اُنھاں سُوربیراں دے ناں

جِنھاں پںجاب دی دھرتی ‘تے

وِدروه اتے کراںتیکاری بھاونا

نُوں جِاُںدِآں رّکھِآ۔

کُجھ آپنے وّلوں

کای ورھِآں توں مَےنُوں ِاه پرسن کھلدا رِها کِ اُه کی کارن سن کِ اُه سِّکھ کَوم جو آپنی هوںد کاِام رّکھن لای ڈےڑھ دو سَو ورھِآں تک جُلم دے وِرُّدھ لڑدی کُربانیآں دےںدی رهی, تے پھےر لںمی جّدو-جهِد دے بااد پںجاب 'چ آپنا راج ستھاپت کرن 'چ کامےاب هوای, جِنھاں سِّکھاں دیآں وِاکتیگت وِسےستاواں, چرِّتر اتے بهادری ِاتِهاس 'چ ِاک مِسال بن گِآ, مهاراجا رنجیت سِںگھ دے دےهاںت دے بااد پںجاب 'چ سِّکھ راج نال هور وی بهُت کُجھ الوپ هو گِآ۔

سِّکھ راج دے اںت دے کارن کی اُس سمےں دے راجنیتک ِاتِهاسک هالات سن جاں مهاراجا رنجیت سِںگھ دیآں آپنیآں کمجوریآں اتے کُجھ راجنیتک گلتیآں ? ِاس دے نال ِاه وی کِ جے مهاراجا رنجیت سِںگھ پںجاب وِچ سِّکھ راج ستھاپت کرن 'چ سپھل هويا تاں اُس وِچ رنجیت سِںگھ دی آپنی کِنّی کُ بھُومِکا سی اتے اُس توں پهِلاں دیآں راجنیتِک گتیوِدھیآں جاں سِّکھ مِسلاں دے کارنامِآں دا کِنّا کُ ےوگدان سی ?

مےرے ِاس ناول 'ےُّگ-اںت' دا آرںبھ مهاراجا رنجیت سِںگھ دی مَوت توں تکریبن سّت سال بااد سنّ 1847-48 'چ هُںدا هَے۔ تد تک اںگرےجاں اتے سِّکھاں وِچکار مُدکی, پھِروجپُر, سبھرااَوں آد دیآں لڑاایآں هو چُّکیآں سن اتے جِنھاں 'چ اںگرےجاں نُوں جِّت پراپت هوای سی۔ ِانھاں سّت کُ سالاں وِچکار مهاراجا کھڑک سِںگھ, کُںور نَونِهال سِںگھ, مهاراجا سےر سِںگھ اتے رنجیت سِںگھ دے کای هور پُّتر سِّکھ راج دے 'پتوںتِآں' دیآں ساجِساں اتے مهّتواکاںکھِآواں دا سِکار هو چُّکے سن ۔ مهارانی جِںدا اتے اُسدا پُّتر دلیپ سِںگھ هالے جِاُںدے سن۔ لاهَور 'چ چاهے اکھَوتی سِّکھ راج هالے وی کِسے نا کِسے رُوپ 'چ کاِام سی پر اسلی تاکت پھرںگیآں دے هّتھ وِچ سی۔ بهُت سارے سِّکھ سردار اتے لاهَور دُآلے بَےٹھی سِّکھ پھَوج پھرںگیآں دی وپھادار بنی هوای سی۔

آم کرکے هُںدا ِاسے ترھاں آيا هَے, ِاتِهاس وِچ جِس کال وِچ وی باهرلیآں تاکتاں نے ساڈے مُلک 'چ پَےر جمااے تاں آرںبھ 'چ ِانھاں دا وِرودھ کرن توں بااد امیر اتے نَوکرساهی تبکا جدوں ِاه وےکھدا هَے کِ هُن ساسک نال مِلورتن کرن اتے ساتھ دےن 'چ هی اُنھاں دا نِّجی

بھلا هَے تاں دےس-بھگتی, جنتا دے بھلے اتے آتم-سنمان آد دے وِچار تِآگ کے نوےں ساسک دے سبھ توں اهِم مددگار بن جاںدے هن۔ ِاسے تبکے نے هی جلھِآں والا باگ دے کھُونی ساکے توں بااد جنرل ڈاِار نُوں سِروپا دِّتا سی۔

پر اُس وےلے, ےانی سنّ 1847-48 'چ هالے وی سِّکھ راج نال وپھاداری نِبھااُن والے اتے کھُددار وِاکتی مَوجُود سن جو پھرںگیآں دی پرمُّکھتا منّن توں ِانکاری سن۔ ِانھاں 'چوں سبھ توں مهّتوپُورن مُلتان دا سُوبےدار دیوان مُول راج, هجارے دا سُوبےدار چتر سِںگھ, اُسدا پُّتر راجا شےر سِںگھ اتے بھاای مهاراج سِںگھ آد سن۔

هر کوای سِّکھ راج دے ِاتِهاس نُوں کھاس کرکے مهاراجا رنجیت سِںگھ دے دَور نُوں آپنے-آپنے درِسٹیکون توں وےکھدا-پرکھدا هَے۔ آم کرکے سِّکھ ِاتِهاسکاراں دا جور ِاس گّل 'تے هُںدا هَے کِ مهاراجا رنجیت سِںگھ دے گُناں, پراپتیآں اتے هور سکاراتمک پّکھاں نُوں اُگھاڑِآ جااے اتے اُس دیآں گلتیآں-کمجوریآں نُوں دری تھّلے لُکا دِّتا جااے ۔ پر پھےر وی کُجھ ِاتِهاسکار اَےسے سن جِنھاں نے مهاراجا رنجیت سِںگھ دے نکاراتمک پّکھاں دا جے موٹے اّکھرا 'چ نهیں تاں چھوٹے اّکھراں 'چ جرُور جِکر کیتا هَے۔

مَےں وی مهاراجا رنجیت سِںگھ دے پرسںسکاں 'چوں هاں۔ مهاراجا رنجیت سِںگھ ِاک اَےسی هستی سی جو پںجاب دی دھرتی 'تے اَےن ٹھیک سمےں پَےدا هوای, جدوں هالات ساجگار سن۔ اُه ِاک نِربھَے اسادھارن اتے وِلّکھن ےوگتا دا مالک سی جِس نے سمےں دی آواج نُوں پچھانِآں, ِاتِهاس دے ِاس اوسر توں پُورا لابھ اُٹھايا تے سِّکھ راج کاِام کرن 'چ کامےاب هويا۔

مےرے ِاس ناول دیآں گھٹناواں دا مُّکھ کےںدر مُلتان دے سُوبےدار دے ماتهِت 'سُجاهباد' دا کِلھا هَے۔ پر مَےں آپنے ناول دا مُّکھ کِردار اتے ناِاک اُّچے هَوںسلے تے هِںمت والے ِاک سادھارن سِّکھ سِپاهی نُوں بنايا هَے۔ دُوسرا اهِم کِردار اںگرےجاں-سِّکھاں دے جںگنامے دے لےکھک ساه مُهںمد دا پُّتر 'ساه بکھس' هَے۔ ِاس دا اسلی نام آپنے باپ دے نال-نال مِلدا جُلدا سی, ِاس لای پاٹھک نُوں ناواں دی اُلجھن توں بچااُن لای تھوڑا جِها بدل دِّتا هَے۔

ِاس ناول دی ناِاکا 'رُوپ کَور' هَے جِس نُوں مَےں مهاراجا رنجیت سِںگھ دی دھی جاں پوتری دے تَور 'تے پےس کیتا هَے۔ ِاه پاتر کلپِت هَے جاں واستو, ِاس دا نِرنا مَےں پاٹھکاں اُّتے چھّڈدا هاں, ِاس سوال دے نال کِ کی مهاراجا رنجیت سِںگھ دیآں اّٹھ وِآهُتا رانیآں دی کُّکھوں سِرپھ پُّتر هی پَےدا هواے ? اتے اُس دے پُّتراں دیآں پتنیآں کُّکھوں وی دھی کِاُں نهیں

پَےدا هوای ? جِوےں کِ سُوجھوان پاٹھک سمجھ جانگے, مَےں رُوپ کَور نُوں ِاک پرتیک وجوں وی پےس کیتا هَے۔

