"ਕੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਆਪਣੀਆ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਆਪ ਮਿੱਟੀ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ। ਸਾਡੇ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਰਾਣੀਆਂ ਆਪ ਬੁਲਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ-ਆਓ ਆਓ !" ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਰੋਹ ਨਾਲ ਕਹਿ ਉੱਠਿਆ, "ਬੋਲੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ -ਪਹਿਲਾਂ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਚਾਓ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਲ ਮਾਲ ਗੁਜਾਰੀ ਦੇ ਰੁਪਏ 'ਚੋਂ ਛੇ ਆਨੇ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਬੋਲੀ ਵਧਾਉਂਦਿਆਂ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।"

"ਸਿਰਫ ਇਲਾਕੇ ਹੀ ਨਹੀਂ।" ਦੂਜਾ ਬੋਲਿਆ, "ਨਾਲ ਚਾਰ ਲੱਖ ਰੁਪਈਏ ਵੀ। ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਪੇਸਕਸ਼ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵਧਾਦਿਆਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ। ਅਤੇ, ਅਤੇ ਹੁਣ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਆਬਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਖਰੀਦ ਲਈ ।"

"ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਇਹ ਫਰੰਗੀ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਚਲਦਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਏ। ਇਹ ਤੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਹੈ ।"

"ਇੰਝ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੂੰ ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਬੋਲਿਆ, "ਹੁਣ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਸਲੀ ਵਾਰਿਸ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਕਾਬਲ ਅਤੇ ਦਲੇਰ ਔਰਤ ਹੈ।"

"ਵਾਰਿਸ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ? ਦਲੇਰ ਕਿ ਚਾਲਬਾਜ ?" ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਅੱਧਖੜ ਉਮਰ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬੋਲਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਮੱਥੇ ਅਤੇ ਗਰਦਨ ਉੱਤੇ ਸੱਟਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ। "ਜੇ ਇਸ ਨੇ ਮੁਦਕੀ ਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ 'ਚ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਤੇਜ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨਾਲ ਦਗਾਬਾਜ਼ੀ ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਹ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ।" ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ ਵੱਲ ਗੌਹ ਨਾਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਆਖਿਆ:

"ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ਼ ਹਨ, ਖ਼ਾਲਸਾਈ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੋਪਚੀ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਲਦ ਨੇ ਇਸ ਜੰਗ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਲੰਮਾ ਕਿੱਸਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ।" ਉਸ ਦੇ ਪਛਾਣੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਘਬਰਾਇਆ। ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ-

"ਤੁਸਾਂ ਠੀਕ ਹੀ ਪਛਾਣਿਆ ਹੈ।"

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਕੁਝ ਸੁਣਾਓ ਸ਼ਾਹ ਜੀ । ਅਸੀਂ ਵੀ ਸੁਣੀਏ ਕਿ ਸੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਝੂਠ?”

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਹ ਬੋਲਿਆ:

"ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਾਂ ਯਾਦ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਉਹ ਬੰਦ ਜਰੂਰ ਸੁਣਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਤੁਸੀ ਸੁਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਯਾਅਨੀ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਬਾਰੇ :

ਜੱਟੀ ਹੋਵਾਂ ਤਾਂ ਕਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਰੰਡੀ

ਸਾਰੇ ਦੇਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਤੁਰਨ ਵਾਰਾਂ।

ਛੱਡਾਂ ਨਹੀਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਵੜਨ ਜੋਗੇ

ਸਣੇ ਵੱਡਿਆਂ ਅਫਸਰਾਂ ਜਮਾਂਦਾਰਾਂ।

ਪਏ ਰੁਲਣ ਇਹ ਵਿੱਚ ਪਰਦੇਸ ਮੁਰਦੇ,

ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਮਾਰਨੀ ਏਸ ਮਾਰਾ।

“ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਬੰਦ ਤੋਂ ਤਾਂ ਇਹ ਅਰਥ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਖੁਸ਼ ਸੀ।“ ਇੱਕ  ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਖੁਸ਼ ਤਾਂ ਹੋਣਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਬਲਕਿ ਮੈਂ ਤੇ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ ਨੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਦਾ ਛੜਯੰਤਰ ਰਚਿਆ ਸੀ।"

"ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਤੇਜ ਸਿੰਘ ।" ਇਕ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਉਹ ਤੇ ਮੋਹਰੇ ਸਨ ਭਾਈ ਮੋਹਰੇ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਸੁਣ ਲਓ-

"ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖ ਫਰੰਗੀਆਂ ਕੁੰਜ (ਗੁਪਤ) ਗੋਸ਼ੇ,

ਪਹਿਲੇ ਆਪਣਾ ਸੁਖ ਅਨੰਦ ਵਾਰੀ

ਤੇਰੇ ਵਲ ਮੈਂ ਫੌਜ ਨੂੰ ਘਲਣੀ ਆਂ

ਖੱਟੇ ਕਰੀਂ ਤੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੰਦ ਵਾਰੀ।"

"ਪਰ... ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹ ਰਾਣੀ ਕਿਉਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਹਾਰ ਜਾਵੇ?" ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ?"

"ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਮੁੰਡਿਆ, ਉਹੀ ਸਰਦਾਰ, ਜੋ ਇਸ ਦਸਤੇ ਦਾ ਸਰਗਨਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਬੋਲਿਆ:

“ਛੋਟੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੇ ਜਾਤੀ ਖ਼ੁਦਗਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੀਆਂ। ਇਹ ਔਰਤ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਬਸ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਧੀ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ 'ਤੇ ਆਸ਼ਿਕ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਨੂੰ ਘਰ ਲੈ ਆਇਆ।"

"ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿਰਫ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਉੱਚੀ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।" ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ, ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰੇ ਕੋਈ ਛੋਟੇ ਆਦਮੀ ਸਨ... ਅਤੇ ਸੰਧਾਵਾਲੀਏ ?"

"ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ।" ਉਹੀ ਸਰਦਾਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਗੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਈ ਕਿ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨਾਮ ਦਾ ਇਕ ਭਰਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਣਜੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਲਈ ਰਸਤਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਖ਼ਾਤਿਰ ਕੰਵਰ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਪੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫੌਜ ਨੇ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ।"

ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ-ਓ-ਸ਼ੌਕਤ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਸੜਕ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਦੂਰ, ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇਕ ਝੁੰਡ ਵਿਚਕਾਰ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਅਲੀ ਮਰਦਾਸ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਨੌ ਲੱਖਾ ਬਾਗ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਫਰੰਗੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਦੇ ਤੰਬੂ ਕਤਾਰਾਂ 'ਚ ਲੱਗੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਿਨ-ਬਦਿਨ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਛਾਉਣੀ 'ਚ ਅੰਗਰੇਜ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਤੰਬੂ ਪੂਰਬੀਏ ਅਤੇ ਗੋਰਖੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਫਰੰਗੀ ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਿਪਾਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਚ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰਖਦਿਆਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਏ ਗਏ ਸਨ।

ਹੁਣ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਹਵੇਲੀਆਂ ਫਰੰਗੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਮੱਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਇਸ ਰਹਾਇਸ਼ਗਾਹ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅੱਧ-ਪਚੱਧੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਲਗਦੇ ਸਨ। ਵਰਾਂਡੇ ਦੇ ਫਰਸ਼ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਤੋਂ ਉੱਖੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਅਲਬੱਤਾ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਬਣੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਗਲੀਚੇ ਜ਼ਰੂਰ ਵਿਛੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਮਰੇ 'ਚ ਚਾਰ ਪੰਜ ਕੁਰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ ਦਿਸ ਰਿਹਾ। ਕੰਧ ਨਾਲ ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਭਰਾ ਹੈਨਰੀ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਜ਼ਰੂਰ ਲਮਕ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਰੰਗੀ ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਲਖਨਊ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

"ਆਓ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ," ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਆਖਿਆ। ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਅਰਦਲੀ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਵਾਂਗ ਸਿਰ 'ਤੇ ਪੰਗ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ, ਲੰਮੀ ਦਾਹੜੀ ਅਤੇ ਕੋਟ ਉੱਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਮਗੇ ਲਮਕਦੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ।

