ਕਰਨੈਲ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਇਕ ਤੇਰਾਂ-ਚੌਦਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਦਾ ਦਿਸਣ ਵਾਲਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ, ਤੇੜ ਸਲਵਾਰ, ਉੱਪਰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਲਾਖੇ ਰੰਗ ਦੀ ਫਤੂਹੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੁੱਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵਲੀ ਹੋਈ ਮੂੰਗੀਆਂ ਰੰਗ ਦੀ ਪਗੜੀ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਦੋ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗ-ਰਖਿਅਕ ਸਨ।

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਚਾਹੇ ਆਪਣਾ ਅੱਧਾ ਚਿਹਰਾ ਆਪਣੀ ਪੱਗ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਪਸ਼ੌਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚ ਖੜੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ।

"ਸਲਾਮ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਜੀ, ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਕਿੱਧਰ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ?

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਇਸੇ ਦਾ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਨਾ ਲਵੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੌਖ਼ਲੇ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਜ਼ਰਾ ਸ਼ੇਖ਼ ਚਰਾਗ਼ ਦੀਨ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਹਾਂ। ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਮੰਨਤ ਮੰਗੀ ਹੋਈ ਸੀ।"

"ਹੋਰ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ?"

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਹਨ। ਜੇ ਉਹ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁੱਛਣ ਦੀ। ਉਹ ਬੋਲਿਆ :

"ਬਸ ਖੇਤੀ ਕਰੀਦੀ ਹੈ।" ਫੇਰ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਆਖਿਆ : ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਕੀ ਪਤਾ ? ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਦ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਸੁਲਤਾਨ ਮਹਿਮੂਦ ਅਤੇ ਕਰਨੈਲ ਸੁਲਤਾਨ ਅਹਿਮਦ ਨੂੰ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿ 'ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਬਰਤਰਫ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਗੀਰਾਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ਬਤ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਵੈਰ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਘੱਟ ਅਤੇ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ । ਮੁਦਕੀ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਤੇ ਸਭਰਾਓ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤੋਪਚੀਆਂ ਬਿਨਾਂ ਹੁਣ ਤੋਪਾਂ ਭਲਾ ਕਿਸ ਕੰਮ ਦੀਆਂ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਿਪਾਹੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਵਲ ਤੱਕਦਾ, ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ 'ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ' ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਵਧਾ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ।

2

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਚਰਾਗ ਦੀਨ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਮਜ਼ਾਰ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਖੂਹ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੇ ਦੱਸੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਮਿਲਣਾ ਸੀ । ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸੋਚਾਂ 'ਚ ਪੈ ਗਿਆ । ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤੇ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵੱਲ

ਆਉਂਦਿਆਂ ਤੱਕਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ।

“ਸਲਾਮ-ਵਾ-ਲੇਕੁਮ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ," ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉਤਰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਵੀ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਗਿਆ।

“ਫਕੀਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੋਗੇ। ਕੀ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਤੁਹਾਡੀ ਵੀ ਛੁੱਟੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ?"

"ਹੁਣ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਕਾਹਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਜੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ। ਮੈਂ ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਕੇ ਚਲਿਆ ਆਇਆ। ਇਹ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਪੁਚਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਲਗਾਈ ਹੈ।"

"ਜੇ ਮੈਂ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੂਲ ਰਾਜ ਦੀ ਮਤਹਿਤੀ 'ਚ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵੀ ਕੋਈ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਮੁਕਾਮ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਫਰੰਗੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

"ਮਹਿਫੂਜ਼ ਤੇ ਇਹ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਕਿਸੇ ਗ਼ੱਦਾਰ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ, ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਫਰੰਗੀ ਇਸ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ 'ਚ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਰਗਮਾਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਦਿਆਂ ਇਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਣ 'ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ।"

"ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ, "ਮੈਂ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ।"

"ਔਲਾਦ ਲਈ ਆਦਮੀ ਭਲਾ ਕੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਈਮਾਨ ਦੀ ਨੀਲਾਮੀ ਸ਼ਰੇਆਮ ਕਰਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹਨ।"

"ਹਾਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਦਰੁਸਤ ਆਖਿਆ।" ਫੇਰ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੰਨ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਲਿਜਾਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘੋੜ-ਸਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?"