ِاس ناول نُوں لِکھدِآں مےرا ِارادا نا تے مهاراجا رنجیت سِںگھ دیآں کمجوریآں-گلتیآں نُوں لُکااُنا هَے اتے نا هی اُبھارنا, بلک دوهاں نُوں ترک, سمےں اتے ِاتِهاس دی تّکڑی 'چ پا کے پاٹھکاں سنمُّکھ رّکھنا هَے۔ ِاس دے نال هی ناول دے بِرتاںت نُوں هُکمران جمات دیآں گتیوِدھیآں اتے لڑاایآں تک سیمت نا رّکھکے آم لوکاں, آم سِپاهیآں, گَےر سِّکھاں (کھاس کرکے مُسلماناں تے پٹھاناں) دی بھُومِکا اتے مانسِکتا راهیں سوچ تّک پهُںچن دا ےتن کیتا هَے۔ ِاتِهاسک گھٹناواں دا ورنن کردِآں مَےں باهرلے تّتھاں تک سیمت نا رهِ کے ِانھاں گھٹناواں/تتھاں دے پِّچھے لُکے 'مُول' تک پهُںچن دی کوسِس کیتی هَے۔

اُںج ِاه دّسن دی مَےنُوں لوڑ نهیں کِ ناول لِکھدِآں مَےں کِنھاں ِاتِهاسک سومِآں, پُستکاں دا سهارا لِآ هَے کِاُںک ِاه ِاک ناول هَے, کوای ِاتِهاس دی پُستک نهیں۔ پر جدوں مَےں آپنے کُجھ وِدوان دوستاں نُوں ِاس ناول دے پرکاسن توں پهِلاں آپنا کھرڑا پڑھن لای دِّتا تاں اُنھاں 'چوں کایآں نے ِاس ناول 'چ آاے کُجھ ِاتِهاسک وےروِآں, تّتھاں دے سروتاں بارے پرسن کیتے۔ ِاس لای ِانھاں هوالِآں دے سروتاں, پُستکاں دی سںکھےپ سُوچی مَےں ِاس ناول دے اںت 'چ دے رِها هاں۔ ِاّتھے مَےں کےول ِانّا هی لِکھاںگا کِ ِاس ناول دیآں مُّکھ ِاتِهاسک گھٹناواں مےرے سروتاں انُسار واستوِکتا دے بهُت نےڑے هن۔ اںگرےج اتے سِّکھ هکُومت نال سںبںدھ رّکھن والے تکریبن سارے پاتر وی ِاتِهاسک هن, سمےت مےرے ِاک وِسےس کِردار-شُجاهباد دے کِلھےدار سام سِںگھ دے۔ ِاس دے ِالاوا مَےں ِاک ناولکار دے تَور 'تے ِاس ناول دے کتھا-بِرتاںت نُوں سِرجدِآں هور وی کُجھ کھُّلھاں لایآں هن۔

-لےکھک

1

سهِر لاهَور, وِساکھ 1848 دی سوےر, ویه گھوڑ-سوار نانکساهی ِاّٹاں نال بنی سڑک 'تے آپنی هَولی-هَولی چال تُری جا رهے هن۔ ِانھاں ویهاں دے اّگے-اّگے دو هور گھوڑ-سوار هن جِنھاں دے ساندار گھوڑے اتے کُجھ کیمتی کپڑے اُنھاں پِّچھے آ رهے گھوڑ-سواراں توں وّکھرِآں کر رهے هن۔ گھوڑِآں دے کھُراں دی ٹپ-ٹپ سوےر دے کھاموس واتاورن 'چ ِاک اجیب جِها وِگھن پا رهی پرتیت هُںدی هَے۔ سڑک دے دووےں پاسے وگدیآں نالیآں 'چوں بدبُو نِکلدی اتے کِتے-کِتے گںدا پانی نالیآں 'چوں نِکل کے سڑک 'تے پھَےلدا نجر آ رِها هَے۔

ِاس چھوٹے جِهے دستے دے موهری دا نام کیرت سِںگھ هَے, آےُو چھّتی-سَےںتی ورھے پر تیه توں وّدھ نهیں لگدا۔ مّتھے اتے باهواں 'تے بھر چُّکے جکھماں دے نِسان دّسدے هن کِ ِاس نے کای مورچے مارے اتے کای لڑاایآں 'چ بھاگ لَے چُّکِآ هَے۔ ِاس دی نیلی پّگ دُآلے چّکر, لّک نال ِاک بھاری تلوار اتے کھّبے هّتھ 'چ لںمے آکار والا برچھا پھڑِآ هويا هَے۔ گھوڑے دی کاٹھی نال ِاک بںدُوک اتے آپنے کّپڑِآں تھّلے ِاںگلِستان دی بنی هوای ِاک پِستَول وی لُکاای هوای هَے۔

ِاس دے نال چل رِها سولاں-ستاراں ورھِآں دا ِاک نَوجوان جِس دیآں مّساں چھُٹنیآں سُرُو هو گایآں هن۔ ِاس دے کول ِاک تلوار اتے پِّٹھ 'تے کالے رںگ دی ِاک ڈھال دے ِالاوا هور کوای هتھِآر نهیں۔ ِاس نے وی آپنے کّپڑِآں تھّلے ِاک پِستَول لُکاای هوای هَے جو ِاس دے تُرن وےلے ِاس دے مامے نے دِّتی سی۔

بجاراں-گلیآں 'چوں لںگھدِآں جد ِاه کاپھلا اُّچیآں میناراں والی مسیت دے لاگے ِاک هوےلی کولوں دی لںگھِآ تاں کیرت سِںگھ نے سُّتے سِّدھ هی آپنے گھوڑے دی چال هَولی کر دِّتی۔ هوےلی دے ساهمنے ِاک ماسکی آپنی مسک نال چھِڑکا کر رِها سی اتے مِّٹی دی مهِک واتاورن 'چ پّسری هوای سی۔ پِّتل دے کوکِآں جڑے وّڈے سارے بُوهے دے سّجے پاسے ِاک سںگمرمر دے پّتھر 'تے پںڈت هیرا سِںگھ ابرول, 'راج جےوتسی' دا نام گُرمُکھی اتے اُردُو اّکھراں 'چ اُّکرِآ دِس رِها سی۔

مهاراجا رنجیت سِںگھ ِاس جےوتسی 'تے کاپھی وِسواس رّکھِآ کردے سن اتے ِاس نُوں مهاراجے دے اُنھاں کای بھےتاں دا پتا سی جو هور کِسے نُوں نهیں

سی پتا۔ کیرت سِںگھ دا وی پںڈت هیرا سِںگھ نال کاپھی مےل مِلاپ سی۔ اُس دی نجر جد دو-مںجلا هوےلی دی چھّت اُّتے پای تاں پںڈت جی نُوں اُّپر کھڑا وےکھدِآں هّتھ جوڑ کے نمسکار کیتا۔ پںڈت جی دے بُّلھ هِّلے جِوےں اسیرواد دے رهے هون۔ پھےر هّتھ دے ِاسارے نال پُّچھِآ: کِّدھر ?" کیرت سِںگھ نے گھوڑے دی لگام کھِّچدِآں هّتھ دے ِاسارے نال جواب دے دِّتا۔ پںڈت جی کُجھ سمجھے جاں نا سمجھے, پر هَولی دےنی بولے, "ٹھیک اے, جااَو, واهِگُرُو اںگ سںگ سهاای هووے ?"

پںڈت جی نے سِر دُآلے چھوٹا جِها ساپھا لپےٹِآ هويا سی اتے چِهرے 'تے چِّٹی داهڑی سج رهی سی۔ کیرت سِںگھ جاندا سی کِ اُه سِر توں تکریبن گںجے هن۔ مهاراجا نُوں کھُس کرن لای چاهے کوای بھایآ هووے چاهے پںڈت اتے چاهے وِدےسی گورا هر کوای داهڑی رّکھ لَےںدا اتے آم کرکے آپنے اسلی نام اّگے 'سِںگھ' لا دےںدا۔ جِوےں لالا رام توں مِسر لال سِںگھ بن گِآ اتے بھایآ رام داس توں رام سِںگھ هو گِآ۔

پںڈت هیرا سِںگھ دی داهڑی وّل وےکھدِآں کیرت سِںگھ نُوں اُس دی کهی گّل ےاد آ گای :

"اَواے کیرت سِآں دھرم ِانھاں کےساں-داهڑیآں 'چ نهیں وسِآ هويا اتے نا هی جںجُوآں وِّچ...۔ وال ودھااُن نال جاں آپنے نام اّگے 'سِںگھ' لااُن نال نا کوای بهادر بن جاںدا هَے اتے نا هی وپھادار۔ جے ِاس ترھاں هُںدا تاں مِسر لال سِںگھ اتے مِسر تےج سِںگھ کھالسا پھَوج نال دگا نا کردے۔"

"اُه تے نکلی سِّکھ سن۔" اُس آکھِآ سی۔

"تاں پھےر اسلی سِّکھ کَون آ ?"