ਲਾਰੈਂਸ ਇਕ ਅਲਮਾਰੀ ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਅਲਮਾਰੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਅਤੇ ਅਲਮਾਰੀ 'ਚੋਂ ਇਕ ਬੋਤਲ ਅਤੇ ਦੇ ਗਲਾਸ ਕੱਢ ਕੇ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ। ਫੇਰ ਰਸੋਈਏ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਿਆਂ ਪਾਣੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਰਸੋਈਏ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਜੱਗ ਭਰ ਕੇ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।

ਲਾਰੈਂਸ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਗਲਾਸਾਂ 'ਚ ਵਿਸਕੀ ਪਾਈ ਅਤੇ ਇਕ ਗਲਾਸ 'ਚ ਪਾਣੀ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।"

ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਉਚਿੱਤ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣਾ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਕੁਰਸੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿਖਾਵੇ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਪਾਣੀ ਵਿਸਕੀ ਵਾਲੇ ਗਲਾਸ 'ਚ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਇਕ ਘੁੱਟ ਭਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਵਾਹ ! ਸੁਆਦ ਆ ਗਿਆ। ਤੁਹਾਡੀ ਵਲੈਤੀ ਸ਼ਰਾਬ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।“

"ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰਾਬ ਵਾਂਗ ਐਨੀ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਗਲਾਸ ਅੱਧਾ ਕੁ ਭਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਘੁੱਟ ਪੀ ਕੇ ਹੀ ਡਿੱਗਣ ਵਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ । ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਹਜ਼ਮ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ।"

ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੱਸਿਆ। ਦੋ ਤਿੰਨ ਘੁੱਟ ਹੋਰ ਪੀਤੇ ਅਤੇ ਖਾਲੀ ਜਿਹੇ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, " ਤੁਸੀਂ ਰੈਸੀਡੈਂਸ ਵਾਲਾ ਮਕਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਉਂ ਆ ਗਏ ?"

"ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਣਾ ਪਿਆ।" ਲਾਰੈਂਸ ਕੁਝ ਦੁਖੀ ਸੁਰ 'ਚ ਬੋਲਿਆ, "ਮੈਂ ਤੇ ਐਕਟਿੰਗ ਰੈਸੀਡੈਂਟ ਸਾਂ। ਹੁਣ ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਇਕ ਨਿਕੰਮੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਨਿਕੰਮੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਰੈਸੀਡੈਂਟ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸੋ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰੈਸੀਡੈਂਸੀ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰਨੀ ਪਈ।"

"ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ, ਜੋ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਜੰਦਰੇ ਲੱਗੇ ਪਏ ਨੇ। ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਅਤੇ ਸਜਿਆ ਸਜਾਇਆ ਘਰ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਦੇਂਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ।"

"ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਜੇ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ । ਹਾਂ, ਯਾਦ ਆਇਆ, ਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਵਾਲੀ ਹਵੇਲੀ 'ਚ ਹੁਣ ਕੌਣ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ? "

"ਜੇ ਬੁਰਾ ਨਾ ਮਨਾਓ," ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਤਾਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਰਾਣੀ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਮਕਾਨ 'ਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਕੰਪਨੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਹਿੱਤ 'ਚ ਨਹੀਂ।"

"ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਮੁਤਫਿਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਹਵੇਲੀ ਚ ਕੋਈ ਸੁਰੰਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਅਤੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿਕਲ ਕੇ ਨੱਸ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਡੇ ਹਿੱਤ 'ਚ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਛਤਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲਣ ।"

"ਹੂੰ, ਇਹ ਤੇ ਠੀਕ ਏ।" ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਅੱਗਿਓਂ ਬਲਿਆ, "ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਰਫਤ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਖ ਘੱਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿੱਧੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਨ। ਐਵੇਂ ਉਲਟੇ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤਣ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ?"

"ਇਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ", ਲਾਰੈਂਸ ਬੋਲਿਆ, "ਪਰ ਮਹਾਰਾਣੀ ਬਾਰੇ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸਾਡੇ ਨਵੇਂ ਰੈਸੀਡੈਂਟ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਫਰੈਡਨਿਕ ਕਰੀ ਨੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ।"

"ਫਰੈਡਰਿਕ ਕਰੀ ? ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹੋ। ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਹ ਕਰੀ ? ਕਿਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਹੀ ਨਾ ਫਿਰ ਜਾਵੇ। ਮੈਂ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਸਲਾਹ ਦੇਵਾਂਗਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ 'ਚ ਕਰ