"ਹਾਂ, ਬਿਲਕੁਲ ।" ਉਹ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਵੱਲ ਸਵਾਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਤਿੰਨਾਂ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਇਹ ਮੇਰੇ ਦਸਤੇ 'ਚ ਸਨ। ਅਤੇ ਜਦ ਮੈਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੋ ਤੁਰੇ ਸਨ ।"

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੈਂ ਬੇਫਿਕਰ ਹੋ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਖੜੇ ਜਿਸ ਕਮਸਿਨ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਹ ਕੋਈ ਲੜਕਾ ਨਹੀਂ, ਨਾਬਾਲਗ ਲੜਕੀ ਹੈ ।"

"ਲੜਕੀ!" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ 'ਉਸ' ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਇਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿੱਸਿਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ 'ਚ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁੜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ 'ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਜਗ੍ਹਾ' ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ; ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁੜੀ ਵੱਲ ਗੌਹ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਦਰਮਿਆਨਾ ਕੱਦ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਜੁੱਸਾ, ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਕੁਝ ਭੂਰੇ, ਚਿਹਰਾ ਕੁਝ ਚੌੜਾ, ਅੱਖਾਂ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ, ਪਰ ਭਰਵੱਟੇ ਕੁੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਪਤਲੇ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕੁਝ ਭਾਰੇ, ਲੰਮੀ ਗਰਦਨ ਅਤੇ ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਗੋਲ-ਗੋਲ ਮੁੰਦਰਾਂ।

"ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਬਾਪ? ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ, ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਜਾਂ... ?"

"ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਪਾਲਣ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ 'ਚ ਬੜੀ ਤਾਕਤ ਹੈ।"

"ਤੇ ਫੇਰ ਇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਡਰ ਕਾਹਦਾ ?"

"ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਜੇ ਚੁੱਪ ਕਰਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜ਼ਬਾਨ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਵੀ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਪਾਲਣਾ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਨਾ ਵੀ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਦਾਈ, ਕੋਈ ਕਨੀਜ...?"

"ਹੂੰ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਨੱਕ ਨੂੰ ਖੁਰਚਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਨਾਜ਼ੁਕਤਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, “ਪਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰੀ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ਡਰ ?"

"ਡਰ ?" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ, "ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਰਹੂਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਅਤੇ ਹਾਮਲਾ ਬੀਵੀ ਨਾਲ ਜਬਰ ਜਿਨਾਹ ਕਰਕੇ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਭਾਵੀ ਔਲਾਦ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।"

"ਹਾਂ, ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ, ਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਐਸੀਆਂ ਕੋਝੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਫ਼ਸੋਸ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ। "ਚੱਲੋ ਛੱਡੋ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ । ਸੁਣ ਕੇ ਮਨ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"

"ਮਨ ਚਾਹੇ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਅਤੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸਿਆਣਪ ਨਹੀਂ।"

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਆਪਣੇ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ?"

"ਇਸ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ।

"ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ। "ਜੇ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੁਣਾਓ।"

"ਉਂਝ ਇਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਕੁਝ ਸੁਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਅਵਸਰ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਜੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ :

'ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਜੀ

ਰਾਣੀ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਾਈ

ਘਰ ਬੈਠਿਆਂ ਰੱਬ ਨੇ ਰਾਜ ਦਿੱਤਾ

ਦੇਖੋ ਮੱਲ ਬੈਠਾ ਸਾਰੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ

ਬਰਸ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਦ ਅੰਦਰ

ਰਾਣੀ ਦਿਲ ਦੇ ਵਿਚ ਜੋ ਜਿੱਚ ਆਈ

ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਮਾਰ ਕੇ ਚੰਦ ਕੌਰਾਂ

ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਲੋਂ ਬਲਾ ਲਾਹੀ'

"ਓਹ ! ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਤਾਜ ਦੀ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕੀ ਦਾ ਕੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਪਰ ਵੇਖੋ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਵੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਦਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਦਾ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦਾਸੀਆਂ ਨੇ ਸਿਲ-ਵੱਟੇ ਨਾਲ ਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਦਾ ਸਿਰ ਪਾੜ ਦਿੱਤਾ।"

"ਓਹ । ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।

"ਹੁਣ ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵੀ ਹੈ, ਕਿ ਜੇ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਨੂੰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਦਾ ਹੋਣਾ ਆਪਣੇ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਦਿਸਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।"

"ਪਰ ਇਹ ਐਵੇਂ ਅਫ਼ਵਾਹ ਵੀ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਅਫ਼ਵਾਹ ਜਾਂ ਸੱਚ । ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਤਾਂ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋ ਹੀ ਗਿਆ ।"

"ਹੂੰ। ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਚਾਉਣਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?"

"ਰਸਤੇ 'ਚ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਦੇਰ ਖੜਾ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ, ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ:

"ਇੱਥੋਂ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਦੂਰ ?"

"ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ, ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪਹਿਲਾਂ ।"

"ਤਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਦਿਨ ਲੱਗ ਜਾਣਗੇ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਰੱਖੀ ਕਿ 'ਇਸ' ਦੇ ਕੁੜੀ ਹੋਣ ਦੇ ਭੇਦ ਨੂੰ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਤੋਂ ਲੁਕਾਈ ਰੱਖਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