ِاس توں بااد اُه تںگ جهے بجار 'چوں لںگھن لّگے جِّتھے دُکاندار, آپنیآں دُکاناں کھولھدِآں دُکاناں ساهمنے چھڑکا کر رهے سن۔ للاریآں, هلواایآں اتے بھاںڈے وےچن والِآں نے آپنیآں دُکاناں دے باهر سڑک دا کاپھی هِّسا گھےرِآ هويا سی, کِتے-کِتے ٹُّٹے گھراں دیآں ڈِّگیآں کںدھاں دے ڈھےر سن۔ دُکاناں دے نال هی آرجی چھّپر پا کے دُکانداراں نے آپنے گھوڑے بنّھے هواے هن جِنھاں دیآں لِّداں واتاورن 'چ ِاک اجیب جهی هواڑ پَےدا کر رهیآں هن۔ بجار وِّچ کھڑے رُّکھاں نُوں بجار 'چوں لںگھدے هاتھیآں اتے اُوٹھاں نے پّتِآں وِهُنا کر دِّتا هويا سی۔

جِس وےلے کیرت سِںگھ دا ِاه دستا مُلتانی درواجے 'چوں نِکل رِها سی, تکریبن اُسے وےلے چار گھوڑ-سوار, جو آپنے پهِراوے توں مُسلمان لّگدے سن, پسَوری درواجے 'چوں نِکل رهے سن۔ ِاس دستے دا موهری ساه بکھس سی جو کُجھ ورھے پهِلاں تّک مهاراجا دیآں ویه توپاں دے دستے دا

کرنَےل هويا کردا سی ۔ اُس دے نال چّل رِها ِاک تےراں-چَوداں ورھے دا دِسن والا کھُوبسُورت جِها مُںڈا, تےڑ سلوار, اُّپر کھُّلھا جِها چِّٹے رںگ دا کُڑتا اتے اُس اُّپر لاکھے رںگ دی پھتُوهی پاای هوای سی۔ دوواں دے سِر اُّتے کُّلے دُآلے ولی هوای مُوںگیآں رںگ دی پگڑی۔ باکی دے دو گھوڑ-سوار ِانھاں دے اںگ-رکھِاک سن۔

ساه بکھس نے چاهے آپنا اّدھا چِهرا آپنی پّگ دے لڑ نال ڈھکِآ هويا سی پر پھےر وی پشَوری درواجے 'چ کھڑے پهِرےدار نے اُس نُوں پچھان لِآ۔

"سلام ساه بکھس جی, اّج سوےرے-سوےرے کِّدھر چالے پا دِّتے ?

ساه بکھس نُوں ِاسے دا ڈر سی کِ کوای پچھان نا لوے۔ اُه آپنے تَوکھلے نُوں لُکااُںدِآں بولِآ:

"جرا سےکھ چراگ دین دی مجار تّک چّلِآ هاں۔ ساهِبجادے دی سِهت لای منّت مںگی هوای سی۔"

"هور کی کر رهے هو اّج-کّلھ ساه جی ?"

ساه بکھس سمجھدا سی کِ ِاس دے پُّچھن دے کی ارتھ هن۔ جے اُه ِاس وےلے وی توپکھانے دا جرنَےل هُںدا تاں ِاس دی هِںمت نهیں سی هونی ِاس ترھاں پُّچھن دی۔ اُه بولِآ :

"بس کھےتی کریدی هَے۔" پھےر من هی من آکھِآ : ِاس دا وی کی پتا ? کُجھ مهینے پهِلاں, جد توپکھانے دے جرنَےل سُلتان مهِمُود اتے کرنَےل سُلتان اهِمد نُوں پھرںگیآں دی سهِ 'تے کھالسا پھَوج توں برترپھ کیتا تاں اُنھاں دیآں جگیراں وی ِانھاں پھرںگیآں نے جبت کروا دِّتیآں سن۔ وَےر پھرںگیآں دا اُنھاں نال گھّٹ اتے توپکھانے نال جِآدا سی ۔ مُدکی, پھِروجپُر اتے سبھرااَو دیآں لڑاایآں 'چ ِانھاں دیآں توپاں نے پھرںگیآں دا بهُت نُکسان کیتا سی۔ توپچیآں بِناں هُن توپاں بھلا کِس کںم دیآں۔

ِاس توں پهِلاں کِ پهِرےدار جاں کوای هور سِپاهی اُس دے نال دے گھوڑ سوار ول تّکدا, ساه بکھس دے دووےں اںگ-رّکھِاک سِّکھ سِپاهیآں اتے 'ساهِبجادے' وِچکار آپنے گھوڑے ودھا کے کھڑے هو گاے۔

2

ساه بکھس نے پھکیر چراگ دین دی مجار کول جا کے مجار دے کھّبے پاسے کھُوه وّل تّکِآ, جِّتھے پھکیر اجیج-اُد-دین دے دّسے انُسار, کیرت سِںگھ نے اُنھاں نُوں آ کے مِلنا سی ۔ اُّتھے کِسے نُوں نا وےکھ کے ساه بکھس سوچاں 'چ پَے گِآ ۔ کُجھ دےر بااد جد اُس نے کیرت سِںگھ دے دستے نُوں کھُوه وّل

آاُںدِآں تّکِآ تاں اُس نے سُّکھ دا ساه لِآ۔

“سلام-وا-لےکُم سِںگھ ساهِب," کیرت سِںگھ نُوں چھال مار کے گھوڑے توں اُتردِآں وےکھ کے ساه بکھس بولِآ اتے پھےر اُه وی گھوڑے توں اُّتر گِآ۔

“پھکیر ساهِب نے تاں مَےنُوں دّسِآ هی نهیں کِ ِاّتھے تُسیں مِلوگے۔ کی مےرے واںگ تُهاڈی وی چھُّٹی کر دِّتی گای ?"

"هُن کھالسا پھَوج کاهدی بکھسی جی۔ هُن تاں لاهَور وی اُنھاں دا تے کھالسا پھَوج وی اُنھاں دی مُّٹھی وِّچ۔ مَےں تے آپ هی استیپھا دے کے چلِآ آيا۔ ِاه هُن مےرے ِاک مِّتر نے آپنے ساهِبجادے نُوں شُجاهباد دے کِلھے 'چ پُچااُن دی جِںمےواری مےرے سِر لگاای هَے۔"

"جے مَےں گلت نهیں تاں کهِ سکدا هاں کِ شُجاهباد دا کِلھا مُلتان دے سُوبےدار مُول راج دی متهِتی 'چ هَے۔ هُن ِاه کِلھا وی کوای مهِپھُوج مُکام نهیں۔ تُسیں جاندے هی هوووگے کِ پھرںگی ِاس وےلے مُلتان 'تے هملا کرن دے منسُوبے بنا رِها هَے۔"

"مهِپھُوج تے ِاه لاهَور وِّچ وی نهیں۔" کیرت سِںگھ بولِآ۔

"کِسے گّدار نے, جِنھاں دی اّج-کّلھ لاهَور 'چ کوای کمی نهیں, پھرںگیآں نُوں دّس دِّتا هَے کِ شُجاهباد دے کِلھےدار دا پُّتر لاهَور وِّچ هَے۔ سانُوں ڈر هَے کِ کِتے پھرںگی ِاس ساهِبجادے نُوں آپنے کبجے 'چ کرکے ِاس نُوں جرگمال دے تَور 'تے ورتدِآں ِاس دے پِتا نُوں دیوان مُول راج نالوں ٹُّٹن 'تے مجبُور نا کر دےن۔"

"نهیں, ِاه مُمکِن نهیں۔" ساه بکھس بولِآ, "مَےں سردار سام سِںگھ نُوں چںگی ترھاں جاندا هاں ۔"

"اَولاد لای آدمی بھلا کی کُجھ نهیں کر سکدا ۔ ِاس وےلے تے کھالسا راج دے وّڈے-وّڈے سردار آپنی جمیر اتے ایمان دی نیلامی سرےآم کردے پھِر رهے هن۔"

"هاں, ِاه تاں تُسیں سَو پھیسدی درُست آکھِآ۔" پھےر ساه بکھس کیرت سِںگھ دے کنّ کول آپنا مُوںه لِجاںدِآں بولِآ:

"کی تُهاڈے ِانھاں گھوڑ-سواراں 'تے ِاتبار کیتا جا سکدا هَے ?"

"هاں, بِلکُل ۔" اُه ساه بکھس وّل سوالیآ نجراں نال تّکدِآں بولِآ, "پھرںگیآں نال هوایآں تِنّاں لڑاایآں 'چ ِاه مےرے دستے 'چ سن۔ اتے جد مَےں استیپھا دِّتا تاں ِاه وی مےرے نال هو تُرے سن ۔"

"تاں پھےر مَےں بےپھِکر هو کے دّسدا هاں۔ ِاه مےرے پِّچھے کھڑے جِس کمسِن نُوں وےکھ رهے هو, ِاه کوای لڑکا نهیں, نابالگ لڑکی هَے ۔"

"لڑکی!" کیرت سِںگھ هَےران هُںدِآں 'اُس' وّل تّکدِآں بولِآ۔

هُن اُس نُوں اُس دے نَےن نکس سّچمُچ کُڑیآں ورگے لّگے۔ "ِاه تُهاڈی کوای...?"

