿਆ:

"ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਕਹਿ ਆ ਕਿ ਉਹ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਰੋਪੜ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਲ ਚਲਿਆ ਜਾਏ। ਉੱਥੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਹੈ ਸਾਡੀ ।"

“ਕਿਉਂ, ਐਸੀ ਕੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ ?"

''ਬੱਸ, ਉਸ ਹਰਾਮ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਭੋਗ ਪਾ ਕੇ ਆ ਰਿਹਾਂ ?"

"ਮਰ ਗਿਆ ਕੁੱਤਾ?" ਛਿੰਦੂ ਘੁਮਿਆਰ ਦੇ ਬੋਲਾਂ 'ਚ ਹੈਰਾਨੀ ਵੀ ਸੀ, ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਲਈ ਚਿੰਤਾ ਵੀ। ਕੀਰਤ ਨੇ ਬੋਝੇ 'ਚੋਂ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਰੁਪਏ ਕੱਢੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਸੁੱਟਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆਉਂ ਪਾਰ ਪੁਚਾਉਣ ਦੀ ਤੇਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ।"

ਹਿੰਦੂ ਘੁਮਿਆਰ ਨੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਡਿੱਗੇ ਰੁਪਏ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੁੜ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥ 'ਚ ਫੜਾਉਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ:

"ਇਕ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਤੂੰ ਦੌੜ ਜਾ, ਇਹ ਕੰਮ ਹੋਇਆ ਸਮਝ।"

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਘੁਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਬਸਤੀ ਦਾ ਇਕ ਚੱਕਰ ਲਾਇਆ। ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ 'ਚ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਲਈ। ਉਂਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਘਰੀਂ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਅਤੇ

ਆਪ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਪਠਾਨਕੋਟ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ।

***

ਉਹ! ਕਿਵੇਂ ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਸੀ ਉਸ ਵਾਰੀ!” ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਬਾਰੀ 'ਚ ਬੈਠਿਆਂ ਅਤੇ ਮੁੜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਭਰੇ ਪਲਾਂ ਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਖਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਮੋਢੇ ਅਤੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਦਿਸਦੇ ਜਖਮਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੋਲਿਆਂ-ਪੋਲਿਆਂ ਛੋਹਣ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਵਸਤੂਆਂ ਹੋਣ। ਫੇਰ ਉਸ ਦੇ ਮਸਤਕ 'ਚ ਮੁੜ ਉਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਸਕਾਰ ਹੋ ਉੱਠੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਹੇ ਛੇ ਸਤ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਘੇਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਤੇ ਫੇਰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਕੇ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੀ ਬੇਟ ਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘਣਾ, ਬੂਝਿਆਂ ਅਤੇ ਦਲਦਲ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹਾਲਤ 'ਚ ਦਲਦਲ ਚ ਹੀ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪੈਣਾ। ਉਸ ਨੇ ਡਿਗਦਿਆਂ ਸੋਚ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਘੜੀ ਆਣ ਪਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੀ ਦੇਰ 'ਚ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆ ਪਹੁੰਚਗੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਟੋਟੇ-ਟੋਟੇ ਕਰਕੇ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ’ਚ ਸੁੱਟ ਦੇਣਗੇ ਜਾਂ ਗਿਰਝਾਂ ਲਈ ਛੱਡ ਜਾਣਗੇ। ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਗੁਜਰਿਆਂ ਜਦ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆਈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੂਝਿਆਂ ਚ ਘਿਰਿਆ, ਦਲਦਲ 'ਚ ਲੱਥ-ਪੱਥ ਹੋਇਆ ਵੇਖ ਕੇ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਉਹ ਜਿਊਂਦਾ ਕਿਵੇਂ ਹੈ ? ਉਸ ਦਾ ਘੋੜਾ ਉਸ ਕੋਲ ਖੜਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਰਾ ਕੁ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਹਾਥੀ ਜਿੰਨੇ ਉੱਚੇ ਬੂਝੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਸਰੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਘੋੜਾ ਜਰੂਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਚੇ ਬੂਝਿਆਂ 'ਚ ਅਦਿਸ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਆਪ ਤੇ ਡਿੱਗਿਆ ਹੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ’ਚ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਜਾਂ ਮਰ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਫੇਰ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਸਵੇਰ ਹੋਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਵੇਖੇ, ਮੋਢੇ ਅਤੇ ਬਾਹਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਪੱਗ ਪਾੜ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ, ਇਕ ਟਿੱਬੇ 'ਤੇ ਖੜਾ ਹੋ ਕੇ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਘੋੜੇ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਬੈਠਿਆ ਅਤੇ ਘੋੜਾ ਦਰਿਆ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ।

ਇਸ ਸਾਲ ਮੀਂਹ ਘੱਟ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਦਰਿਆ ਚ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਪਤਲਾ ਅਤੇ ਧਾਰ ਤੇਜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਪਠਾਨਕੋਟ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸਵੇਰ ਦਾ ਚਾਨਣਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦਿਸਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵੱਲ ਤਕਦਿਆਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਲੰਮਾ ਪੈ ਕੇ ਅਰਾਮ ਕੀਤਾ, ਖੇਤਾਂ ਚੋਂ ਤਰਬੂਜੇ ਤੋੜ ਕੇ ਖਾਧੇ ਅਤੇ ਚੰਬੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀ ਪਗਡੰਡੀ 'ਤੇ ਘੋੜਾ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ।

ਉਹ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਉਸ ਵਿੱਚ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਕੇ ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੱਖੀਆਂ ਉਸਦੇ ਜਖਮਾਂ ਤੇ ਬੈਠੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਡੰਗ ਮਾਰਦੀਆਂ, ਉਸ ਦਾ ਲਹੂ ਚੂਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਇਕ ਜ਼ਖਮ ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ 'ਤੇ ਸੀ, ਇਕ ਮੋਢੇ 'ਤੇ। ਬਾਂਹ ਹਿਲਾ ਕੇ ਮੱਖੀਆਂ ਉਡਾਉਣ ’ਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਤਕਲੀਫ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਕਾਠੀ ਦਾ ਉਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੱਖੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਭਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਤ੍ਰੇਹ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦਾ ਗਲਾ ਸੁੱਕਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਜੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਜਖ਼ਮਾਂ ਅਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਮਰਿਆ ਤਾਂ ਤ੍ਰੇਹ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਮਰ ਹੀ ਜਾਵੇਗਾ। ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਦੂਰੀ ਤੇ ਕੁਝ ਚਮਕਦਾ ਹੋਇਆ ਵੇਖਿਆ। 'ਪਾਣੀ' ਉਸਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ ਨਿਕਲੀ। ਚਲੋ, ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਹ ਪਿਆਸਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮਰੇਗਾ। ਘੋੜੇ ਨੇ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁੰਘ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਘੋੜਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗਾ। ਛੱਪੜ ਜਿਹਾ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੂਰਜ ਥੱਲੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਡੁੱਬਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਿਲਕੁਲ ਹਨੇਰਾ ...।

ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਤਾਂ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਦੀਵਾ ਬਲਦਾ ਵੇਖਿਆ। ਹਾਂ, ਇਹ ਦੀਵਾ ਹੀ ਸੀ। ਡੁੱਬਦਾ ਸੂਰਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੀਵੇ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਲਾਟ। ਕੋਲ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ, ਮੋਢਿਆਂ ਤੱਕ ਲਮਕਦੇ ਚਿੱਟੇ ਵਾਲ, ਚਿੱਟੀ ਦਾਹੜੀ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਮੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਭੂਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਬੁੱਢੇ ਦੇ ਬੁੱਲਾਂ 'ਤੇ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਆ ਗਈ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੋਲਣ ਲਈ ਸੁੱਕਿਆਂ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰੀ। ਬੁੱਢਾ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਕੋਲ ਪਏ ਘੜੇ 'ਚੋਂ ਇਕ ਕਟੋਰਾ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਰ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲ ਆਇਆ ਤੇ ਕਟੋਰਾ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਾ ਦਿੱਤਾ।

ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਹੋਵੇ। ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ ਧਾਰਾ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਸੰਘ 'ਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ 'ਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੀ ਹੋਵੇ । ਆਹ! ਉਸ ਨੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲੈਂਦਿਆਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਆਖਿਆ- ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮਰਾਂਗਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ... ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਹਾਂ ?

ਹੋਸ਼ ਆਉਣ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਵੇਖਿਆ, ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਤਕਰੀਬਨ ਨੰਗਾ ਪਿਆ ਹੈ, ਇਕ ਕੱਛੇ ਦੇ ਇਲਾਵਾ । ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ, ਬਾਂਹ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ 'ਤੇ ਸਾਫ ਪੱਟੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਸਾਫ਼ ਬਿਸਤਰਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਇਕ ਸਾਫ਼ ਚੰਦਰ ਨਾਲ ਅੱਧਾ ਕੁ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ। ਮੇਜੇ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਹਲਕੀ-ਹਲਕੀ ਧੂਣੀ ਜਿਹੀ ਜਿਸ ਚ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜੜੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਧੂਣੀ ਚ ਮਿਲ ਕੇ ਹਵਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਰ ਘੁਮਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ। ਉਹੀ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਇਕ ਤਿਹਾਈ ਤੇ ਬੈਠਾ ਹਵਾ ਨੂੰ ਉਧ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਰ ਘੁਮਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ। ਉਹੀ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਇਕ ਤਿਪਾਈ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਉਸ ਵੱਲ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਏ ? ਤ੍ਰੇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ?" ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

ਕੀਰਤ ਦੇ ਹਾਂ 'ਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਣ 'ਤੇ ਉਹ ਬੁੱਢਾ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਘੜੇ ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਟੋਰਾ ਭਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਣ ਲੱਗਾ।

“ਮੇਰਾ ਘੋੜਾ ਕਿੱਥੇ ਆ?” ਉਸ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਘੁੱਟ ਪੀਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੁੱਛਿਆ।“

“ਉਹ ਠੀਕ ਏ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰ। ਘਾਹ ਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਆਰਾਮ ਨਾਲ।“ ਫੇਰ ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬਾਂਹ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਨਬਜ ਟਟੋਲਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, “ ਸ਼ੁਕਰ ਏ, ਬੁਖਾਰ ਉੱਤਰ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤੂੰ ਛੇਤੀ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਵੇਂਗਾ।“

“ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਤੁਸਾਂ ਬਚਾ ਲਿਆ ਮੈਨੂੰ ਮਰਨ ਤੋਂ।“

"ਬਚਾਉਣਾ ਮੇਰਾ ਪੇਸ਼ਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੈਦ ਹਾਂ ।"

ਸਿਰਹਾਣੇ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਢੋਅ ਲਾਕੇ ਬੈਠ ਸਕਣ ਚ ਉਸਨੂੰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਲੱਗ ਗਏ। ਉਸਨੇ ਗਰਦਨ ਘੁਮਾ ਕੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੱਕਿਆ। ਇਕੋ ਇਕ ਰੌਸ਼ਨਦਾਨ ਚੋਂ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਜਿਹੀ ਲਕੀਰ ਅੰਦਰ ਆਕੇ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਰੁਸ਼ਨਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਕੰਧ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਢਾਲ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਪਈ ਸੀ। ਕਿੱਲੀਆਂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਕੱਪੜੇ ਟੰਗੇ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧੋਕੇ ਸੁਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਲਹੂ ਦੇ ਹਲਕੇ-ਹਲਕੇ ਧੱਬੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਇੱਥੇ ਲੰਮੇ ਪਿਆ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਕਿਵੇਂ ਆ ਗਿਆ?”

