ਪੈਦਾ ਹੋਈ ? ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੂਝਵਾਨ ਪਾਠਕ ਸਮਝ ਜਾਣਗੇ, ਮੈਂ ਰੂਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਲਿਖਦਿਆਂ ਮੇਰਾ ਇਰਾਦਾ ਨਾ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ-ਗਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਭਾਰਨਾ, ਬਲਕਿ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਤਰਕ, ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਤੱਕੜੀ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਸਨਮੁੱਖ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜਮਾਤ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਲੜਾਈਆਂ ਤਕ ਸੀਮਤ ਨਾ ਰੱਖਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ, ਆਮ ਸਿਪਾਹੀਆਂ, ਗੈਰ ਸਿੱਖਾਂ (ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਪਠਾਣਾਂ) ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਰਾਹੀਂ ਸੋਚ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਬਾਹਰਲੇ ਤੱਥਾਂ ਤਕ ਸੀਮਤ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ/ਤਥਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕੇ 'ਮੂਲ' ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਉਂਜ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨਾਵਲ ਲਿਖਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੋਮਿਆਂ, ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇਕ ਨਾਵਲ ਹੈ, ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਖਰੜਾ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨਾਵਲ 'ਚ ਆਏ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੇਰਵਿਆਂ, ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ, ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਸੂਚੀ ਮੈਂ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਅੰਤ 'ਚ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਕੇਵਲ ਇੰਨਾ ਹੀ ਲਿਖਾਂਗਾ ਕਿ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਮੇਰੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਨ, ਸਮੇਤ ਮੇਰੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਰਦਾਰ-ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੈਂ ਇਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਕਥਾ-ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਸਿਰਜਦਿਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕੁਝ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਲਈਆਂ ਹਨ।

-ਲੇਖਕ

1

ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ, ਵਿਸਾਖ 1848 ਦੀ ਸਵੇਰ, ਵੀਹ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਚਾਲ ਤੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੀਹਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ-ਅੱਗੇ ਦੋ ਹੋਰ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕੀਮਤੀ ਕਪੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਹੇ ਘੋੜ-ਸਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਿਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਖੁਰਾਂ ਦੀ ਟਪ-ਟਪ ਸਵੇਰ ਦੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਨ 'ਚ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਵਿਘਨ ਪਾ ਰਹੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੜਕ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਵਗਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ 'ਚੋਂ ਬਦਬੂ ਨਿਕਲਦੀ ਅਤੇ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਨਾਲੀਆਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸੜਕ 'ਤੇ ਫੈਲਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਦਸਤੇ ਦੇ ਮੋਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਹੈ, ਆਯੂ ਛੱਤੀ-ਸੈਂਤੀ ਵਰ੍ਹੇ ਪਰ ਤੀਹ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ। ਮੱਥੇ ਅਤੇ ਬਾਹਵਾਂ 'ਤੇ ਭਰ ਚੁੱਕੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਕਈ ਮੋਰਚੇ ਮਾਰੇ ਅਤੇ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਭਾਗ ਲੈ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਨੀਲੀ ਪੱਗ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ, ਲੱਕ ਨਾਲ ਇਕ ਭਾਰੀ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ 'ਚ ਲੰਮੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲਾ ਬਰਛਾ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਘੋੜੇ ਦੀ ਕਾਠੀ ਨਾਲ ਇਕ ਬੰਦੂਕ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਥੱਲੇ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਇਕ ਪਿਸਤੌਲ ਵੀ ਲੁਕਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੋਲਾਂ-ਸਤਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਮੱਸਾਂ ਛੁਟਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਕੋਲ ਇਕ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਇਕ ਢਾਲ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਥੱਲੇ ਇਕ ਪਿਸਤੌਲ ਲੁਕਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ ਇਸ ਦੇ ਮਾਮੇ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਬਜਾਰਾਂ-ਗਲੀਆਂ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਜਦ ਇਹ ਕਾਫਲਾ ਉੱਚੀਆਂ ਮੀਨਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਮਸੀਤ ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਕ ਹਵੇਲੀ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ ਤਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁੱਤੇ ਸਿੱਧ ਹੀ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਚਾਲ ਹੌਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਮਾਸ਼ਕੀ ਆਪਣੀ ਮਸ਼ਕ ਨਾਲ ਛਿੜਕਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ 'ਚ ਪੱਸਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਕੋਕਿਆਂ ਜੜੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਬੂਹੇ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਪੱਥਰ 'ਤੇ ਪੰਡਤ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਅਬਰੋਲ, 'ਰਾਜ ਜਯੋਤਸ਼ੀ' ਦਾ ਨਾਮ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਅੱਖਰਾਂ 'ਚ ਉੱਕਰਿਆ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਜਯੋਤਸ਼ੀ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਈ ਭੇਤਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ ਜੋ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ

ਕਰਨੈਲ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਇਕ ਤੇਰਾਂ-ਚੌਦਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਦਾ ਦਿਸਣ ਵਾਲਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ, ਤੇੜ ਸਲਵਾਰ, ਉੱਪਰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਲਾਖੇ ਰੰਗ ਦੀ ਫਤੂਹੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੁੱਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵਲੀ ਹੋਈ ਮੂੰਗੀਆਂ ਰੰਗ ਦੀ ਪਗੜੀ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਦੋ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗ-ਰਖਿਅਕ ਸਨ।

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਚਾਹੇ ਆਪਣਾ ਅੱਧਾ ਚਿਹਰਾ ਆਪਣੀ ਪੱਗ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਪਸ਼ੌਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚ ਖੜੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ।

"ਸਲਾਮ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਜੀ, ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਕਿੱਧਰ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ?

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਇਸੇ ਦਾ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਨਾ ਲਵੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੌਖ਼ਲੇ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਜ਼ਰਾ ਸ਼ੇਖ਼ ਚਰਾਗ਼ ਦੀਨ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਹਾਂ। ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਮੰਨਤ ਮੰਗੀ ਹੋਈ ਸੀ।"

"ਹੋਰ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ?"

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਹਨ। ਜੇ ਉਹ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁੱਛਣ ਦੀ। ਉਹ ਬੋਲਿਆ :

"ਬਸ ਖੇਤੀ ਕਰੀਦੀ ਹੈ।" ਫੇਰ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਆਖਿਆ : ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਕੀ ਪਤਾ ? ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਦ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਸੁਲਤਾਨ ਮਹਿਮੂਦ ਅਤੇ ਕਰਨੈਲ ਸੁਲਤਾਨ ਅਹਿਮਦ ਨੂੰ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿ 'ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਬਰਤਰਫ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਗੀਰਾਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ਬਤ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਵੈਰ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਘੱਟ ਅਤੇ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ । ਮੁਦਕੀ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਤੇ ਸਭਰਾਓ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤੋਪਚੀਆਂ ਬਿਨਾਂ ਹੁਣ ਤੋਪਾਂ ਭਲਾ ਕਿਸ ਕੰਮ ਦੀਆਂ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਿਪਾਹੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਵਲ ਤੱਕਦਾ, ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ 'ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ' ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਵਧਾ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ।

2

ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਚਰਾਗ ਦੀਨ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਮਜ਼ਾਰ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਖੂਹ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੇ ਦੱਸੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਮਿਲਣਾ ਸੀ । ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸੋਚਾਂ 'ਚ ਪੈ ਗਿਆ । ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤੇ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵੱਲ

ਆਉਂਦਿਆਂ ਤੱਕਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ।

“ਸਲਾਮ-ਵਾ-ਲੇਕੁਮ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ," ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉਤਰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਵੀ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਗਿਆ।

“ਫਕੀਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੋਗੇ। ਕੀ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਤੁਹਾਡੀ ਵੀ ਛੁੱਟੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ?"

"ਹੁਣ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਕਾਹਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਜੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ। ਮੈਂ ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਕੇ ਚਲਿਆ ਆਇਆ। ਇਹ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਪੁਚਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਲਗਾਈ ਹੈ।"

"ਜੇ ਮੈਂ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੂਲ ਰਾਜ ਦੀ ਮਤਹਿਤੀ 'ਚ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵੀ ਕੋਈ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਮੁਕਾਮ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਫਰੰਗੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

"ਮਹਿਫੂਜ਼ ਤੇ ਇਹ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।

"ਕਿਸੇ ਗ਼ੱਦਾਰ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ, ਫਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਫਰੰਗੀ ਇਸ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ 'ਚ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਰਗਮਾਲ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਦਿਆਂ ਇਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਣ 'ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ।"

"ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ, "ਮੈਂ ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ।"

"ਔਲਾਦ ਲਈ ਆਦਮੀ ਭਲਾ ਕੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਈਮਾਨ ਦੀ ਨੀਲਾਮੀ ਸ਼ਰੇਆਮ ਕਰਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹਨ।"

"ਹਾਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਦਰੁਸਤ ਆਖਿਆ।" ਫੇਰ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੰਨ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਲਿਜਾਂਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ:

"ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘੋੜ-ਸਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?"

"ਹਾਂ, ਬਿਲਕੁਲ ।" ਉਹ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਵੱਲ ਸਵਾਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, "ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਤਿੰਨਾਂ ਲੜਾਈਆਂ 'ਚ ਇਹ ਮੇਰੇ ਦਸਤੇ 'ਚ ਸਨ। ਅਤੇ ਜਦ ਮੈਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੋ ਤੁਰੇ ਸਨ ।"

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੈਂ ਬੇਫਿਕਰ ਹੋ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਖੜੇ ਜਿਸ ਕਮਸਿਨ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਹ ਕੋਈ ਲੜਕਾ ਨਹੀਂ, ਨਾਬਾਲਗ ਲੜਕੀ ਹੈ ।"

"ਲੜਕੀ!" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ 'ਉਸ' ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।