"ِاه نا مےری کوای اجیج هَے اتے نا رِستےدار, اُںج وےکھِآ جاوے تاں تُهاڈا, مےرا, سارِآں دا ِاس نال کُجھ رِستا جرُور هَے۔"

"اَےوےں بُجھارتاں نا پااَو ساه جی ۔"

"ِاس دا نام رُوپ کَور هَے۔ تُهاڈے بھُچںگی واںگ ِاس نُوں وی کِسے مهِپھُوج جگھا پهُںچااُنا هَے۔"

"ِاه تاں مَےنُوں دّسِآ گِآ سی, پر ِانھاں بارے.... ? ِاه... ?"

"ِاه کوای آم لڑکی نهیں۔" ساه بکھس اُس دے کنّ کول آپنا مُوںه لِجاںدِآں بولِآ, "ِاه دھی جاں پوتری هَے, مهاراجا رنجیت سِںگھ دی ۔"

"دھی جاں پوتری?" کیرت سِںگھ نے کُجھ هَےران هُںدِآں کِها, "اساں تے کدی سُنِآ نهیں کِ مهاراجا جاں اُس دے کِسے پُّتر دے گھر کوای کُڑی وی پَےدا هوای سی?"

"پھےر تُسیں آپ هی سوچو کِ اُنھاں دے گھر پُّتر هی کِاُں پَےدا هواے ? دھیآں کِاُں نهیں ?"

اُنھاں توں کُجھ دُور مُںڈے دے بھےس 'چ کھڑی کُڑی اُنھاں دے هاو-بھاو اتے کیرت سِںگھ دے اُس وّل گھڑی مُڑی تّکن توں سمجھ گای کِ اُه اُسے بارے گّلاں کر رهے هن۔ اُس نُوں بڑا اجیب جِها انُبھو هون لّگا اتے اُه تھّلے وّل تّکدِآں پَےر دی جُّتی نال جمین رگڑن لّگی۔

"واهِگُرُو دی مرجی, ِاس بارے بںدا کی کهِ سکدا هَے۔" کیرت سِںگھ بولِآ۔

"تُهانُوں ِاه تے پتا هووےگا کِ راجپُوت راجے آپنیآں کُڑیآں نُوں جںمدِآں هی مار دِآ کردے سن۔"

"اسیں سِّکھ هاں, گُرُو دے سِّکھ" کیرت سِںگھ نے آکھِآ, "ساڈیآں مِسلاں دے ِاک سردار نے راجپُوتاں واںگ آپنی دھی نُوں جںمدِآں مارِآ سی تاں کھالسا پںتھ نے اُس نُوں 'کُڑیمار' کهِ کے بےدکھل کر دِّتا سی۔"

"اُه وےلے هور سن جد کھالسا کھالس اتے چڑھدیآں کلاں 'چ سی ۔ هُن جو هو رِها هَے, اُه تے تُسیں وےکھ هی رهے هو۔"

کیرت سِںگھ نے ٹھںڈا جِها ساه بھرِآ اتے ساه بکھس دی گّل 'تے سِر هِلااُںدِآں بولِآ, "ِاه تے درُست اے, پر ِاه... ِاه ?"

"جِس نے بچنا هُںدا اے, اُس نُوں کھُدا کِسے نا کِسے ترھاں بچا هی لَےںدا هَے?" ساه بکھس نے آکھِآ۔

"ساپھ-ساپھ دّسو۔"

"ِاه اُسے ترھاں هَے جِوےں کِّسِآں کهانیآں 'چ هويا کردا هَے۔ کُڑی دا جنم هُںدِآں هی ماں نے کِسے بھروسےمںد آدمی جاں اَورت دے جریاے ِاس نُوں کِسے 'مهِپھُوج جگھا' پُچا دِّتا; اتے جِّتھے ِاس دی پرورِس هُںدی رهی۔"

کیرت سِںگھ نے کُڑی وّل گَوه نال وےکھِآ۔ درمِآنا کّد, تھوڑھا بھرِآ هويا جُّسا, سِر دے وال کُجھ بھُورے, چِهرا کُجھ چَوڑا, اّکھاں موٹیآں-موٹیآں, پر بھروّٹے کُڑیآں واںگ پتلے هون دی بجااے کُجھ بھارے, لںمی گردن اتے کنّاں 'چ سونے دیآں گول-گول مُںدراں۔

"اتے ِاس دا باپ? سےر سِںگھ, کھڑک سِںگھ جاں... ?"

"سّچ پُّچھو تاں ِاس دے بارے مَےنُوں وی کُجھ نهیں پتا۔ مُمکِن هَے کِ ِاس دی پالن والی نُوں وی پُوری ترھاں پتا نا هووے۔ سونے دیآں موهراں 'چ بڑی تاکت هَے۔"

"تے پھےر ِاس نُوں هُن ڈر کاهدا ?"

"سونے دیآں موهراں جے چُّپ کرا سکدیآں هن تاں جبان کھُلھوا وی سکدیآں هن۔ جے پالنا والی نُوں نا وی پتا هووے تاں کوای داای, کوای کنیج...?"

"هُوں ۔" کیرت سِںگھ آپنے نّک نُوں کھُرچدِآں اتے سمّسِآ دی ناجُکتا بارے سوچدِآں بولِآ, “پر ِاس وِچاری توں کِسے نُوں کی ڈر ?"

"ڈر ?" ساه بکھس بولِآ, "کی تُسیں سُنِآ نهیں کِ مرهُوم مهاراجا سےر سِںگھ نے نَونِهال سِںگھ دی وِدھوا اتے هاملا بیوی نال جبر جِناه کرکے مار سُّٹِآ, تاں کِ اُس دی بھاوی اَولاد اتے تکھت دے هّکدار دا کھاتما هو جاوے۔"

"هاں, مَےں سُنِآ تے جرُور سی, پر وِسواس نهیں سی آيا کِ مهاراجا رنجیت سِںگھ دا پُّتر اَےسیآں کوجھیآں هرکتاں کر سکدا هَے۔" کیرت سِںگھ اپھسوس جاهر کردِآں اتے سِر هِلااُںدِآں بولِآ۔ "چّلو چھّڈو ساه جی ِانھاں گّلاں نُوں ۔ سُن کے من کھراب هُںدا هَے۔"

"من چاهے کھراب هُںدا هَے۔ پر هکیکت اتے سّچ نُوں اّکھوں اَوهلے کردے رهِنا وی تاں کوای سِآنپ نهیں۔"

"تاں پھےر تُهاڈے والد ساهِب نے ِاس بارے وی لِکھِآ هووےگا, آپنے جںگنامے وِّچ ?"

"ِاس بارے تاں نهیں, پر مهاراجا کھڑک سِںگھ دی وِدھوا رانی چںد کَور بارے جرُور لِکھِآ هَے۔ اُس نُوں وی سےر سِںگھ نے مروا دِّتا سی۔" ساه بکھس بولِآ۔

"اُس نُوں وی ?" کیرت سِںگھ دے مُوںهوں نِکلِآ۔ "جے جبانی ےاد هووے تاں سُنااَو۔"

"اُںجھ ِاس وےلے ِاه کُجھ سُنااُن والا اوسر نهیں۔ پر جے کهِںدے هو تاں سُنااُںدا هاں :

'سےر سِںگھ نے گّدی 'تے بَےٹھ کے جی

رانی کَےد کرکے کِلھے وِّچ پاای

گھر بَےٹھِآں رّب نے راج دِّتا

دےکھو مّل بَےٹھا ساری پاتساهی

برس هويا جاں اُس نُوں کَےد اںدر

رانی دِل دے وِچ جو جِّچ آای

ساه مُهںمدا مار کے چںد کَوراں

سےر سِںگھ نے گلوں بلا لاهی'

"اَوه ! تکھت اتے تاج دی کسِس آدمی نُوں کی دا کی بنا دِںدی هَے۔" کیرت سِںگھ جِوےں آپنے آپ نُوں کهِ رِها سی۔

"پر وےکھو سِںگھ جی جے اُس نُوں مارِآ وی گِآ تاں کِس بےرهِمی نال۔ اُس دیآں نِّجی داسیآں نُوں سونے دیآں موهراں دا لالچ دے کے اُنھاں نُوں آپنے وّل کیتا اتے داسیآں نے سِل-وّٹے نال رانی چںد کَور دا سِر پاڑ دِّتا۔"

"اَوه ۔ ِاه نهیں سی مَےنُوں پتا۔" کیرت سِںگھ دُّکھ نال سِر هِلااُںدِآں بولِآ۔

"هُن جو مَےں کهِنا چاهُںدا هاں, اتے جِس دا کھترا وی هَے, کِ جے رانی جِںد کَور نُوں دلیپ سِںگھ دے ِالاوا مهاراجے دے کِسے پُّتر دی سںتان دا هونا آپنے لای کھترا دِسن لّگے تاں کوای هَےرانی دی گّل نهیں۔"

"پر ِاه اَےوےں اپھواه وی تے هو سکدی هَے۔" کیرت سِںگھ بولِآ۔

"اپھواه جاں سّچ ۔ پر ِاس دی جان نُوں تاں کھترا هو هی گِآ ۔"

"هُوں۔ پر ِاس نُوں پُچااُنا کِّتھے هَے ?"