“ਪੰਜ ਦਿਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੂੰ ਇਹ ਦੱਸ ਕਿ ਤੇਰਾ ਇਹ ਹਾਲ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਘਾਤਕ ਲੜਾਈ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਉੱਠੀ। "ਮਾਰੋ, ਮਾਰੋ, ਜਾਣ ਨਾ ਦਿਓ ਬਚ ਕੇ,... ਧੜ ਵੱਢ ਕੇ ਲੈ ਜਾਣਾ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਕੋਲ...’ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਉਣ ਦੀ ਕੜ-ਕੜ, ਟਕ-ਟਕ...।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਖੇਪ 'ਚ ਉਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗਣ ਤੱਕ ਉਸ ਉੱਤੇ ਬੀਤਿਆ ਸੀ।

"ਤੇ ਇਸ ਪਾਸੇ ਕਿਵੇਂ ਤੁਰ ਪਿਆ ?" ਬਸ ਐਵੇਂ ਹੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ?” ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਕਿੱਥੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਮੈਂ ਭੱਟ ਕੀ ਨਾਮ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿਤੇ ਇਸੇ ਹੀ ਪਾਸੇ ਹੈ।

 ਕੋਈ ਸਾਕ ਸੰਬੰਧੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਇੱਥੇ ਤੇਰੇ?”

"ਸਾਕ ਸੰਬੰਧੀ ਹੀ ਸਮਝੋ। ਇੱਥੇ ਕਿਤੇ ਇਕ ਟਿੱਲਾ ਵੀ ਹੈ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ?”

"ਆਹੋ ਔਹ ਉੱਪਰ ਕਰਕੇ। ਇਕ ਕਿੱਲਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਗੱਡਿਆ ਪਿਆ ਹੈ ਬੰਦੇ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ।"

"ਸਾਡੇ ਵੱਡੇ ਵਡੇਰੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਸੌ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਾਲੇ ਵੀ ਕੁਝ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆਂ ਹਨ ਦੂਰ ਦੀਆਂ!" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।

"ਤਾਂ ਇਹਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਤੇਰਾ ਮੂਲ ਭੱਟੀ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਹੈ।" ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਆਖਿਆ।"ਮੈਂ ਵੀ ਭੱਟੀ ਹੀ ਹਾਂ । ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ ਜਾਂ ਹਰੀ ਦਾਸ ਭੱਟੀ ਵੈਦ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾ ਸਕਦਾ ਏ।“

“ਫੇਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਚੰਬੇ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕੇ ਇਸੇ ਪਾਸਿਓਂ ਲੰਘਿਆ ਅਤੇ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਟਿੱਲੇ 'ਤੇ ਠਹਿਰਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜੋਸ਼, ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭੱਟੀ ਰਾਜਪੂਤ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘ ਸੱਜ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹੋ ਤੁਰੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੁਝ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਇੱਕ ਦੋ ਦਿੱਲੀ 'ਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਬਚ ਗਏ। ਸਾਡਾ ਵੀ ਇਕ ਵੱਡਾ ਵਡੇਰਾ ਦਿੱਲੀ 'ਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆ ਸੀ ।"

ਬੋਲਦਿਆਂ ਬੋਲਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਦਾ ਮੂੰਹ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਮੰਗਿਆ ਅਤੇ ਹਰੀ ਦਾਸ ਵੈਦ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਟੋਰਾ ਫੜ ਕੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ।

***

ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਉਸਦੇ ਜਖਮ ਭਰਦੇ ਗਏ, ਉਹ ਕੱਪੜੇ ਪਾਕੇ ਅਤੇ ਮੰਜੇ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਫਿਰਨ ਲੱਗਾ। ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਲਿੱਪੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਾਜ ਵੀ ਟੰਗੇ ਹੋਏ ਸਨ- ਸਰੰਗੀ, ਤਿੰਨ ਤਾਰਾਂ ਆਦਿ। ਕੀਰਤ ਨੇ ਸਰੰਗੀ ਨੂੰ ਕਿੱਲੀ ਤੋਂ ਉਤਾਰਿਆ ਅਤੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ । ਪਰ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਉਸ ਦੀ ਬਾਂਹ ਅਤੇ ਮੋਢਿਆਂ ਦੇ ਜਖਮ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਭਰੇ। ਤਾਰਾਂ ਕਸਦਿਆਂ ਕਸਕ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਰੰਗੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਟੰਗਣ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰੀ ਦਾਸ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਾ ਦਿਸਿਆ।

"ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਹੱਥ 'ਚ ਸਰੰਗੀ।" ਉਹ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਦਾ ਇਕ ਮਰਾਸੀ ਦੋਸਤ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਕਦੀ-ਕਦੀ ਘਰ ਆ ਕੇ ਵਜਾਉਂਦਾ। ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਭੀੜ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ। ਸੁਣਦਿਆਂ ਵੇਖਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੌਕ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਂਜ ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਬਸ ਐਵੇਂ ਮਨ ਪਰਚਾਵਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਜ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾਇਆਂ ਵਰ੍ਹੇ ਬੀਤ ਗਏ। ਅੱਜ ਸਰੰਗੀ ਹੱਥ ਚ ਫੜਕੇ ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ।“

ਹਰੀ ਦਾਸ ਦੇ ਮੁੱਖ 'ਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਖਿੱਲਰ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਕਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸਰੰਗੀ ਲਾਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੱਟਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਕੱਸਣ ਲੱਗਾ। ਫੇਰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਤਾਰਾਂ 'ਤੇ ਗਜ਼ ਫੇਰਿਆ, ਕੋਈ ਧੁੰਨ ਵਜਾਈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਕਿੱਲੀ 'ਤੇ ਟੰਗ ਦਿੱਤੀ।

“ਵਜਾਇਆ ਕਰ, ਜਦ ਜੀ ਕਰੇ ਵਜਾ ਲਿਆ ਕਰ। ਸਮਾਂ ਚੰਗਾ ਗੁਜਰੇਗਾ। ਹਾਲੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਪਵੇ।“

ਹਰੀ ਦਾਸ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਰਤ ਨੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਠੀਕ ਥਾਵੇਂ ਰੱਖੀਆਂ, ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤੈਹਾਂ ਲਾਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖੀਆਂ, ਪੱਤਿਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਵਾਲਾ ਝਾੜੂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਫਰਸ਼ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਮਰੇ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਵੈਦ ਹਰੀ ਦਾਸ ਦਾ ਇਹ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਘਰ ਘਣੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਕਾਰਨ

ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਮਰਾ ਠੰਡਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।

ਛੇ ਸਤ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਕਾਫ਼ੀ ਭਰ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ 'ਚ ਮੁੜ ਤਾਕਤ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਉਹ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਸੋਟੀ ਫੜ ਕੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸੈਰ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਮੁੜ ਲੰਮਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ । ਕਦੀ-ਕਦ ਸਰੰਗੀ ਵੀ ਵਜਾਉਣ ਲੱਗਦਾ।

ਇਕ ਦਿਨ ਹਰੀ ਦਾਸ ਨੇ ਆਖਿਆ, “ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਬੰਦੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ-ਪੜਤਾਲ ਕਰਦੇ ਵੇਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਚੱਲ ਉੱਠ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਵੇਂ ਛੱਡ ਆਵਾਂ।"

"ਮੈਂ ਇੱਥੋਂ ਚਲਿਆ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਜਾਵਾਂ । ਹੁਣ ਤੇ ਮੈਂ... ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਹੌਲੀ ਦੇਣੀ ਬੋਲਿਆ।

“ਐਵੇਂ ਮੂਰਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾ ਕਰ। ਇਹ ਨਾ ਪਰਾਇਆ ਪਿੰਡ ਹੈ ਤੇਰ ਲਈ ਅਤੇ ਨਾ ਪਰਾਏ ਲੋਕ । ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਕੋਈ ਪੁੱਛ ਤਾਛ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਤੇਰੇ ਠੀਕ ਹੋਣ 'ਤੇ ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਸਾਕ ਸੰਬੰਧੀ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ ਭੱਟਕੀ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਸਾਰੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਦੋਵੇਂ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤੁਰ ਪਏ। ਬਾਹਰ ਬੱਦਲਵਾਈ ਹੋਈ-ਹੋਈ ਅਤੇ ਠੰਡੀ-ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਦੂਰ ਧੌਲਾਧਾਰ ਦੀਆਂ ਬਰਫਾਨੀ ਚੋਟੀਆਂ ਵੀ ਦਿਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪਾਣੀ ਦੇ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਨਾਲੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗੇ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਖੰਡਰ ਸਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਹਵੇਲੀ ਜਾਂ ਗੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੰਡਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਤਬੇਲਾ, ਕੁਝ ਡੰਗਰ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕੁਕੜੀਆਂ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਫਿਰਦੀਆਂ ਦਿਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਕੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੂ-ਸ਼ੂ ਕਰਦੇ ਇਕ ਬੁੱਢੇ ਪਰ ਤਕੜੇ ਜੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ-

"ਆਓ ਵੈਦ ਜੀ, ਅੱਜ ਇਸ ਪਾਸੇ ਕਿਵੇਂ ਆਉਣਾ ਹੋਇਆ?"

"ਇਹ ਮੇਰੇ ਇਕ ਆਪਣੇ ਹਨ।" ਵੈਦ ਹਰੀ ਦਾਸ ਨੇ ਕੀਰਤ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਕੁਝ ਜ਼ਖ਼ਮੀ, ਬਿਮਾਰ ਵੀ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਚੱਲਿਆਂ। ਮੇਰੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ 'ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨੀ ਹੈ।"

"ਮੇਰੇ ਧੰਨਭਾਗ ਜੋ ਤੁਸਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਵਸਰ ਬਖ਼ਸਿਆ।"

“ਤੇ ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਵੈਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਐਸੀ ਥਾਵੇਂ ਰੱਖਣਾ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਵੇ।"

"ਇਸ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ। ਇਸ ਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ 'ਚ ਕਈ ਭੋਰੇ ਹਨ। ਇਕ ਭੋਰਾ ਮੈਂ ਸਾਫ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗਰਮੀਆਂ 'ਚ ਠੰਡਾ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।“

ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ ਚ ਹੀ ਬਣੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਉਹ ਇਕ ਤਹਿਖਾਨੇ 'ਚ ਜਾ ਵੜੇ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਤੱਕ ਕੀਰਤ ਨੂੰ ਤਹਿਖਾਨੇ ਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ-ਘੁਸਮੁਸਾ ਜਿਹਾ। ਫੇਰ ਉਸ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਭੋਰੇ ਦੇ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਇਕ ਮੋਟੀ ਚਟਾਈ ਉੱਤੇ ਇਕ ਤੀਵੀਂ ਬੈਠੀ ਕੁਝ ਸਿਉਂ ਰਹੀ ਸੀ। ਤੀਵੀਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਵੱਲ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਵੱਲ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ।

“ਇਹ ਵੈਦ ਜੀ ਦੇ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਮਹਿਮਾਨ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਇੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ ।"

ਉਹ ਛੇਤੀ ਦੇਣੀ ਉੱਠੀ ਅਤੇ ਕੋਲ ਪਏ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ 'ਤੇ ਵਿਛਿਆ ਬਿਸਤਰਾ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੀਰਤ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਸਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਦਰਵਾਜੇ ਚੋਂ ਅਤੇ ਦੋ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਰੌਸ਼ਨਦਾਨਾਂ ਜਿਹਾਂ ਚੋਂ ਮੱਧਮ-ਮੱਧਮ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅੰਦਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ।

“ਤੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ। ਮੈਂ ਜਰਾ ਬਾਹਰ ਚੱਲਿਆਂ। ਕੁਕੜੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰਨੀਆਂ, ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਨਾ ਭੱਜ ਜਾਣ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਲੂੰਮੜੀਆਂ ਅਤੇ ਭੇੜੀਏ ਵੀ ਤਾਕ ਲਈ ਬੈਠੇ ਹੋਣਗੇ ।"

ਉਸ ਦੇ ਬਾਹਰ ਜਾਦਿਆਂ ਹੀ ਕੀਰਤ ਨੇ ਇਸ ਤੀਵੀ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਤੀਵੀਂ ਕਾਫੀ ਸੋਹਣੀ ਸੀ। ਕਾਲੇ ਸ਼ਾਹ ਵਾਲ, ਲੰਮੀ ਗੁੱਤ ਅਤੇ ਉਦਾਸ ਜਿਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ।

"ਖਿਮਾ ਕਰਨਾ, ਮੈਂ ਐਵੇਂ ਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਬਿਨ-ਬੁਲਾਇਆ ਪਰਾਹੁਣਾ ਬਣ ਕੇ ਆ ਗਿਆ ਹਾਂ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤੀਵੀਂ ਵਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

"ਵੈਦ ਜੀ ਦੇ ਹਰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਇਸ ਘਰ ਦੇ ਦੁਆਰ ਸਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀ ਬੈਠੋ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪੀਣ ਲਈ ਕੁਝ ਲੈ ਆਵਾਂ।“

ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਬਾਹਰ ਗਈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਲਕੜ ਦੇ ਬਣੇ ਇਕ ਕਟੋਰੇ ਵਿਚ ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਬਣਾਈ ਲੁਗੜੀ (ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਸ਼ਰਾਬ) ਲੈਕੇ ਆ ਗਈ। ਕੀਰਤ ਘੁੱਟ-ਘੁੱਟ ਕਰਕੇ ਪੀਣ ਲੱਗਾ।

"ਤੁਸੀ ਕਾਫੀ ਦਿਨ ਰਹੋਗੇ ਇੱਥੇ? ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਹੈ ਵੈਦ ਜੀ ਨਾਲ? ਮੈਂ ਬੱਸ ਐਵੇਂ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਹਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਪੀਲੇ ਭੂਕ ਹੋਏ ਚਿਹਰੇ ਅਤੇ ਜਖਮਾਂ 'ਤੇ ਪੱਟੀਆਂ ਬੱਝੀਆਂ ਵੇਖਕੇ।“

ਕੀਰਤ ਦੋ ਪਲ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕੀ ਉੱਤਰ ਦੇਵੇ। ਪਰ ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਸੱਚੇ-ਸੱਚ ਦੱਸ ਦੇਣਾ ਹੀ ਠੀਕ ਸਮਝਿਆ।

"ਮੈਂ... ਮੈਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਾਗੀ ਭਗੌੜਾ ਹਾਂ। ਵੈਰੀਆਂ ਹੱਥੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਮਾਰਿਆ ਹੀ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੇ ਇਹ ਵੈਦ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਬਚਾਉਂਦੇ ਆ ਕਿ। ਮੈਨੂੰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲੱਭਿਆ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਇੱਥੇ ਲੈ ਕੇ ਆਏ।“

ਤੀਵੀਂ ਕੁਝ ਦੇਰ ਚੁੱਪ ਰਹੀ ਕਿ ਉਹ ਦੱਸੇ ਕਿ ਨਾ ਦੱਸੇ। ਫੇਰ ਬੋਲੀ-

"ਮੈਂ ਗਊਆਂ ਨੂੰ ਤਲਾਅ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਣ ਲੈ ਕੇ ਗਈ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਡਿੱਗੇ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ। ਫੇਰ ਵੈਦ ਜੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਲੈ ਆਈ।“

"ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਧੰਨਵਾਦੀ ਵੈਦ ਜੀ ਦਾ ਓਨਾ ਹੀ, ਬਲਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਤੁਹਾਡਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਤੀਵੀਂ ਨੇ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਮੋਢੇ ਹਿਲਾਏ ਅਤੇ ਫੇਰ ਸੂਈ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕੱਪੜਾ ਸਿਉਣ ਲੱਗੀ। ਕੀਰਤ ਗਹੁ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗਾ। ਮਸਾਂ ਇੱਕੀ ਬਾਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਜਿਹੀ, ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੇ ਘਰ?ਵਿਆਹੀ ਜਾਂ ਕੁਆਰੀ? ਇਸਦਾ ਅੱਧਾ ਕੁ ਉੱਤਰ ਉਸਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਜਦ ਇਕ ਤਿੰਨ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਹੱਥ ਚ ਅਖਰੋਟ ਫੜੀ ਅੰਦਰ ਆ ਵੜਿਆ ਅਤੇ ਅਖਰੋਟ ਮਾਂ ਨੂੰ ਫੜਾਉਂਦਿਆ ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਟੁੱਟਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦੇ।

ਤੀਵੀਂ ਨੇ ਕੋਲ ਪਏ ਇੱਕ ਵੱਟੇ ਨਾਲ ਅਖਰੋਟ ਤੋੜਿਆ ਅਤੇ ਟੁੱਟਾ ਅਖਰੋਟ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਬਾਹਰ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਕੀਰਤ ਉਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਈ।

"ਤਾਂ ਇਹ ਤੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ। ਘਰ ਵਾਲਾ ਕਿੱਥੇ?”

“ਘਰ ਵਾਲਾ ਸੀ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।“

“ਤੇ ਫਿਰ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੇ ਘਰ ਆ ਗਈ?”

“ਹਾਂ, ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਲੈਕੇ। ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਇਕ ਔਰਤ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੀ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਨਾ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਏ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਪੁੱਤਰ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ।

“ਤੇਰਾ ਨਾਮ ਕੀ ਏ?”

“ਸੁੰਦਰਾਂ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਮੈਨੂੰ ਸਨੀਚਰੀ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਣ ਲੱਗੇ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋਵਾਂ।“

“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਛੇ ਸੱਤ ਦਿਨ ਬੀਤ ਗਏ। ਚੰਗਾ ਖਾਣ ਪੀਣ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਵਾਤਾਵਰਣ (ਯਾਨੀ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਅਤੇ ਸੇਵਾ) ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਕਾਫ਼ੀ ਭਰ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਮੁੜਦੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਦੀ ਅੱਖ ਬਹੁਤ ਤੜਕੇ ਹੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਸੁੰਦਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਅਤੇ ਸੈਰ ਕਰਨ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।

ਸੂਰਜ ਹਾਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਲੋਅ ਕਾਰਨ ਬਰਫਾਨੀ ਪਹਾੜ ਬਹੁਤ ਸਾਫ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਇਕ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉੱਚੇ ਟਿੱਲੇ 'ਤੇ ਜਾ ਖੜਾ ਹੋਇਆ। ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਦਿਸਦੀਆਂ ਵਾਦੀਆਂ, ਜੰਗਲ ਅਤੇ ਪਰਬਤ । ਇਹ ਕੁਝ ਵੇਖਦਿਆਂ ਉਸ ਅੰਦਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਕਿੰਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਹੈ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ। ਮਨੁੱਖ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਪਰਬਤ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਨਦੀਆਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਗਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੰਗਲ ਭਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ....। ਉਸ ਨੂੰ

ਲੱਗਣ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਤੀਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਵੀ ਨਹੀਂ।

ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਚਾਹੇ ਥਕਾਵਟ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਇੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਬਾਹਰ ਤੁਰਨ ਫਿਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੰਗਾ ਵੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸੁੰਦਰਾਂ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਪੌੜੀਆਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਥੱਲੇ ਆਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਕੇ ਬੋਲੀ:

"ਕਿੱਥੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸੀ, ਬਿਨਾਂ ਦੱਸੇ ? ਮੈਂ ਤੇ ਘਬਰਾ ਹੀ ਗਈ ਸਾਂ।''

ਕੀਰਤ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਦਾ ਰਿਹਾ।

"ਇਕ ਵਾਰ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ "ਉਹੀ ਤੁਰੇ ਆ ਰਹੇ ਹੋਣ।"

ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਬਾਰੇ ਸਮਝਣ 'ਚ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ।

ਉਹ ਬੂਹੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਇਕ ਡਿੱਗੇ ਹੋਏ ਰੁੱਖ ਦੇ ਤਣੇ 'ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।

"ਤੇਰੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਦੀ ਮੌਤ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ 'ਚ ਹੋਈ ਜਾਂ...?” ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਘਰ ਆ ਕੇ। ਬਿਲਕੁਲ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਸਨ। ਪਰ ਅੰਤਰ ਇਹ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਦਿਨ ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ। ਕਾਫ਼ੀ ਸੇਵਾ, ਕਾਫ਼ੀ ਦਵਾ ਦਾਰੂ। ਪਰ ਸਤ ਅੱਠ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ.... । ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਉਹ ਤੱਕਣੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦੀ। ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਹਸਰਤ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੱਖ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਉਸ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਵਰਗੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਕਿੰਨਾ ਦੁਖਦਾਈ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ?"

ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹੀ।

"ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਸੁੱਖ ਦੇ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

"ਤੀਵੀਂ ਤੇ ਜਨਮ ਹੀ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਦੇਣ ਅਤੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ।"

ਸੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਬਾਪੂ ਗਿਆਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਹੀ ਫੜੀ ਖੜਾ ਵੇਖਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਆਖਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆਂ-

“ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਕਿੱਧਰ?”

“ਖੇਤਾਂ ਚ, ਕੁਹਲ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸੀ ਆਪਣੀ।“

ਫੇਰ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਖੜੇ ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਵਲ ਤਕਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, “ਐਤਕੀ ਬੂਰ ਬਹੁਤ ਆਇਆ। ਅੰਬ ਖੂਬ ਲੱਗਣਗੇ।

“ਮੈਂ ਆਵਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ?”

“ਤੂੰ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਗਿਆਨ ਚੰਦ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਵੱਲ ਅਤੇ ਫੇਰ ਸੁੰਦਰਾਂ ਵੱਲ ਭਾਵਪੂਰਨ ਨਜਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਭੋਰੇ 'ਚ ਆ ਬੈਠਿਆ। ਸੁੰਦਰਾਂ ਲੱਸੀ ਦਾ ਭਰਿਆ ਕਟੋਰਾ, ਇਕ ਮਿੱਸੀ ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆਈ ਅਤੇ ਤਿਪਾਈ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪ ਚਟਾਈ 'ਤੇ ਬੈਠ ਗਈ। ਇਸ ਚੁੱਪ ਜਿਹੀ 'ਚ ਰੋਟੀ ਦੀਆਂ ਬੁਰਕੀਆਂ ਤੋੜ-ਤੋੜ ਕੇ ਖਾਂਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਸੁੰਦਰਾਂ ਦੀ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਇਕੱਲਤਾ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਸੁੰਦਰਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਰਜ ਭਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਦਾਸ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਦੀ ਰਹੀ।

ਕੁਝ ਹੋਰ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਣ 'ਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਰੋਹੀ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਭੱਟਕੀ ਕਲਾਂ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਟਿਲਾ ਵੇਖਣ, ਜਿੱਥੇ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਗੱਡਿਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰਫ ਥੱਲੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ-ਕਿੱਲੇ ਵਾਂਗ। ਉਹ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਖੜਾ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਇਕ ਲੰਮਾ ਜਿਹਾ ਸਾਹ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਆਏ 'ਚਾਚੇ’ ਨੂੰ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਪ ਆਪ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ-

“ਜੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਇਹ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਜੋ ਅੱਜ ਹੈ।“

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਦੇਰ ਖੜਾ ਆਕਾਸ ਵੱਲ ਤੱਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਭਾਵੁਕਤਾ ਵੱਸ ਉਸ ਟਿੱਲੇ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਮਿੱਟੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲਾਈ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਪਿਆ।

ਜਦ ਉਹ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਭੋਰੇ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਚ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸੁੰਦਰਾਂ ਚਟਾਈ ਤੇ ਬੈਠੀ ਇਕ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਪਤੂਹੀ ਉੱਤੇ ਰੰਗਦਾਰ ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ ਫੁੱਲ ਬੂਟੇ ਕੱਢ ਰਹੀ ਸੀ। ਤਪਤਪੋਸ਼ ਉੱਤੇ ਬਿਸਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵਿਛਿਆ ਹੋਇਆ। ਹਵਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਧੁੱਪੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਸੁੰਦਰਾਂ ਚਟਾਈ 'ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਜਰਾ ਖਿਸਕੀ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਲਈ ਕੁਝ ਥਾਂ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲੀ:

“ਆ ਬਹਿ ਜਾ।”

"ਇਹ ਕਿਸ ਲਈ? " ਕੀਰਤ ਨੇ ਪਤੂਹੀ ਵੱਲ ਤਕਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

“ਉਸੇ ਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਪਈ-ਪਈ ਗਲ ਜਾਵੇਗੀ। ਤੇਰੇ ਕੰਮ ਆਵੇਗੀ।“

"ਉਸ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖਾਲੀ-ਖਾਲੀ ਲੱਗਦਾ ਹੋਵੇਗਾ?”