"رستے 'چ ِاک پِںڈ وِّچ چھّڈ دےنا هَے۔ اُّتھے ِاس نُوں پالن والے دے کوای رِستےدار رهِںدے نے ۔"

کیرت سِںگھ کُجھ دےر کھڑا سوچدا رِها, پھےر بولِآ:

"ِاّتھوں کِنّی کُ دُور ?"

"کاپھی دُور, سُجاهباد توں کُجھ پهِلاں ۔"

"تاں تے کاپھی دِن لّگ جانگے اُّتھے پهُںچدِآں ۔" کیرت سِںگھ بولِآ۔

ِاه کهِ کے کیرت سِںگھ نے ساه بکھس ساهمنے ِاه سمّسِآ رّکھی کِ 'ِاس' دے کُڑی هون دے بھےد نُوں ِاس ےاترا دَوران آپنے آدمیآں توں لُکاای رّکھنا اسںبھو هَے۔ کُجھ دےر وِچار-وٹاںدرا کردے رهِن توں بااد

کیرت سِںگھ نے آپنے سِپاهیآں ساهمنے اّدھا کُ سّچ دّس دِّتا کِ ِاه مُںڈا نهیں, کُڑی هَے۔ ِاس دی جان نُوں کھترا هَے تے کِسے سُرّکھِات ستھان 'تے پُچااُنا هَے۔ ِاه کَون هَے ? ِاس بارے چُّپ هی رهے۔ سُن کے سارے سِّکھ گھوڑ چڑھے اُس وّل هَےرانی اتے اُتسک نجراں نال تّکن لّگے۔ ِاس توں پهِلاں دلےر سِںگھ آپنے هان دی کِسے کُڑی دے سمپرک وِّچ نهیں سی آيا۔ ِاس وِچار نال کِ کُجھ دِن تّک اُه ِاس کُڑی نال رهےگا, اُه من هی من کھُس هو رِها سی۔

"هُن چںگا هووے جے تُسیں ِاس دے سِر 'تے سِّکھاں ورگی پّگ بنّھ دےوو۔" ساه بکھس آپنے جھولے 'چوں ِاک پّگ اتے کھںڈا کّڈھدے هواے بولِآ۔

کیرت سِںگھ نے رُوپ دے سِر توں کُّلے دُآلے ولی هوای پٹھاناں والی پّگ اُتار کے سِّکھاں ورگی پّگ بنّھ دِّتی۔ پھےر کھُوه توں گھوڑِآں نُوں پانی پِآ کے جد کیرت سِںگھ دا دستا تُرن لّگا تاں اُس نے ساه بکھس توں پُّچھِآ:

“هُن تُسیں واپس جااَوگے کِ رُوپ کَور نال ?"

"مَےں رُوپ نُوں اُس پِںڈ 'چ چھّڈن تّک تُهاڈے نال هی جاواںگا۔"

"چّلو ِاه وی ودھیآ۔ تُهاڈے کولوں تُهاڈے والد دا لِکھِآ جںگناما سُناںگا۔ اُںجھ تُهانُوں ساِاد پتا هی هووےگا کِ ِاه جںگناما کھالسا پھَوج اتے آم لوکاں 'چ کاپھی مسهُور اتے مکبُول هو گِآ هَے, ِاک دُوجے توں سُندِآں سُنااُںدِآں۔ جِنھاں نُوں ِاک دو بںد هی ےاد هن اُه ِاس 'چ آپنے وّلوں کای کُجھ جوڑ دےںدے هن۔ مَےنُوں وی کُجھ بںد جبانی ےاد هن۔ اُه سّچمُچ تُهاڈے والد ساه مُهںمد هُراں دے لِکھے هواے هن ِاس بارے کُجھ نهیں کهِ سکدا۔"

"هُن گّل تُری تاں مَےں ِاه وی دّس دےواں" ساه بکھس کهِن لّگا, "پھرںگیآں اتے رانی جِںداں نُوں وی ِاس جںگنامے دے لِکھے جان بارے سُوه مِل گای هوای هَے۔ کوای وی هُکمران ِاه نهیں چاهوےگا کِ اُنھاں بارے کوای سّچو سّچ لِکھے۔ اتے هُن مےرے والد ساهِب نے اُس جںگنامے دی ِاک نکل مےرے سپُرد کیتی هَے تاں کِ مَےں ِاس نُوں کِسے مهِپھُوج مُکام 'تے پُچا دےواں۔"

"سبھ کوای مهِپھُوج ستھان 'تے پهُںچنا چاهُںدا هَے ۔" کیرت سِںگھ بولِآ۔

"لاهَور 'چ هُن کَون مهِپھُوج هَے سردار ساهِب۔ اّج جِس نُوں هاتھی اُّتے سوار اتے پّگ 'تے کلگی لاای وےکھدے هاں, دُوجے دِن اُس دی پّگ اتے لاس مِّٹی 'چ رُلدی دِسدی هَے۔"

"سّچ کِها ساه جی, سّچ کِها۔" کیرت سِںگھ دُّکھ نال سِر هِلااُںدِآں بولِآ, "وےکھدے هی وےکھدے مهاراجا کھڑک سِںگھ, کُںور نَونِهال سِںگھ, ڈوگرے وجیر, سںدھاوالیاے کھتم هو گاے۔ تے... تے هُن کوِتا-کِّسِآں توں وی سرکاراں نُوں کھترا دِسن لّگا ۔"

"تلوار دی مار ِاک وار, پر هرپھ دی مار سدیآں تّک۔" ساه بکھس نے آکھِآ۔

***

3

ساه بکھس نے آپنے مُسلمان اںگ-رّکھِاکاں نُوں واپس بھےج دِّتا۔ اّگے تُرن لّگِآں کیرت سِںگھ نے سارِآں نُوں کای هداِاتاں دےن دے نال ِاه وی هداِات دِّتی کِ رُوپ کَور نُوں سارے رُوپ سِںگھ جاں سِرپھ رُوپا کهِ کے سںبودھن کرنگے۔

اُنھاں دے گھوڑے چاهے تےج دَوڑدے, چاهے هَولی چّلدے, اُه آپنے کھُراں نال دھُوڑ دے بّدل اُڈااُںدے جاںدے, بڑی بریک اتے هر تھاوےں پهُںچ جان والی دھُوڑ۔ سُورج چڑھِآ چاهے هالے ِاک گھڑی هی کیتی سی پر هوا 'چ سیتلتا سی۔ سُورج چڑھن دی دِسا وّل جان کرکے دھُّپ اُنھاں دیآں اّکھاں 'چ پَے رهی سی۔ دھُوڑ اتے دھُّپ توں بچن لای سارِآں نے آپنیآں پّگاں دے لڑاں نال آپنے چِهرے پُوری ترھاں ڈھک لاے هواے سن۔ ِاک کاپھلے دے گّڈے آپنی هَولی چال چّلدِآں وِپریت دِسا توں آ رهے سن۔ گّڈِآں نُوں هِّکن والِآں 'چ کُجھ سُّتے جِهے, کُجھ هُّکا پیںدے دِس رهے سن۔ اُنھاں دے پِّچھے ِاس کاپھلے دے اںگ-رّکھِاک گھوڑ-سواراں دا ِاک دستا وی چّلدا آ رِها سی۔ جد وی کوای کاپھلا جاں گّڈا رستے 'چ مِلدا تاں اُنھاں نُوں آپنے گھوڑے رستے توں ِاک پاسے کرنے پَےںدے۔ اُںجھ ِاه سڑک نام دی هی سی۔ بس گّڈِآں اتے گھوڑِآں دے آاُن جان نال بنی سُّکے کھےتاں, مَےداناں 'چوں لںگھدا هويا ِاک چَوڑا جِها رستا۔ بلداں دے گلاں 'چ پاایآں ٹّلیآں دی ٹن-ٹن واتاورن دی نیرستا نُوں توڑدی جاپ رهی سی۔ کِسے پِںڈ دے باهروں لںگھدے تاں تیویآں سِر 'تے گھڑے چُّکی کِسے مِّٹھے پانی دے کھُوه توں پانی بھرن جاںدیآں جاں لِآاُںدیآں دِسدیآں۔ اّدھ نںگے بّچے آپنے هنےرے بھوِّکھ توں بےکھبر دَوڑدے کھےڈدے نجر آ رهے سن۔

دو تِنّ گھںٹے گھوڑے دُڑااُںدے رهِن توں بااد گھوڑِآں نُوں ساه دوااُن دی کھاتر اُنھاں دی رپھتار هَولی کر لای۔ رستے 'چ دلےر سِںگھ کِسے وےلے رُوپ کَور وّل تّکدِآں اُس دے گھوڑے دے نال-نال گھوڑا دُڑااُن لّگدا۔ ِاس کھُوبسُورت کُڑی دے نال هون کارن دلےر سِںگھ آپنے ِاس سپھر دے کھترِآں بارے بِلکُل هی بھُّل گِآ اتے اُس نُوں رُوپ دا ساتھ بهُت چںگا اتے سُکھداای مهِسُوس هون لّگا۔ رُوپ کَور هُن 'رُوپ سِںگھ دے رُوپ وِّچ هور وی آکرسک لّگ رهی سی۔ جد اُه ِاک پِںڈ دے باهر گھوڑِآں نُوں پانی

پِلااُن لای رُکے تاں دلےر سِںگھ جھّٹ آپنے گھوڑے توں چھال مار کے رُوپ نُوں گھوڑے توں اُتارن لای اُس کول جا پهُںچِآ۔ رُوپ نے وی مُسکرا کے اُس وّل تّکِآ اتے اُس دے هّتھ دا سهارا لَے کے تھّلے اُّتر گای۔ پر اںدروں اُس دا دھِآن کیرت سِںگھ وّل سی۔ تِنّ گھںٹے دی ِاس گھوڑ-سواری کارن اُس دیآں لّتاں آکڑیآں هوایآں سن اتے اُس نُوں دھرتی 'تے پَےر رّکھ کے آپنا سںتُلن کاِام رّکھنا مُسکِل هون لّگا۔ دلےر سِںگھ نے اُس دے لّک دُآلے باںه ول کے اُس نُوں سهارا دِّتا۔

"ساودھان دلےر سِںگھ ساودھان۔" کیرت سِںگھ من هی من کهِ اُّٹھِآ, "ِاه ساهی کھاندان دی اَورت هَے۔" پھےر اُس نے دُوجِآں وّل تّکدِآں آکھِآ:

"سانُوں بهُت ساودھان هو کے چّلنا پوےگا ساه ساهِب ۔ سارے پںجاب 'چ نَوکریاَوں برکھاست کیتے وِهلے سِپاهی جُںڈلیآں بنا کے ِاّدھر-اُّدھر گھُںم رهے نے ۔ تُسیں رستے 'چ وےکھِآ هی هووےگا۔"

"هاں, مَےں وےکھ رِها هاں سِںگھ جی۔ اَےنے ورھے سِپاهیگِری کرن توں بااد تلوار دی تھاوےں هل نُوں اےنی اسانی نال نهیں پھڑِآ جا سکدا۔ هُن دھاڑوی بن کے لُّٹ مار کردے گھُںم پھِر رهے هن۔ کوای ِاکّلا دُکّلا مُساپھِر ِانھاں توں مهِپھُوج نهیں۔"

پانی پین اتے گھوڑِآں نُوں ساه دِوااُن توں بااد اُه پھےر تُر پاے۔ پںدراں کُ میل دھُوڑ دے بّدل اُڈااُن توں بااد اُنھاں نے وےکھِآ کِ کاپھی سارے پھَوجی سِپاهی ِاک وِسال بوهڑ تھّلے بَےٹھے پّتھراں دے چُّلھے بنا کے کُجھ رِنّ پکا رهے سن۔

"چںگا هووے جے اسیں ِانھاں کول کُجھ پل رُک کے ِانھاں نال دو چار گّلاں کر لایاے۔ ورنا بهُت اسُبھاوِک لّگےگا۔" کیرت سِںگھ نے سُجھاا دِّتا۔

ساه مُهںمد بکھس نے 'هاں' 'چ سِر هِلا دِّتا۔ کیرت سِںگھ دے ِاسارے نال رُوپ اتے دلےر سِںگھ نے آپنیآں پّگاں دے لڑ آپنے چِهرِآں دُآلے ول کے آپنے مُوںه ڈھک لاے۔

اُنھاں آپنے گھوڑِآں دی لگام کھِّچی اتے گھوڑِآں 'تے بَےٹھِآں بَےٹھِآں 'واهِگُرُو جی کا کھالسا' آکھِآ۔ اّگيوں'' واهِگُرُو جی کی پھتِه آکھدِآں اُنھاں 'چوں ِاک سِںگھ بولِآ:

"آاَو, ساڈے نال بَےٹھ کے پرسادا چھّکدے جااَو۔"

"نهیں, اسیں لاهَور توں کھُوب ڈھِّڈ بھر کے تُرے ساں۔"

"اَوه ۔ تاں تُسیں لاهَور توں آ رهے هو۔ کی هَے اُّتھوں دی تاجا کھبر ?”

"کُجھ کھاس نهیں۔ سبھ کُجھ سمسان واںگ چُّپ۔ لوکاں دا کهِنا هَے کِ پھرںگی ِاّتھوں چھےتی هی چلے جانگے ۔" کیرت سِںگھ نے اُّتر دےںدِآں آکھِآ۔

"کی گّلاں کر رهے هو سِںگھ جی, آپنیآ اّکھاں 'چ آپ مِّٹی پااُن والیآں۔ ساڈے راجے اتے رانیآں آپ بُلا رهیآں هن ِانھاں پھرںگیآں نُوں-آاَو آاَو !" ِاک سِّکھ سِپاهی روه نال کهِ اُّٹھِآ, "بولیآں لّگیآں هوایآں هن پںجاب دیآں -پهِلاں نَونِهال سِںگھ دی ماں نے پھرںگیآں نُوں آپنے بچااَو لای پںجاب دے کُل مال گُجاری دے رُپاے 'چوں چھے آنے دےن دی پےسکس کیتی۔ اُس توں بااد مهاراجا سےر سِںگھ نے ِاه بولی ودھااُںدِآں ستلُج پار دے آپنے سارے ِالاکے پھرںگیآں نُوں دےن دا واادا کر دِّتا ۔"

"سِرپھ ِالاکے هی نهیں۔" دُوجا بولِآ, "نال چار لّکھ رُپایاے وی۔ اتے ِاه وےکھ کے پشَورا سِںگھ نے ِاس پےسکس توں اُّپر ودھادِآں کسمیر وی پھرںگیآں نُوں دےن دی پےسکس بھےج دِّتی۔ اتے, اتے هُن رانی جِںداں نے پھرںگیآں نُوں دُآبا دے کے آپنے لای سُرّکھِآ کھرید لای ۔"

"چںگا هووے جے ِاه پھرںگی لاهَور توں دپھا هو جان۔ اُنھاں دے جاںدِآں هی اسیں ِاس رانی اتے ِاس دے پُّتر نُوں چلدا کر دےنا اے۔ ِاه تے پھرںگیآں دے هّتھ دی کٹھپُتلی هَے ۔"

"ِاںجھ کِاُں کهِںدے هو مهارانی نُوں ?" کیرت سِںگھ گّل نُوں اّگے تورن دی کھاتِر بولِآ, "هُن تاں لاهَور نُوں آپنا اسلی وارِس مِلِآ هَے۔ مَےں سُنِآ هَے کِ اُه ِاک کابل اتے دلےر اَورت هَے۔"

"وارِس کِ دُسمن ? دلےر کِ چالباج ?" اُنھاں 'چوں ِاک اّدھکھڑ اُمر دا سردار بولِآ۔ ِاس دے مّتھے اتے گردن اُّتے سّٹاں دے نِسان سن۔ "جے ِاس نے مُدکی تے پھِروجپُر دی لڑاای 'چ لال سِںگھ اتے تےج سِںگھ نال مِل کے کھالسا پھَوج نال دگاباجی نا کیتی هُںدی تاں اسیں اُه لڑاای جِّت لای هُںدی ۔" پھےر اُس نے ساه بکھس وّل گَوه نال وےکھدِآں آکھِآ:

"جے مَےنُوں بھُلےکھا نهیں پَےںدا تاں ِاه ساه مُهںمد دے سپُّتر ساه بکھش هن, کھالساای توپکھانے دے مسهُور توپچی تے جِنھاں دے والد نے ِاس جںگ بارے کوای لںما کِّسا لِکھِآ هَے ۔" اُس دے پچھانے جان 'تے کیرت سِںگھ من هی من گھبرايا۔ پھےر اُنھاں ساهمنے سُبھاوِک هُںدِآں آکھِآ-

"تُساں ٹھیک هی پچھانِآ هَے۔"

"تاں پھےر کُجھ سُنااَو ساه جی ۔ اسیں وی سُنیاے کِ سّچ لِکھِآ هَے جاں جھُوٹھ?”