“ਹਾਂ, ਕਦੀ-ਕਦੀ । ਉਹ ਇਕ ਚੰਗਾ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਕਦੀ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ ਮੇਰੇ ਤੇ।“ ਫੇਰ ਧਾਗਾ ਤੋੜ ਕੇ ਪਤੂਹੀ ਕੀਰਤ ਵੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲੀ, ”ਪਾ ਕੇ ਵੇਖ, ਕਿਵੇਂ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।“ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਖਿੰਡਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੁਸਕਾਨ ਦਾ ਜਵਾਬ ਕੀਰਤ ਨੇ ਵੀ ਮੁਸਕਾਨ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ।

ਇਕ ਔਰਤ ਦਾ ਸਾਥ ਕਿੰਨਾ ਨਿੱਘਾ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੀਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਡਿੱਗੀਆਂ ਲਿਟਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਫੇਰ ਉਸਦੇ

ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਛੋਹ ਲਿਆ। ਸੁੰਦਰਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਨੂੰ ਖਿਸਕ ਆਈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ, ਕੰਬਦਾ ਹੱਥ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਫੇਰ ਕੀਰਤ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਵੱਖੀ ਦੁਆਲੇ ਹੱਥ ਵਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਲਿਆ...।

ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ, ਜਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਤਕਰੀਬਨ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਸਵੇਰ-ਸ਼ਾਮ ਲੰਮੀ ਸੈਰ ਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਕਦੀ-ਕਦੀ ਇਕ ਟਿੱਲੇ ਤੇ ਖੜਾ ਹੋਕੇ ਬਰਫਾਨੀ ਪਹਾੜਾਂ ਵੱਲ ਤਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਦੀ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਲਿਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

"ਤੂੰ ਇੱਥੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ । ਬਥੇਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ ਮੇਰੇ ਪਿਓ ਕੋਲ।" ਸੁੰਦਰਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲਈ ਸੀ। "ਜੰਗਲ ਕੱਟ ਤੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਜਿੰਨੀ ਮਰਜ਼ੀ ਘੇਰ ਲਈ। ਨਾਲੇ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਪਿੰਡ ਹੈ ਤੇਰਾ ਇਹ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ।

ਉਸ ਨੇ ਫੇਰ ਆਪਣਾ ਸਵਾਲ ਦੁਹਰਾਇਆ।

"ਜੇ ਸੱਚ ਪੁੱਛੇਂ ਸੁੰਦਰਾਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਨਾ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ, ਨਾ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਹੀ ਕੋਈ ਮੋਹ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਸੋਚਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਹੁਣ ਇਕੱਲਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਹਲੇ ਬੈਠਿਆਂ ਕਈ ਕੁਝ ਉੱਠਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਮਨ ਵਿੱਚ। ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਜਿਸ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।“

“ਦਿਲ ਵੀ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਸੋਚਿਆਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਮੈਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੋਚ ਕੇ ਵੇਖ ਲਿਆ।“

"ਸ਼ਾਇਦ ਤੂੰ ਠੀਕ ਹੀ ਕਹਿ ਰਹੀ ਏਂ।"

“ਤਾਂ ਫੇਰ ਆਸ ਰੱਖਾਂ?”

"ਨਹੀਂ ।ਆਸ ਟੁੱਟਣ ਨਾਲ ਦੁੱਖ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।“

"ਆਸ ਬਿਨਾਂ ਜੀਵਿਆ ਵੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।" ਉਹ ਬੋਲੀ, “ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਰੋਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਪਰ ਉਡੀਕ ਤਾਂ ਜਰੂਰ ਕਰਦੀ ਰਹਾਂਗੀ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਤੂੰ ਵਾਪਸ ਜਰੂਰ ਆਵੇਂਗਾ, ਆਪਣੇ ਬਜੁਰਗਾਂ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਵੱਲ। ਆਪਣੀ ਇਸ...। " ਕਹਿੰਦਿਆਂ-ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ।

ਪਰ ਉਹ ਗਿਆ ਨਹੀਂ। 'ਕੱਲ੍ਹ-ਕੱਲ੍ਹ' 'ਤੇ ਟਾਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਦੀ-ਕਦੀ ਉਹ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਟਿੱਲੇ 'ਤੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਉਸ ਦਿਨ ਵੀ ਉਹ ਟਿੱਲੇ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਅਤੇ ਭੁੰਜੇ ਪੱਤੇ ਵਿਛਾ ਕੇ ਇਕ ਚੱਟਾਨ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਾਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖੜੇ ਹਨ। ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੀ।

“ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਸੋਚਾਂ 'ਚ ਪੈ ਗਿਆ ਕੀਰਤ ਸਿਆਂ?”

“ਸੋਚਾਂ? ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਲੜਨ ਮਰਨ ਦਾ? ਤੁਸੀਂ ਲੜਦੇ ਮਰਦੇ ਰਹੇ,

ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਫੇਰ ਸਭ ਕੁਝ ਉੱਥੇ ਦਾ ਉੱਥੇ।“

“ਉੱਥੇ ਦਾ ਉੱਥੇ ਕਿਉਂ? ਵੇਖ! ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਚ।“

“ਖਤਮ ਵੀ ਤੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਸਿੱਖਾ ਸ਼ਾਹੀ ਚੱਲੀ, ਕੀ ਇਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਹੋਗੇ? ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਲਤਾਨ ਖਾਂ ਜਾਂ ਦੀਵਾਨ ਖਾਂ ਜਗੀਰਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਵੇਂ ਸੁਲਤਾਨ ਸਿੰਘ, ਦੀਦਾਰ ਸਿੰਘ ਆ ਗਏ।

“ਇਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ।”

“ਛੋਟੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਤਨਖਾਹ ਲਈ ਲੜਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ, ਘਰ ਅਤੇ ਜਮੀਨ ਲਈ ਲੜਦਾ ਹੈ।” ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ, “ਇਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਛੋਟਾ ਕਰਕੇ ਕਿਉਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋ। ਇਹੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਤੇ ਉਹ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ।“

”ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ 'ਚ ਇਹੀ ਫਰਕ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਜਿਊਂਦਾ ਅਤੇ ਲੜਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਆਤਮ ਸਨਮਾਨ ਲਈ, ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ, ਗੌਰਵ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਹਿਫਾਜਤ ਲਈ।“

"ਲੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਰਦਾ ਹੈ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿਅੰਗਮਈ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਆਖਿਆ।

"ਮਰਨ-ਮਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਲੈਂਦੇ ਨੂੰ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਜਦੋਂ ਵੀ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਦਾ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਲਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਨਿਕਲਦਾ । ਉਸ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਮਿਆਨ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ 'ਚ ਮਜਬੂਤੀ ਨਾਲ ਫੜੀ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ, ਝਾੜੀਆਂ ਚ ਲੁਕ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕੀਰਤ ਨੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੀ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਸਨ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜੱਫੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਮਿਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਥਾਂ-ਥਾਂ 'ਤੇ ਲੱਭਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਕੀਰਤ ਦੇ ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਜਗੀਰਦਾਰ ਇਕ ਦਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਰਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀ ਜਰੂਰ ਭੇਜੇ ਸਨ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੱਭਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਵਾਪਸ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ-ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਉਹ ਨਰਕ' ਚ ਜਾ ਪੁੱਜਾ ਸੀ। ਲਹੌਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਜਗੀਰ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਭਰਾ ਅਤੇ ਭਰਜਾਈ ਵੀ ਰੋਪੜ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਸਨ।

'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲਭਦਿਆਂ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਕਾਰਨ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਲੋੜ ਪੈ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਇਹ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਲਹੌਰ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ... ।"

13

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਬੈਠਾ ਦੀਵੇ ਦੀ ਲੋਅ 'ਚ ਕੁਝ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਮਰੇ ਚ ਵੜਨ ਦੀ ਬਿੜਕ ਪਈ। ਉਸਨੇ ਗਰਦਨ ਘੁੰਮਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ। ਦੀਵੇ ਦੀ ਮੱਧਮ ਲੋਅ ਚ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਇੰਨਾ ਜਰੂਰ ਜਾਣ ਗਿਆ ਕਿ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਇਕ ਇਸਤਰੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਦੁਪੱਟੇ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

"ਕੌਣ ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਆਉਣਾ ਪਿਆ।“

“ਕੌਣ! ਜੀਨਤ! ਪਰ ਇਹ ਤੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਇਥੇ ਹੋਣ ਦਾ ਇਲਮ ਹੈ?”

“ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ।”

"ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ?”

“ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸੁਣ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਤੇ ਸਿਰਫ ਉਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਥੇ ਕਿਸੇ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਈ ਔਰਤ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਹੈ। ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਂ ਇਹ ਸਮਝ ਲਵਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਤਲਾਸ਼ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ?'ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਢਕਦਾ ਦੁਪੱਟਾ ਪਰ੍ਹੇ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ।

ਦੀਵੇ ਦੀ ਲੋਅ ਚ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਜਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਪਿਛਲੇ ਅੱਠ-ਨੌਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ 'ਚ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਕੁਝ ਸਾਫ ਨਾ ਵੇਖ ਸਕਿਆ। ਐਨਾ ਜਰੂਰ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਭਾਰੀ ਜਰੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਐਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤਿ ਬੁਰਾ ਲੱਗੇ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਸਤਕ 'ਚ ਉਸ ਨਾਲ ਬਿਤਾਏ ਦਿਨ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਉੱਠੇ। ਕਿੰਨੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪਤਲੀ ਪਤੰਗ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ। ਸਾਰੇ ਖਤਰਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ 'ਚ ਲੁਕਦੀ ਲੁਕਾਉਂਦੀ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ `ਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਸੁਫਨੇ ਵਾਂਗ ਲੱਗਣ ਲੱਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਿਲਣੀਆਂ, ਜੁਦਾਈ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਿਸਕੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਉਸ ਕੋਲ ਲੈ ਆਈ ਸੀ।

"ਤੁਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਵੁੱਕਤ ਹੀ ਨਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਜਿਵੇਂ... ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬਿਤਾਏ ਪਲ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਮਨ ਪਰਚਾਵਾ ਹੀ ਸੀ।“

“ਨਹੀਂ ਜੀਨਤ, ਤੂੰ ਆਪ ਵੀ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਸਮਝਦੀ ਹੋਵੇਂਗੀ ਕਿ ਇਹ ਸੱਚ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਤੇਰੇ ਵਾਲਦ ਤੋਂ ਤੈਨੂੰ ਮੰਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤੂੰ ਗੰਮ ਹੋ ਗਈ।“

“ਕੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ ?"

"ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਚ ਏਂ। ਕਿਸ ਕੋਲ ਅਤੇ ਕਿਸ ਹਾਲਤ 'ਚ ਏਂ, ਇਹੀ ਜਾਣਨ ਲਈ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਹਾਂ।“

"ਸਿਰਫ ਜਾਣਨ ਲਈ, ਜਾਂ ?"

"ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਅਤੇ ਵੇਰਵਾ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਜ਼ੀਨਤ, ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਿਆ ? ਜੇ ਸੂਰਤ-ਏ-ਹਾਲਾਤ ਕੁਝ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਉਮੀਦ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸਾਂ। ਪਰ... ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤ 'ਚ ? ਇਹ ਤੇ ਮੇਰੇ ਖਾਬੋ-ਖਿਆਲ 'ਚ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਕਿ ਤੂੰ ਇੱਥੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਰਮ 'ਚ ਰਹਿ ਰਹੀ ਹੋਵੇਂਗੀ।"

ਜੀਨਤ ਨੇ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ ਆਕੇ ਉਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਇਹ ਜਾਣਨ ਲਈ ਕਿ ਇਹ ਉਸਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਬੋਲ ਰਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਇਲਜਾਮ ਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੁਝ ਜਾਣ ਨਾ ਸਕੀ। ਫੇਰ ਬੋਲੀ-

“ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਾ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਕਸੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ। ਬਸ ਇਹੋ ਸਮਝੋ ਕਿ ਕਿਸਮਤ ਚ ਇਹੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ।“ ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗੀ- “ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਨਵਾਬ ਸ਼ੌਕਤ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਰਖੇਲ ਦੀ ਧੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਲਾਹ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੁਤਾਬਕ 'ਮੇਰੇ ਅੱਬਾ' ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਖਰਾਜ ਭੇਜਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਆਂਢੀ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੇ ਭੜਕਾਉਣ 'ਤੇ ਸ਼ੌਕਤ ਖਾਂ ਨੇ ਖ਼ਰਾਜ ਭੇਜਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਫਸੀਲ ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵਾਲਦ ਲੜਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਹਾਰ ਗਏ। ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਇਹ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸਨ।"

ਇਹ ਕੁਝ ਸੁਣਾ ਕੇ ਜੀਨਤ ਕੁਝ ਰੁਕੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, "ਸਾਡਾ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧੰਨ ਦੌਲਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜੋ ਵੀ ਕੁਆਰੀ ਜੁਆਨ ਔਰਤ ਮਿਲੇ ਉਸ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ। ਅਤੇ ਜਦ ਇਹ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੋਸੀਜਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ? ਤਾਂ ਅੱਗਿਓਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਮੰਗ ਲਿਆ।"

"ਉਹ! ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਤੂੰ ਇੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇਕ... ਇਕ

ਕਨੀਜ਼ ਜਾਂ ਰਖੇਲ ਦੀ ਤਰਾਂ ਰਹਿੰਦੀ ਏਂ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਕੌੜਾ ਜਿਹਾ ਘੁੱਟ ਭਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

"ਗੱਲ ਐਨੀ ਸਿੱਧੀ ਨਹੀਂ। ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਤੱਕ ਜਾਂਦਿਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਸ਼ਰਾਫ਼ਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਸਦਗੀ ਭਰਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕ ਦੀ ਕਾਇਲ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਅਤੇ ਜਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ-ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਬਲਕਿ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਾਂ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਰਖੇਲ ਬਣ ਕੇ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਣ ਤੋਂ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਤੇ ਬਿਹਤਰ ਹੈ।”

ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣਾ ਕੇ ਜ਼ੀਨਤ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਥੱਕੀ ਜਿਹੀ ਇਕ ਤਿਪਾਈ 'ਤੇ ਬੈਠ ਗਈ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਕੁਝ ਦੇਰ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ-

"ਤੇ.. ਤੇ ਹੁਣ ?"

"ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋ। ਉੱਤਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਖੇਲ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਿਆਹੁਤਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ ਜੋ... ਜੋ....।"

"ਜੋ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਮਿਲਣਾ ਸੀ।‘ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦਾ ਵਾਕ ਪੂਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, “ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਜੀਨਤ ਬੇਗਮ  ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਕੁਝ ਵੀ ਹਾਸਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜਿਸਦੀ ਤੂੰ ਹੱਕਦਾਰ ਏਂ। ਚਾਹੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕੁਝ ਵਾਪਰ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇਕ ਤਸੱਲੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਇਕ ਸੁੱਖ ਅਤੇ ਇੱਜ਼ਤ-ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਸਰ ਕਰ ਰਹੀ ਏਂ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮੁਸੀਬਤ ਜਾਂ ਦੁਚਿੱਤੀ ਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਾ ਦਿੱਤਾ? ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੇਰੇ ਇਸ ਵੇਲੇ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਜੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਤਾਂ...।“

"ਇਹ ਜੋਖਮ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਚੁੱਕਣਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਸੀ ਇਕ ਵਾਰੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਦੱਸ ਦੇਵਾਂ। ਪਰ ਚਾਹੇ ਇਹ ਫਰਾਖ਼ ਦਿਲ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮਸਲਿਆਂ 'ਚ ਆਦਮੀ ਦੇ ਮਨ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ।" "ਤਾਂ... ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸਮਝਾਂ? ਹਾਂ, ਇਹੀ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ।" ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਦਾ ਜੀਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਉਸ ਦੀ ਛੋਹ, ਉਸ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕੇ।

'ਮੁਲਾਕਾਤ ਆਖਰੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੇ ਇਹ ਲੁਕਵੀਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਆਖ਼ਰੀ ਹੋਵੇ।“ ਜ਼ੀਨਤ ਅੱਗਿਓਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਉਭਰਦੀ ਭਾਵੁਕਤਾ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲੀ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਭਾਵੁਕਤਾ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ :

"ਕਾਸ਼ ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਸਰਦਾਰ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਇਹ ਹਸ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ...।"

"ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੋਈ ਪੂਰੇ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ।" ਜ਼ੀਨਤ ਸਿਆਣਿਆਂ ਵਾਂਗ ਬੋਲੀ, "ਰਾਜ ਦਰਬਾਰਾਂ ਦੇ ਮਾਹੌਲ 'ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਜਾਂ ਧਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ 'ਆਦਮੀ' ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦੇਂਦਾ। ਬਲਕਿ ਇਹ ਚੰਗਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਦੁਆਬੇ ਵਾਲਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਇੱਥੇ ਆ ਗਏ।"

"ਬਹੁਤ ਸਿਆਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਏਂ ?"

ਜ਼ੀਨਤ ਚੁੱਪ ਰਹੀ। ਫੇਰ ਬੋਲੀ, “ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਇਰਾਦਾ ਹੈ?”

"ਸੱਚ ਪੁੱਛੇਂ ਜੀਨਤ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਦੁਚਿੱਤੀ 'ਚ ਹਾਂ। ਇਹ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਪਰਵਾਨਾ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਲੋਂ ਭੇਜੇ ਹੋਏ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਪਲਟਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।“ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰੇ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਤਫਸੀਲ ਦੇਂਦਿਆ ਆਖਿਆ।

"ਜੋ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ।” ਜੀਨਤ ਬੋਲੀ।

"ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਖੂਬ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਲਈ ਤੈਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਵੇਖ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਇਸ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।“

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਜੀਨਤ ਦੇ ਅੰਤਰਮਨ ਚ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। ਉਹ ਬੋਲੀ, 'ਚੰਗਾ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸੁਤੇ ਸਿਧ ਹੀ ਜੀਨਤ ਦਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਉਸ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਤੇ ਸਿਧ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਚੂੜੀਆਂ ਭਰੇ ਛਣ-ਛਣ ਕਰਦੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ 'ਚ ਘੁੱਟ ਲਿਆ। ਫੇਰ ਉਹ ਹੱਥ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ 'ਚੋਂ ਖਿਸਕਦਾ ਖਿਸਕਦਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਜੀਨਤ ਬੇਗਮ ਵੀ।

***

14

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਚੌੜੀ ਕੰਧ 'ਤੇ ਖੜੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਇਕ ਪਾਸਿਓਂ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੀਨਤ ਆਉਂਦੇ ਦਿਸੇ।

"ਕੀ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੋ ?" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਪੁਚਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ, ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਖਾਣੇ 'ਤੇ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਜ਼ੀਨਤ ਨਾਲ ਵੀ 'ਜਾਣ-ਪਛਾਣ' ਕਰਵਾਈ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮਿਲਣ 'ਤੇ ਜ਼ੀਨਤ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਹੈਰਾਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨੌਂ-ਦਸ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ 'ਵਾਲਦ ਸ਼ੌਕਤ ਖਾਂ' ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲੀ ਸੀ।

ਹੁਣ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁੜ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਗੋਹ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੱਦ ਆਮ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਉੱਚਾ, ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਦਾਹੜੀ ਦੇ ਵਾਲ ਅੱਧੇ ਕੁ ਚਿੱਟੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ; ਪਰ ਚਾਲ ਅਤੇ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜਵਾਨਾਂ ਵਾਲਾ ਸੀ।

"ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ,"ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਬੋਲਿਆ, 'ਕਿ ਫਰੰਗੀ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਪਾਸਿਓਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।"

'ਉਪਰੋਂ ਆ ਡਿੱਗਣ ਤਾਂ ਡਿੱਗਣ, ਪਰ ਥੱਲੇ ਦੇ ਪਾਸਿਓਂ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਉਣਾ ਅਸੰਭਵ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਰ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨ ਜਰੂਰ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਚਾਰ ਪੰਜ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਤਿਹ ਕਰਨ 'ਚ ਕਾਮ੍ਯਾਬ ਹੋਇਆ ਸੀ।“

"ਜੋ ਉਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੀ ਤੇ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।"

“ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਹੁਣ ਨਹੀਂ। ਜਿਵੇਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਹ ਇਕ ਉੱਚੀ ਪਠਾਰ 'ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੰਧਾਂ ਵੀਹ-ਵੀਹ ਹੱਥ ਉੱਚੀਆਂ। ਬੱਸ ਇਕੋ ਹਿੱਸਾ ਕਮਜੋਰ ਸੀ ਜਿਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਇਹ ਪਠਾਰ ਨਾਲ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਉਸ ਪਾਸੇ ਡੂੰਘੀ ਖਾਈ ਪੁਟਵਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ ਡੂੰਘੀ ਖਾਈ ਹੈ।“

ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਖੜਾ ਕੁਝ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਤੁਸੀਂ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਜਮਾਂਦਾਰ ਰਹੇ ਹੋ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਕੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਗੋਲੇ ਇਸ ਕੰਧ ਤਕ ਜਾਂ ਕੰਧ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਅੰਦਰ ਡਿੱਗ ਸਕਦੇ ਹਨ?"

“ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੇਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ, ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਐਨੀ ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਦੂਰ ਮਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਮੰਗਵਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ ਕਿ ਆ ਵੀ ਪਹੁੰਚੀਆ ਹੋਣ।"

ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ।

"ਇਸ ਵੇਲੇ ਸਿਰਫ ਬਠਿੰਡੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਐਸਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਐਨੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਅਤੇ ਚੌੜੀਆਂ ਹਨ। ਛੇ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਚੱਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਇਸ ਦੀਆਂ ਚੌੜੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ। ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਇਥੋਂ ਦੇ ਅਫਗਾਨ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸ਼ੁਜਾਹ ਖਾਂ ਨੇ

ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਥੱਲੇ ਇਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਜਿਸ ਚ ਚਾਰ ਖੂਬਸੂਰਤ ਬਾਗ ਹਨ, ਦੋ ਨਹਿਰਾਂ ਹਨ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਚ ਗੰਨੇ ਅਤੇ ਕਪਾਹ ਦੇ ਖੇਤ, ਘਰ ਵੀ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਮੰਜਲਾਂ ਉੱਚੇ। ਪਸ਼ਮੀਨੇ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਈਰਾਨ, ਖੁਰਾਸ਼ਾਨ, ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਇੱਥੋਂ ਆਉਂਦੇ ਅਤੇ ਖਰੀਦ-ਓ-ਫਰੋਖਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਹ ਮੁਲਤਾਨ ਵਰਗਾ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।“

“ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ? ਇਸ ਨਾਮ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ 'ਚੋਂ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤੀ, ਸਵਾਏ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਦੇ”, ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ, "ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੜ ਪਰਤ ਆਉਣਾ ਅਸੰਭਵ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

"ਨਹੀਂ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ”, ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਚਾਹੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ, ਸਰਦਾਰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਮੂਲ ਰਾਜ ਅਤੇ ਬੰਨੂੰ, ਕੋਹਾਟ ਆਦਿ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਹਾਲੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੇ। ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਛਤਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਇਕ ਭਾਰੀ ਫ਼ੌਜ ਲੈ ਕੇ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਜਾਂ ਫਰੰਗੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਹੁਣ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਚਾਹੇ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੂਬੇਦਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਜਣ ਚਾਹੇ ਸਾਹਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ, ਮੂਲ ਰਾਜ ਕਦੀ ਵੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।"

"ਤਾਂ ਫ਼ਰੰਗੀ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੱਤ ਲੈਣਗੇ ਜਿਵੇਂ ਬਾਕੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ।" ਕੋਲ ਖੜੀ ਜ਼ੀਨਤ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, "ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਿ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਫ਼ਰੰਗੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਤੱਕ ਕਿਵੇਂ ਛਾ ਗਏ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਕੀ ਹੈ ?”