کیرت سِںگھ نے ساه بکھس نُوں ِاسارا کیتا, اتے اُه بولِآ:

"مَےنُوں پُوری تاں ےاد نهیں, پر اُه بںد جرُور سُنا سکدا هاں جو تُسی سُننا چاهُںدے هو, ےاانی رانی جِںداں بارے :

جّٹی هوواں تاں کراں پںجاب رںڈی

سارے دےس دے وِّچ جا تُرن واراں۔

چھّڈاں نهیں لاهَور وِّچ وڑن جوگے

سنے وّڈِآں اپھسراں جماںداراں۔

پاے رُلن ِاه وِّچ پردےس مُردے,

ساه مُهںمد مارنی اےس مارا۔

“تُهاڈے ِاس بںد توں تاں ِاه ارتھ نِکلدے هن کِ سِّکھ پھَوجاں دی هار نُوں وےکھکے رانی جِںداں کھُش سی۔“ ِاّک  سِںگھ بولِآ۔

"کھُش تاں هونا هی هويا۔ اُنھاں چوں ِاک نے آکھِآ, "بلک مَےں تے ِاهی کهاںگا کِ سبھ توں پهِلاں ِاسے نے گُلاب سِںگھ ڈوگرے نال مِل کے کھالسا پھَوج نُوں هرااُن دا چھڑےںتر رچِآ سی۔"

"اتے مِسر لال سِںگھ 'تے تےج سِںگھ ۔" ِاک نے پُّچھِآ۔

"اُه تے موهرے سن بھاای موهرے۔" ساه بکھس بولِآ۔ ِاس بارے جو لِکھِآ هَے, اُه وی سُن لاَو-

"ارجی لِکھ پھرںگیآں کُںج (گُپت) گوشے,

پهِلے آپنا سُکھ انںد واری

تےرے ول مَےں پھَوج نُوں گھلنی آں

کھّٹے کریں تُوں ِانھاں دے دںد واری۔"

"پر... پر مَےنُوں هالے تّک سمجھ نهیں آيا کِ مهاراجا رنجیت سِںگھ دی ِاه رانی کِاُں چاهُںدی سی کِ کھالسا پھَوج هار جاوے?" ِاک نَوجوان سِّکھ سِپاهی نے پُّچھِآ, "ِاس وِّچ تاں سارِآں دا نُکسان ?"

"تَےنُوں نهیں پتا مُںڈِآ, اُهی سردار, جو ِاس دستے دا سرگنا لّگدا سی بولِآ:

“چھوٹیآں اَورتاں آپنے جاتی کھُدگرجی توں اُّپر اُّٹھ کے کُجھ نهیں سوچ سکدیآں۔ ِاه اَورت مهاراجا رنجیت سِںگھ دے سِکاری کُّتِآں دے رکھوالے دی دھی سی۔ بس ِاک دِن اُس دی دس-باراں ورھِآں دی دھی دی کھُوبسُورتی 'تے آسِک هو کے مهاراجا ِاس نُوں گھر لَے آيا۔"

"مَےں ِاه منّن نُوں تِآر نهیں کِ سِرپھ وّڈا آدمی اُّچی سوچ والا هُںدا هَے۔" وِچوں ِاک بولِآ, "ِاه گُلاب سِںگھ, دھِآن سِںگھ ڈوگرے کوای چھوٹے آدمی سن... اتے سںدھاوالیاے ?"

"تےرے نال مَےں سهِمت هاں۔" اُهی سردار کهِن لّگا, “گّل ِاس ترھاں هوای کِ رانی جِںداں دا جواهر سِںگھ نام دا ِاک بھرا وی سی جِس نے آپنے بھانجے دلیپ سِںگھ لای رستا ساپھ کرن کھاتِر کںور پسَورا سِںگھ نُوں مروا دِّتا۔ ِاس گھٹنا نے کھالسا پھَوج نُوں آپے توں باهر کر دِّتا۔ پھَوج نے جواهر سِںگھ نُوں مار سُّٹِآ۔"

"مَےں تُهانُوں ِاس بارے ِاک بںد سُنااُںدا هاں۔" ساه بکھس نے جوس 'چ آاُںدِآں سُنااُنا سُرُو کیتا-

جِنھاں مارِآ کوهِ کے ویر مےرا

مَےں کھُهااُوںگی اُنھاں دیآں جُںڈیآں نی۔

دھاکاں جان ولاِاتی دےس سارے

پاواں بّکرے واںگ جا وںڈیآں نی۔

چُوڑے لهِنگے بهُت سُهاگناں دے

نّتھ چَوںک تے والیآں ڈںڈیآں نی

ساه مُهںمدا پَےنگے وَےن ڈُوںگھے

جدوں هون پںجابناں رںڈیآں نی۔

اُه کُجھ دےر ِاسے ترھاں دیآں گّلاں کردے رهے۔ کیرت سِںگھ نے اُنھاں دی هاں 'چ هاں مِلااُنا هی بِهتر سمجھِآ۔

ِاس اّدھکھڑ سِپاهی بولِآ, 'سانُوں پںجاب دے تکھت 'تے کُّچھڑ چُّکِآ چھوکرا نهیں چاهیدا اتے نا هی کھڑےںتری اَورت۔ ِاه پںجاب کوای ِانھاں دی جّدی جگیر نهیں۔ ِاس وےلے سانُوں لوڑ هَے کِسے بهادر, کھُّددار اتے سِآنے سردار دی جو پھرںگیآں نال لڑن دی هِںمت کر سکے ۔“

"کِس دی جگیر, کِس دی نهیں ۔“ کیرت سِںگھ اُنھاں دی نیےت جانن کھاتر بولِآ, "اسیں سِپاهیآں نے تاں نَوکری کرنی هُںدی دے۔ گلت-ٹھیک نال ِاک سِپاهی نُوں بھلا کی سروکار ? مَےں تاں کهِںدا هاں کِ نَوکری لّبھنی هووے تاں جںمُو توں وّدھ چںگی جگھا هور کوای نهی ?"

"ِاه مَےں کی سُن رِها هاں تُهاڈے مُوںهوں کھالسا جی۔ بهادراں نُوں بھلا بھُّکھے مرن دی کی لوڑ? جاں تے لُّٹ مار کراںگے اتے جے نَوکری کراںگے تاں مُلتان دے سُوبےدار مُول راج دی۔ ِانھاں سُآرتھی سرداراں توں تاں مُولا کھّتری چںگا جِس نے پھرںگیآں اّگے سِر جھُکااُن توں ِانکار کر دِّتا۔“

"تُساں مےرے دِل دی گّل آکھی کھالسا جی۔“ ساه بکھس نے آکھِآ,

"دراسل اسیں وی اُسے پاسے جا رهے هاں ۔"

***

4

کھالسا پھَوج دا ِاک جرنَےل ِاک مُسلمان اردلی نال جان لارَےںس دے کمرے وِّچ داکھل هو کے ِاّدھر-اُّدھر وےکھن لّگا۔ جان لارَےںس دی ِاه رِهاِاش-گاه کِسے وےلے مُگلیآ سلتنت دے کِسے امیر دی هُںدی سی۔ ِاه سارے گھر, هوےلیآں اتے مهّل جِآداتر لاهَور سهِر دے باهر کرکے

بنااے گاے سن جِنھاں دے کھےتراں توں بیتے سمےں دی سان-اَو-سَوکت دا انُمان لايا جا سکدا سی۔

سڑک توں تھوڑھا دُور, سّجے پاسے رُّکھاں دے ِاک جھُںڈ وِچکار, جو کِسے وےلے الی مرداس کھاں دا نَو لّکھا باگ هُںدا سی, پھرںگی سِپاهیآں دے چِّٹے رںگ دے تںبُو کتاراں 'چ لّگے دِس رهے سن, اتے جِنھاں دی گِنتی دِن-بدِن ودھدی جا رهی سی۔ ِاس چھوٹی جِهی چھااُنی 'چ اںگرےج سِپاهیآں دے تںبُو پُوربیاے اتے گورکھے سِپاهیآں توں کُجھ دُوری 'تے لّگے هواے سن۔ پھرںگی رَےجیڈَےںٹ دے کهِن انُسار ِاه سِپاهی اُنھاں دی آپنی سُرّکھِآ اتے لاهَور سهِر چ ودھدی جا رهی اراجکتا نُوں مُّکھ رکھدِآں لُدھِآنے توں مںگوااے گاے سن۔