"ਰਾਜ਼ ਸਾਫ਼ ਹੈ ਰਾਣੀ ਸਾਹਿਬਾਂ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ, "ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜੀ ਤਰਤੀਬ ਅਤੇ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਅਫਸੋਸ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲੇ ਵਰਗੇ ਜਰਨੈਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਜੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕੂੜ-ਕਬਾੜ, ਖ਼ੁਦਗਰਜ਼ੀ ਅਤੇ ਆਪੋ ਧਾਪੀ। ਅਫਸੋਸ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਵੱਲ ਰਹੀਆਂ, ਪਰ ਕੌਮ ਦੀ ਫਿਤਰਤ ਅਤੇ ਇਖਲਾਕ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਵੱਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ।"

"ਤੁਸੀ ਠੀਕ ਹੀ ਆਖਿਆ, ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਕੌਮ ਦੀ ਅਸਲੀ ਤਾਕਤ ਉਸ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ, ਉਸ ਦਾ ਸਦਾਚਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਜਿਸ ਕੌਮ ਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੀ ਗੱਦਾਰ, ਮੌਕਾ-ਪ੍ਰਸਤ ਅਤੇ ਜਮੀਰ-ਫਰੋਸ਼ ਹੋਣ, ਉਸ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ।"

“ਇਹ ਗਿਰਾਵਟ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।“ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, ' ਅਤੇ ਇਕ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਮਾਰੂ ਅਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਔਲਾਦ 'ਤੇ ਪਿਆ। ਪੁੱਤਰ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨਸ਼ੱਈ, ਅਫੀਮੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਡੋਗਰਿਆਂ ਦੀ ਚੁੱਕ 'ਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਹਲਕੀ-ਹਲਕੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।

"ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੁਰਮ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤਾਂ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਤਖਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੌਣ ਕੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਆਇਆ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

"ਤੁਹਾਡਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਵੱਲ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਨੂੰ ਕੈਦ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਲਤਨਤਾਂ 'ਚ ਇਹ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਕੁਝ ਮਰਦਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਮਹਿਦੂਦ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਬਰ ਜਿਨਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਔਰਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੀ ਆਬਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਆਬਰੂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਅਫਸੋਸ ਇਹ ਕਿ ਇਹ ਰਵਾਇਤ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ।"

ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਦਾ ਮੁਆਇਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਫੌਜੀਆਂ 'ਚ ਫਿਰਦਿਆਂ ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਬੈਠੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਸੈਨਿਕਾਂ 'ਚ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਂਝ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਖੇਤਰ 'ਚ ਪਰਜਾ ਆਮ ਕਰਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਇਨਸਾਫ਼-ਪਸੰਦੀ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਗੁਣਾਂ ਕਾਰਨ ਪਰਜਾ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੂਬੇਦਾਰੀ ਹੇਠ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਚ ਖੁਸਹਾਲੀ ਵਧੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਸਦੇ ਪਠਾਣ ਕਬੀਲਿਆਂ ਅਤੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਅਗਾਮੀ ਯੁੱਧਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ-

"ਆਪਣੇ ਗੁਪਤਚਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਹੈ ਕਿ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਭੇਜੇ ਹੋਏ ਆਦਮੀ ਪਠਾਣਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੀ ਯਾਦ ਦਵਾ ਕੇ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਖਿਲਾਫ ਭੜਕਾ ਰਹੇ ਹਨ।"

"ਇਹ ਮੁਮਕਿਨ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਪੱਕੀ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੈ ?" ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਹਾਂ, ਫਜਲ ਖਾਂ ਖਟਕ ਅਤੇ ਸ਼ੇਖ ਕਾਸਿਮ ਖਾਂ ਮੋਮਾਂਦੀ ਨੂੰ ਲਾਲਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਲੋਕ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਲਾਲਚ ਵੀ।"

ਇਕ ਦੋ ਪਲ ਸੋਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਇਲਮ ਹੈ, ਇਹ ਮੋਮਾਂਦੀ ਮੂਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੋਖਰ ਹਨ।”

"ਹਾਂ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖੇਤਰ 'ਚ ਖੋਖਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ।"

"ਜੇ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਫ਼ਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਨਾ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ । ਸਾਡਾ ਪਿਛੋਕੜ ਚਾਹੇ ਖੋਖਰਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਪਠਾਣ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀਆਂ ਕੁਝ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆਂ ਹਨ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਆਖਿਆ।

***

ਆਦਮੀ ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜੋ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਣਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ 'ਚ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਦਾ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ ਨਾ ਕੋਈ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪ ਹੀ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ੇਰ, ਹਾਥੀ ਅਤੇ ਵੀਰ ਪੁਰਸ਼ ਜਿੱਥੇ ਜੰਮਦੇ ਹਨ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ। ਇਹ ਕਹਾਵਤ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵਡੇਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਠੀਕ ਢੁੱਕਦੀ ਹੈ।

ਅੱਜ ਤੋਂ ਸੱਤ ਅੱਠ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਵਡੇਰਾ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ (ਅੱਜ ਦੇ ਮੱਧ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਭਾਗ) ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਕੁਝ ਐਸੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ’ਚ ਤੀਰਥਾਂ ਤੇ ਦੇਵੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਇਕ ਫੌਜੀ ਦਸਤਾ ਲੈ ਕੇ ਤੀਰਥਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਜਦ ਉਹ ਜਵਾਲਾਪੁਰੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਇਕ ਰਾਤ ਡਾਕੂਆਂ ਨੇ ਆਣ ਘੇਰਿਆ। ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦਿਆਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਬਹੁਤ ਦਲੇਰ ਔਰਤ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਚੇ ਖੁਚੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਰਾਜਾ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਰਾਜ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ, ਜੋ ਅੱਗਿਓਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ।

ਇਕ ਵਾਰ ਜਦ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਫੌਜ ਭੇਜਣ ਲਈ ਸੁਨੇਹਾ ਘੱਲਿਆ। ਤੁਰਕਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਭੇਜੇ ਹੋਏ ਪਹਾੜੀ ਫੌਜ ਦੇ ਦਸਤੇ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡੀ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਦਸਤਾ ਸੀ। ਤੁਰਕੀ ਹਮਲਾਵਰ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜਨਵੀ ਸੀ, ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਸੀ ਜਾਂ ਤੈਮੂਰ ਲੰਗ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ। ਪਰ ਇਹ ਜਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਉਸ ਲੜਾਈ 'ਚ ਤੁਰਕਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸੈਨਾ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ।

ਪਰ ਤੁਰਕੀ ਫੌਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦਿਆਂ ਭੁੱਖੇ ਭਾਣੇ, ਫਟੇ ਹਾਲ ਇਕ ਦਿਨ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ, ਇਸ ਆਸ ਨਾਲ ਕਿ ਉੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਖਾਣ ਪੀਣ ਲਈ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਇਆ। ਬਹੁਤ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰੀਆਂ, ਬਹੁਤ ਬੂਹੇ ਖੜਕਾਏ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੂਹਾ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਗੱਲ ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵੀ ਸਾਰੇ ਆਦਮੀ ਉਸ ਲੜਾਈ 'ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਜਾਂ ਤੀਵੀਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਬੁੱਢੇ ਅਤੇ ਬੱਚੇ।

ਆਖ਼ਰ ਇਕ ਮਕਾਨ ਦੀ ਦੂਜੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੀ ਇਕ ਬਾਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਅਤੇ ਇਕ ਔਰਤ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਝਾਕਦੀ ਦਿਸੀ। ਬੁੰਦੇਲਖੰਡੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਡਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਭੁੱਖੇ ਅਤੇ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਆਦਮੀ ਜਖਮੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਸਯੋਗ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਤੀਵੀਆਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਖਵਾਈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੀਵੀਆਂ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ 'ਚੋਂ ਵੀ, ਜੋ ਲੜਾਈ 'ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਗਏ ਸਨ, ਕੋਈ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ । ਸਾਰੇ ਉਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਤੇ ਫੌਜ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ, ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਾ ਲਏ ਅਤੇ ਉਹ ਉੱਥੇ ਹੀ ਵਸ ਗਏ। ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਵੀ ਬਣ ਗਏ।

ਤੇ ਜਦ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆ ਕੇ ਮੁਗਲੀਆ ਹਕੂਮਤ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਝੰਡਾ ਝੁਲਾਇਆ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਆਦਮੀ ਸਿੰਘ ਸਜ ਕੇ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੁਝ ਲੜਦਿਆਂ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਦੋ ਤਿੰਨ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਫੜੇ ਗਏ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ, ਕੁਝ ਬਚ ਗਏ। ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਮਿਸਲਾਂ ਬਣੀਆਂ ਤਾਂ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਵਡੇਰਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਜੱਗਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲਿਆ।

"ਇਹ ਵੀ ਕੀ ਵਿਡੰਬਣਾ," ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਕਿ ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦੇ ਨੂੰ ਜੰਜੀਰਾਂ ਚ ਜਕੜ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਜਲੂਸ ਕੱਢਿਆ, ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ; ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਠੀਕ ਸਤਾਹਠ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨਾਮ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਫਤਹਿ ਕਰਕੇ ਉਸੇ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਕੀ ਸੀ? ਪਰ ਜਦ ਉਹ ਪਿੰਡ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਪੈ ਗਿਆ।"

ਜਦ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਇਹ ਕੁਝ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ-

"ਪਰ ਮੈਂ ਤੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸੀ: ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਨੂੰ। ਫੇਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰੀ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲ ਗਈ?”

"ਇਹ ਵੀ ਮੈਂ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗਾ। " ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਆਪਣੀ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਪਠਾਨ-ਮੁਗਲ ਸੂਬੇਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਾਲ ਕਾਇਮ ਰਹੇ। ਉਸੇ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰੇ ਬਾਪ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਹਮਲੇ 'ਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।"

"ਤੇ ਇਨਾਮ 'ਚ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੀ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅੱਗਿਓਂ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਨਹੀਂ, ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਿਆ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ। ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ, "ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਵਾਪਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਹੋਰ ਮਿਸਲਾਂ ਤੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਤਲਬ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਆਪਣੀ ਹਕੂਮਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਪੂਰਵ-ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਯੋਜਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੇ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰੋੜ ਸਿੰਘੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਵੀ।"

"ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਜੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਇਕ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਹੁੰਦਾ ।"

"ਇਹ ਤੇ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਡਰ ਬਹੁਤ ਘਾਤਕ ਸ਼ੈਅ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਹ ਕੁਝ ਨਾ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਮਿਸਲ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਰਦਾਰ ਇਹੋ ਕੁਝ ਕਰਦਾ। ਸਾਰੀਆਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ, ਮੁੱਢ ਕਦੀਮ ਤੋਂ।"

"ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਇਸ ਰਾਜਨੀਤੀ ਕਾਰਨ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਫ਼ਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲੇ। ਇਹ ਵੀ ਤੇ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।"

"ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ-ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ, ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾ ਸਕਦਾ" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾ ਹੁੰਦਾ।"

"ਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਅਸੀਂ ਭੁਗਤ ਰਹੇ ਹਾਂ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੁੱਖ ਅਤੇ

ਅਫਸੋਸ ਨਾਲ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਪਰ ਮੇਰੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚੇ ਹੀ ਕਿਤੇ ਗੁਆਚ ਗਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਤੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਰਸਾਲਦਾਰ ਸੀ।"

"ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 'ਚ ਕੁਝ ਖ਼ਾਮੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸਨ, ਪਰ ਖੂਬੀਆਂ ਵੀ ਸਨ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ। "ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਮੇਰੇ ਬਾਪ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਅਤੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਬੇਗੋਵਾਲ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੋੜਿਆ। ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਬਾਪ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦੀ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਗਈ।“

"ਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੀ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ?" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਬਸ ਸਮਝੋ ਕਿ ਹੋਣੀ ਮੈਨੂੰ ਇੱਥੇ ਲੈ ਆਈ। ਨਾ ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦਾ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗਾ, "ਹੋਇਆ ਇਹ ਕਿ ਜਦ ਮੈਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੱਮਨ ਬੁਰਜ ਦੇ ਮਹੱਲ 'ਚ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਚੋਬਦਾਰਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਹੀ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜ ਬਹੁਤ ਵਿਅਸਥ ਹਨ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਜਦ ਸੋਚ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਰੁਕਾਂ ਜਾਂ ਚਲਿਆ ਜਾਵਾਂ ਤਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੂਲ ਰਾਜ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰੀ ਮਿਲ ਚੁੱਕਿਆ ਸਾਂ। ਰਸਮੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।"

"ਮਹਾਰਾਜਾ ? ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਸ਼ਰਮ ਆ ਰਹੀ ਹੈ।" ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਹਿਜੇ 'ਚ ਦੁੱਖ ਘੱਟ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। "ਮੈਨੂੰ ਐਨੀ ਦੂਰੋਂ ਬੁਲਾਇਆ। ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਮਿਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਹੁਣ ਵੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਨਸ਼ੇ 'ਚ ਮਸਤ ਕੰਜਰੀਆਂ ਨਾਲ ਅੱਯਾਸ਼ੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।"

"ਫੇਰ ਮੂਲ ਰਾਜ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲੈ ਗਿਆ ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਿਆਂ ਬਲਿਆ, "ਵੇਖੋ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਉੱਧਰ ਫ਼ਰੰਗੀ ਨਜ਼ਰ ਲਾਏ ਬੈਠੇ, ਇੱਥੇ ਲਹੌਰ 'ਚ ਇਕ ਪਾਸੇ ਡੋਗਰਿਆਂ ਦੇ ਖੜਯੰਤਰ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖਾ-ਸ਼ਾਹੀ, ਬੁਰਛਾ-ਗੁਰਦੀ ।ਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਮਾਰੀ ਗਈ। ਕੁੰਵਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਹੁਣ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਦੀ ਵਾਰੀ। ਤੁਸੀਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਬੈਠੇ ਹੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਈਮਾਨਦਾਰ ਆਦਮੀ ਲਈ ਇਹ ਸਥਾਨ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਨਹੀਂ ।"

"ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਸਵਾਲੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗਾ।

"ਗੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ, "ਮੂਲ ਰਾਜ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਮੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਅਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰ ਆਦਮੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ

ਸਾਵਨ ਮਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੂਬੇਦਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰ 'ਚ ਨਹਿਰਾਂ ਖੁਦਵਾਈਆਂ, ਆਬਪਾਸ਼ੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਮੁਹੱਈਆ ਕੀਤੇ, ਜੱਟਾਂ ਜਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫਸਲਾਂ ਲਈ ਉਧਾਰ ਦਿੱਤੇ, ਇਸ ਉਜਾੜ ਅਤੇ ਬੰਜਰ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾ ਭਰਾ ਬਣਾਇਆ ਕਿ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਜਮੀਨ-ਏ-ਬਹਿਸ਼ਤ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਹਨ ।"

"ਇਕ ਸਾਡਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੈ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ । ਉਸ ਨੂੰ ਪਠਾਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਫਤਹਿ ਕਰਨ ਚ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਖਾਈ ਸੀ। ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ਉਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫਤਹਿ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਹੁਣ...ਹੁਣ... ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰੀ ਮੰਜੂਰ ਕਰ ਲਵੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਫਕੀਰ ਮਜੀਜ-ਉਲ-ਦੀਨ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹਵਾਂਗਾ...। ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੂਲ ਰਾਜ ਦੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

"ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਿਆ ਆ ਕੇ ?" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਬਹੁਤ ਤਸੱਲੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਰਿਆਇਆ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਅਵਸਰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਮੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਇੰਨਾ ਚੰਗਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ, ਨਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰ ਨੂੰ। ਮੂਲ ਰਾਜ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਾਵਨ ਮਲ ਤਾਂ ਇੰਨੇ ਪ੍ਰਜਾ-ਪ੍ਰਸਤ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ ਪ੍ਰਸਤ ਸਨ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਨਾਲ ਛੇੜਖਾਨੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਾਵਨਮਲ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਕੈਦ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ।"

"ਓਹ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ, "ਇੱਧਰ ਇਕ ਆਪਣਾ ਮਹਾਰਾਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪ ਖੂਬਸੂਰਤ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਵਲੈਤੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਭੇਜਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।"

'ਤੁਸੀਂ ਮੌਰਾਂ ਕੰਜਰੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸੁਣੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਖੂਬ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਉਸ ਦੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਚੁਬਾਰੇ 'ਤੇ ਵੀ ਹੋ ਆਏ ਹਾਂ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

"ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਮਰਾਠਾ ਪੇਸ਼ਵਾ ਬਾਜੀ ਰਾਓ ਅਤੇ ਮਸਤਾਨੀ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਣਾ।"

"ਨਹੀਂ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਆਖਿਆ। ਮਸਤਾਨੀ ਕੌਣ ਸੀ ?"

"ਮਸਤਾਨੀ ਵੀ ਮੋਰਾਂ ਵਾਂਗ ਇਕ ਨੱਚਣ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਬਾਜੀ ਰਾਓ ਪੇਸ਼ਵਾ ਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਇਸਕ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੰਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਘਰਾਣੇ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਇਤਰਾਜ ਕੀਤਾ: ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਪੇਸ਼ਵਾ ਅਤੇ ਮਸਤਾਨੀ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ।“

15

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਆਇਆਂ ਤਕਰੀਬਨ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਫਰੰਗੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਵੀ ਡੇਢ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੁਆਲੇ ਆ ਕੇ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਠਾਣ ਕਬੀਲਿਆਂ 'ਚ ਫਿਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਖੋਖਰ-ਪਠਾਣ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਰਾਸ਼ਨ ਲੈ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਰਹੇ ਪਠਾਣਾਂ ਨੇ ਵੀ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ। ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਚਾਹੇ ਇਕ ਡੇਢ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਫ਼ੌਜ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਨੱਸਦਿਆਂ ਮਾਰੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪਠਾਣਾਂ-ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋਈਆਂ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ਿਆਦਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਸਤਕ 'ਚ ਹਾਲੇ ਤਾਜ਼ਾ ਸਨ।

ਮੇਜਰ ਐਗਨਿਊ ਨੇ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕੁਮਕ ਅਤੇ ਅੱਠ ਨਵੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਫਤਿਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰੰਗੀਆਂ ਅਤੇ ਮੂਲ ਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਸੀ। ਕੋਈ ਗੱਲ ਸਿਰੇ ਲੱਗਦੀ ਨਾ ਵੇਖ ਕੇ ਫਰੰਗੀ ਜਰਨੈਲ ਨੇ ਐਗਨਿਊ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਛੱਡ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਆ ਜਾਏ। ਚਾਹੇ ਐਗਨਿਊ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਫਤਿਹ ਕਰਕੇ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਣ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ; ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਜਾਣਾ ਪਿਆ।

ਮੁਲਤਾਨ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ 'ਚ ਪਰਸਪਰ ਵਿਰੋਧੀ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਐਗਨਿਊ ਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ, ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਪੰਜ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ।

ਅਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਭਾਣਾ ਵਰਤ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦੀ ਨਾ ਕਦੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਐਗਨਿਊ ਨੇ। ਇਕ ਦਿਨ ਫਰੰਗੀ ਜਰਨੈਲ ਨੇ ਸਮਝੌਤੇ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਖਾਲੀ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਐਗਨਿਊ ਅਤੇ ਐਂਡਰਸਨ ਨੂੰ ਮੂਲਰਾਜ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੂਲ ਰਾਜ ਦੇ ਨਾਂਹ' ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਐਗਨਿਊ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੌੜੀਆਂ ਅਤੇ ਹੱਤਕ ਭਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਮਕੀਆਂ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਤੇ

ਜਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਕੁ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਛਾਉਣੀ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਨਦੀ ਦੇ ਇਕ ਪੁਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਸੁਭਾਗ ਵੱਸ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਭੀੜ 'ਚ ਲੁਕਿਆ ਉੱਥੇ ਖੜਾ ਸੀ। ਐਗਨਿਊ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਪੈ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ :

"ਵੇਖੋ ਸਾਹਿਬ ! ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ?"

"ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ !" ਐਗਨਿਊ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ, "ਆਜ ਤੁਮ ਹਮਾਰੇ ਹਾਥ ਸੇ ਬਚ ਕਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਤਾ।" ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਐਂਡਰਸਨ ਨੇ ਵੀ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ। ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਵਾਲਵਰਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਉਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਵਾਲਵਰ ਦੇ ਉਸ ਵੱਲ ਚੁੱਕੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਵੇਖ ਲਿਆ। ਉਹ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੋਲੀ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਖੜੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਜਾ ਲੱਗੀ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੰਨ 'ਚ ਕੁਝ ਕਿਹਾ। ਦੂਜੇ ਹੀ ਪਲ ਦੋ ਭਾਲੇ ਮੌਤ ਦਾ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਰਛਾ ਐਗਨਿਊ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਅਤੇ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਐਂਡਰਸਨ ਦੇ ਢਿੱਡ 'ਚ ਜਾ ਖੁੱਭਿਆ। ਭਗਦੜ ਮਚ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਹਫੜਾ ਦਫੜੀ ਵਿੱਚ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਏ। ਐਗਨਿਊ ਦੇ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਲਕੀ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਛਾਉਣੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਪਰ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਫਰੰਗੀ ਡਾਕਟਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਬਚਾ ਸਕੇ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਵੀ ਭਾਵੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵਾਪਸ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।

16

1848, ਦਸੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਦਿਨ। ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਪਠਾਣ ਸਿਪਾਹੀ ਠੰਡ ਵਿੱਚ ਠਰਦੇ-ਠਰਦੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ 'ਚ। ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼, ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ :

"ਸਾਡੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਬੁਲੰਦ ਹਨ। ਇਸ ਪਾਸੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਫਰੰਗੀਆਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿੱਤ ਕਿਸ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਬਹੁਤ ਖੌਫਨਾਕ ਹੋਵੇਗੀ: ਸਭਰਾਓ, ਮੁਦਕੀ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਖੌਫਨਾਕ ।"

"ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ", ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਕਿ ਫ਼ਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਗੋਰਖਾ ਪਲਟਨ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਤੋਪਾਂ ਲੈ ਕੇ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨਾਲ ਆ ਮਿਲੀ ਹੈ।"

"ਸੁਣਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣਾ ਇਕ ਜੱਥਾ ਲੈ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ ਹਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦਾ ਰਾਜਾ ਛਤਰ ਸਿੰਘ ਵੀ।“

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ-ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਜੀਨਤ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਰੂਪ ਕੌਰ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਵੀ ਝਾਕਦਾ ਜਿਹਾ ਦਿਸ ਪੈਂਦਾ। ਉਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਵੇਗੀ । ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੁੱਖਾਪਣ ਵਿਖਾ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਮਾੜਾ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਜੀਨਤ ਨੇ ਵੀ ਉਸੇ ਬਾਰੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

ਚਾਹੇ ਹੁਣ ਜੀਨਤ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦਾ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਦੀ ਨੇੜਤਾ, ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਰੋਟੀ ਖਾਣਾ, ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ। ਜੀਨਤ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਪੁਰਾਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਐਸਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਹੋਣਾ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਜਿਹਾ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ, "ਕੀ ਗੱਲ ਏ ਕੀਰਤ ਸਿਆਂ। ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਜਿਹਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਸੰਭਲਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਮੈਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਸੁਆਰਥ ਲਈ ਲੜਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਈ ਫਿਰਦੇ ਹਾਂ ?"

"ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਆਦਰਸ਼ ਲਈ ਲੜਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਦਿਆਂ, ਕੋਈ ਸਿਰਫ਼ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣ ਖ਼ਾਤਰ", ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ, ''ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਖ਼ਾਤਰ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਹੋ ਅਤੇ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਿਆਂ 'ਚ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ?"

"ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਲੜ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਜਾਂ ਤਨਖ਼ਾਹ ਖ਼ਾਤਰ, ਫੇਰ ਅੰਦਰੋਂ ਉੱਠਦੀ ਕਿਸੇ ਲਲਕਾਰ ਨੂੰ ਸੁਣਦਿਆਂ। ਪਰ… ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕੇਵਲ ਆਪਣੀ ਖ਼ਾਤਰ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਇੰਝ ਬੋਲਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

"ਆਪਣੀ ਖ਼ਾਤਰ ? ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇਨਾਮ ਦਾ ਲਾਲਚ ਹੈ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਪਦਵੀ ਦਾ। ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਜਰਨੈਲੀ ਦਿੱਤੀ, ਉਹ ਵੀ ਤੁਸਾਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।'

"ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ, ਜ਼ਰੂਰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਵੋਗੇ । ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਲੁਕਿਆ ਪਿਆ ਹੈ।"

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਉਸ ਵੱਲ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ।

"ਚੰਗਾ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਬਾ ਜਾਨ ਨੇ ਇਹ ਫਰੰਗੀਆਂ-ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਜੰਗਨਾਮਾ ਕਿਸ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਲਿਖਿਆ ? ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਿਉਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਐਨੇ ਉਤਸਕ ਹੋ ? ਇਸੇ ਲਈ ਨਾ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦਿਆਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਟੁੰਬਿਆ ? …ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹੀ ਨਹੀਂ। ਕਈ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਦਮੀ ਦੇ ਕਿਤੋਂ ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂ ਉਭਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੁਚੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁੱਤੇ ਸਿੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ... ।”

"ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਹਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ, ਸਮਝ ਗਿਆ। ਹੋਰਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਹੈ ਸਾਡੇ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ।"

***

17

"ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ।" ਇਕ ਸੱਤਰ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਆਯੂ ਦਾ ਬਿਰਧ ਆਦਮੀ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਹੈ।"

"ਚਾਹੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ, ਇਸ ਗੜ੍ਹੀ ਚ ਤੁਹਾਡਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ।" ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਉਸ ਬਿਰਧ ਆਦਮੀ ਦੇ ਇਸ ਗੜ੍ਹੀ ਚ ਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਮਿਸਲਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਮੁਗਲਾਂ ਤੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਆਪ ਵੀ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਰੋੜ ਸਿੰਘੀਆ ਮਿਸਲ 'ਚ ਸਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ "

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਂਦਿਆਂ ਉਸ ਦੇ ਲਹਿਜੇ 'ਚ ਸ਼ਰਧਾ ਘੱਟ ਤੇ ਬੇਰੁਖੀ ਜਿਆਦਾ ਸੀ।

"ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ! " ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ, "ਉਹ ਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸੂਰਮਾ ਸੀ । ਸਾਨੂੰ ਫਖਰ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਧਾਕ ਸਮਾਈ। ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ।"

ਸੁਣ ਕੇ ਬਜੁਰਗ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਵਿਅੰਗਮਈ ਮੁਸਕਾਨ ਖਿੱਲਰ ਗਈ। ਉਹ ਬੋਲਿਆ-

"ਮਾਣ ? ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਮਾਣ ਸੀ ਉਸ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਅਤੇ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ 'ਤੇ?”

"ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਇਕ ਸੰਗਠਿਤ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਵੱਖਰੀਆਂ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਸ ਚ

ਲੜਦੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜੁੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।“

"ਇੱਕ ਜੁੱਟ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਮਿਟਾ ਦੇਣਾ। ਖੁਆਰ ਕਰ ਦੇਣਾ! ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਉੱਤੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਖੜੀ ਕੀਤੀ, ਮੈਂ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ।"

"ਕਈ ਵਾਰ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਉਸਾਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਮਿਟਾਉਣਾ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਆਖਿਆ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ।

''ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਸੀ ।" ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਸੁਨਾਉਣ ਲੱਗਾ, " ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋਇਆਂ ਛੇ ਸੱਤ ਸਾਲ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰੂਪ ਕੁੰਵਰ ਨਾਲ ਹਰਿਆਣੇ ਵਿੱਚ ਸਾਂ। ਰੂਪ ਕੁੰਵਰ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪ ਆਪਣਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਫੌਜੀ ਦਸਤਾ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਰੂਪ ਕੁੰਵਰ ਨੂੰ ਇਕ ਕਮਰੇ 'ਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਹਾਥੀ, ਘੋੜੇ, ਐਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਸਾਜ-ਓ-ਸਾਮਾਨ ਵੀ ਹਾਥੀਆਂ ਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਰੂਪ ਕੁੰਵਰ ਅਤੇ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨੀ ਅਤੇ ਲਾਚਾਰੀ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ।"

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਠੋਡੀ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ, 'ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ 'ਚ ਉਹ ਸਾਰੀਆ ਖੂਬੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਇਕ ਜੇਤੂ ਜਰਨੈਲ ਅਤੇ ਹੁਕਮਰਾਨ 'ਚ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਵਾਲੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਵੀ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਇਆ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਉੱਪਰ ਮੁਗਲ ਸੂਬੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਗੜੇਮਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੇਖਤਾ ਵਾਲਾ ਸਾਂਝਾ ਰਾਜ ਦਿੱਤਾ ।"

ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ। ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਖਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਹ ਬਖਸ਼ ਬੋਲਿਆ-

"ਤੁਹਾਡੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਕਰਾਂਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਲਈ ਪੂਰਾ ਸਤਿਕਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਵਸਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਾਇਆ ਜਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਮਝਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਮੈਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਮਰਹੂਮ ਨਵਾਬ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਸਰਫਰਾਜ ਖਾਂ ਅਤੇ ਜੁਲਫਕਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਰਾ ਤੋਪਖਾਨਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ ਗੌਸ ਮੁਹੰਮਦ। ਫਕੀਰ ਅਜੀ-ਉਦ-ਦੀਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ

ਇਕ ਉਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬੋਹੜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ।“

ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਤੱਕ ਚੁੱਪ ਵਰਤੀ ਰਹੀ ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗੁਣਾਂ-ਦੋਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਫੇਰ ਇਸ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਤੋੜਦਿਆਂ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ:

"ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ। ਮੇਰੇ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਕ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪੱਤਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਇਸੇ ਦੁਰਗ 'ਚ ਤੁਹਾਡੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਚਾਹ ਹੈ। ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਇਹ 'ਤਲਵਾਰ'।" ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥ 'ਚ ਫੜੀ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਲਵਾਰ ਵਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਬਹੁਤੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਹ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਰੂਪ ਕੁੰਵਰ ਤੋਂ। ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਸ. ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੂਜੀ, ਚਲੌਂਦੀ 'ਚ ਰਹਿ ਰਹੀ ਬੀਵੀ ਰੂਪ ਕੁੰਵਰ ਤੋਂ ਫ਼ਰੰਗੀ ਖੋਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ।"

"ਉਹ । ਇਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਮੈਨੂੰ ।"

"ਜੇ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਜਿਊਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਤਲਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਣੀ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ... ।”

"ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਨਿਰਭੈਅ ਸਿਪਾਹੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਂਗ।” ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ, "ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸ 'ਤੇ ਫ਼ਖ਼ਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।" ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਖ਼ਿਦਮਤਗਾਰ ਨੂੰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਲਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।

“ਇਸ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਬਾਲ ਬੱਚੇ ?" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

“ਦੋ ਪੁੱਤਰ, ਇਕ ਧੀ।”

“ਤੇ ਉਹ?”

"ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਸਿਪਾਹੀਗਿਰੀ ਕਰਦੇ, ਧਰਮ ਤੇ ਖੁਦਦਾਰੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੜਦੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ? ਕੀ ਪਤਾ ਕਿ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਮਜਬੂਰ ਹੋਕੇ ਕਦੇ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨੀ ਪੈ ਜਾਵੇ?

ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਠੰਡਾ ਜਿਹਾ ਸਾਹ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਹੋਰ ਕੰਮ ਧੰਦੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣ ਪਰ ਇਹ ਸਿਪਾਹਗਿਰੀ ਦਾ ਪੇਸ਼ਾ ਕਦੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ-ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ 'ਚ ਕਈ ਫਿਰਕੇ, ਕਈ ਜਾਤਾਂ ਹਨ। ਹਰ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਹਨ। ਪਰ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜਾਤ ਵੀ ਇਕੋ ਅਤੇ ਅਸੂਲ ਵੀ ਇਕੋ।"

"ਹਾਂ, ਅਸੂਲ ਵੀ ਇਕੋ ਅਤੇ ਮਕਸਦ ਵੀ ਇਕੋ ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜੇ ਚ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮੰਦਰ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਜਾਂ ਮਸਜਿਦ ਦਾ ਮੁੱਲਾ। ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਜੁਲਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਹਨ।“

"ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਕਿਸ ਬਾਰੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ ?" ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

“ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਅਤੇ ਆ ਰਹੇ ਹਰ ਹਮਲਾਵਰ ਬਾਰੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਅਫ਼ਗਾਨ ਹੋਣ ਚਾਹੇ ਫ਼ਰੰਗੀ। ਇਹ ਲੋਕ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ, ਸਾਡੇ ਜਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਬਲਕਿ ਸਾਡੇ ਦਿਨਾਂ ਅਤੇ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ, ਸਾਡੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਵੀ ਜਖਮੀ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ।

ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਚੁੱਪ ਬੈਠਾ ਆਪਣੀਆਂ ਸੋਚਾਂ 'ਚ ਡੁੱਬਾ, ਕੁਝ ਦੇਰ ਸਿਰ ਹਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ, "ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ, ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ, ਇਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੌਮ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਘਾਟ ਨਹੀਂ।”

***

18

ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚ ਖੜਾ ਵੇਖ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਵਾਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ।

"ਜੀ, ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਆ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਂ ਇਕ ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਿਪਾਹੀ ਚਿੱਠੀ ਵਾਲਾ ਹੱਥ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਿੱਠੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਚਿੰਤਾ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉਘੜ ਆਏ।

"ਹੁਕਮ ?" ਸਿਪਾਹੀ ਬੋਲਿਆ।

'ਜਾਓ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਆਉਣ ਲਈ ਕਹੋ।"

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਖਤ ਵਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਚਿੰਤਾ 'ਚ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਤੁਸੀਂ ਲੱਖਣ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਕਦੀ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ?"

"ਲੱਖਣ ਸਿੰਘ? ਉਹੀ ਲੱਖਣ ਸਿੰਘ ਜੋ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਖਿਦਮਤ 'ਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਸਰ ਲੱਖਣ ਰਾਮ ਕਹਾਉਂਦਾ ਸੀ।"

"ਉਸ ਗੱਦਾਰ ਨੂੰ ਭਲਾ ਕੌਣ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ? ਉਹੀ ਤੇ ਡੋਗਰਿਆਂ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਬੈਠੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਕੋਲ ਪੁਚਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

“ਹਾਂ ਉਹੀ ਮਿਸਰ ਲੱਖਣ ਸਿੰਘ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਆਉਣ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੰਡਾਰੀ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਗਰੋਹ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਫੇਰ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਸੇ ਦੇ ਲੈਣ ਦੇਣ ਤੋਂ ਡੋਗਰਿਆਂ ਨਾਲ ਅਣ-ਬਣ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਖਿਦਮਤ 'ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਕਿਸੇ ਫਰੰਗੀ ਦਾ ਕਤਲ