هُن ِاه بهُت سارے مکان اتے هوےلیآں پھرںگی اپھسراں جاں سِّکھ سرداراں نے مّلیآں هوایآں سن۔ جان لارَےںس دی ِاس رهاِاسگاه نُوں رهِن ےوگ بنااُن لای اّدھ-پچّدھے ےتن کیتے گاے لگدے سن۔ وراںڈے دے پھرش تھاں-تھاں توں اُّکھڑے هواے سن۔ البّتا کمرے وِّچ ایران اتے کسمیر دے بنے رںگ-برںگے گلیچے جرُور وِچھے دِس رهے سن۔ کمرے 'چ چار پںج کُرسیآں اتے ِاک مےج دے ِالاوا هور کُجھ کھاس نهیں سی پِآ دِس رِها۔ کںدھ نال جان لارَےںس دے بھرا هَےنری لارَےںس دی تسویر جرُور لمک رهی سی جِس نُوں پھرںگی گورنر نے لکھناُو بھےج دِّتا سی۔

"آاَو کاهن سِںگھ جی," ِاک درواجے 'چوں لںگھ کے اںدر آاُںدِآں جان لارَےںس نے آکھِآ۔ لارَےںس نُوں اںدر آاُںدِآں وےکھ کے اردلی باهر چلا گِآ۔ جان لارَےںس نے سِںگھاں واںگ سِر 'تے پںگ بنّھی هوای, لںمی داهڑی اتے کوٹ اُّتے کای ترھاں دے تمگے لمکدے دِس رهے سن۔

لارَےںس ِاک الماری وّل ودھِآ, الماری کھولھی اتے الماری 'چوں ِاک بوتل اتے دے گلاس کّڈھ کے مےج 'تے رّکھ دِّتے۔ پھےر رسوایاے نُوں آواج ماردِآں پانی لِآاُن لای کِها۔ رسوایاے نے پانی دا جّگ بھر کے مےج 'تے رّکھ دِّتا۔

لارَےںس نے دوهاں گلاساں 'چ وِسکی پاای اتے ِاک گلاس 'چ پانی پااُںدِآں بولِآ, "مےرا کھِآل هَے کِ تُهانُوں تاں پانی دی لوڑ نهیں۔"

جان لارَےںس سِّکھ سرداراں دی ِاس کمجوری نُوں چںگی ترھاں سمجھدا اتے ِاس دا اُچِّت لابھ اُٹھااُنا وی چںگی ترھاں جاندا سی۔ دووےں جنے کُرسیآں تے بَےٹھ گاے۔ کاهن سِںگھ نے وِکھاوے لای تھوڑھا جِها پانی وِسکی والے گلاس 'چ پايا اتے ِاک گھُّٹ بھردِآں بولِآ:

"واه ! سُآد آ گِآ۔ تُهاڈی ولَےتی سراب بهُت ودھیآ هُںدی هَے۔“

"پر تُهاڈی سراب واںگ اَےنی پُرجور نهیں هُںدی۔ ِاک واری رنجیت سِںگھ نے آپنے والی سراب دا گلاس اّدھا کُ بھر کے مَےنُوں دِّتا تاں مَےں دو تِنّ گھُّٹ پی کے هی ڈِّگن والا هو گِآ ساں ۔ تُسیں لوک پتا نهیں کِوےں هجم کر لَےںدے هو۔"

کاهن سِںگھ جور نال هّسِآ۔ دو تِنّ گھُّٹ هور پیتے اتے کھالی جِهے کمرے وّل تّکدِآں بولِآ, " تُسیں رَےسیڈَےںس والا مکان چھّڈ کے کِاُں آ گاے ?"

"چھّڈ کے آاُنا پِآ۔" لارَےںس کُجھ دُکھی سُر 'چ بولِآ, "مَےں تے اَےکٹِںگ رَےسیڈَےںٹ ساں۔ هُن کلکّتے توں ِاک نِکںمے گورنر جنرل نے آپنے ورگے نِکںمے آدمی نُوں رَےسیڈَےںٹ کمِسنر بنا کے بھےج دِّتا هَے۔ سو سانُوں سارِآں نُوں رَےسیڈَےںسی کھالی کرنی پای۔"

"تُسیں مَےنُوں دّسنا سی۔ کای سِّکھ سردار, جو هُن نهیں رهے, اُنھاں دے گھراں نُوں جںدرے لّگے پاے نے۔ کوای چںگا اتے سجِآ سجايا گھر کھُلھوا دےںدا تُهاڈے لای ۔"

"سُکریآ سردار ساهِب, جے لوڑ پای تاں تُهانُوں کهاںگا ۔ هاں, ےاد آيا, رانی جِںد کَور والی هوےلی 'چ هُن کَون رهِںدا هَے? "

"جے بُرا نا منااَو," کاهن سِںگھ کهِن لّگا, "تاں کهاںگا کِ رانی ساهِباں نُوں ِاک چھوٹے جِهے مکان 'چ بںد کرکے کمپنی سرکار نے چںگا نهیں کیتا۔ اُنھاں نُوں ناراج کرنا تُهاڈے هِّت 'چ نهیں۔"

"مَےں تُهاڈے نال مُتپھِک هُںدِآں کهاںگا کِ سانُوں ِاه کھبر مِلی سی کِ اُس هوےلی چ کوای سُرںگ هَے, جِس راهیں مهارانی اتے دلیپ سِںگھ نِکل کے نّس سکدے سن اتے ِاه ساڈے هِّت 'چ نهیں کِ اُه مُلتان دے سُوبےدار جاں هجاراں دے چھتر سِںگھ نال جا مِلن ۔"

"هُوں, ِاه تے ٹھیک اے۔" کاهن سِںگھ اّگيوں بلِآ, "تُهاڈے کول آاُن توں پهِلاں مَےں مهارانی ساهِباں نُوں مِلن گِآ ساں۔ اُنھاں مےری مارپھت تُهانُوں آکھ گھّلِآ هَے کِ جے پںجاب 'تے کبجا کرنا هَے تاں سِّدھے تریکے نال کرن۔ اَےوےں اُلٹے تریکے ورتن دا کی لابھ?"

"ِاس نُوں تُسیں نهیں سمجھ سکدے", لارَےںس بولِآ, "پر مهارانی بارے سّچ ِاه هَے کِ مهارانی نُوں نجربںد کرن دا هُکم ساڈے نوےں رَےسیڈَےںٹ کمِسنر پھرَےڈنِک کری نے جاری کیتا سی ۔"

"پھرَےڈرِک کری ? تُسیں تاں ساڈے آپنے هو۔ کای ورھے هو گاے تُهانُوں لاهَور 'چ رهِںدِآں اسیں ِاک دُوجے نُوں سمجھدے هاں۔ پر ِاه کری ? کِتے ساریآں ےوجناواں 'تے پانی هی نا پھِر جاوے۔ مَےں تے تُهانُوں ِاه سلاه دےواںگا کِ کِسے نا کِسے ترھاں شُجاهباد دے کِلھےدار نُوں آپنے هّتھ 'چ کر

لِآ جاوے : لالچ دے کے, ڈرا دھمکا کے اُس دے پُّتر نُوں آپنے کبجے 'چ کر کے۔ پر سبھ توں جرُوری ِاه هَے کِ هجارے دے چھتر سِںگھ نُوں مُول راج نال مِلن توں روکِآ جااے۔“

لارَےںس سمجھدا سی کِ کاهن سِںگھ ِاه کُجھ پھرںگیآں پرتی آپنی وپھاداری وِکھااُن لای کهِ رِها هَے۔ اُه آپ اَےنے مُورکھ نهیں سن۔ پھےر وی کاهن سِںگھ دی تسّلی لای بولِآ:

“ِاس کںم لای اسیں آپنے دو اپھسراں نُوں روانا کر دِّتا هَے۔ ِاه وی سُنن 'چ آيا هَے کِ رنجیت سِںگھ دی ِاک پوتری وی پھرار هون 'چ کامےاب هو گای هَے, اتے ِاک بهُت کھترناک آدمی کیرت سِںگھ وی۔“

ِاس دَوران جان لارَےںس نے مساں ِاک گلاس کھالی کیتا جد کِ کاهن سِںگھ اّدھی توں وّدھ بوتل چڑھاا گِآ سی۔ ِاس توں پهِلاں کِ اُه آپنے هوش-هواس گوا بَےٹھدا, جان لارَےںس اُس نُوں سںبودھِت هُںدِآں بولِآ:

"تُسیں جاندے هو کِ مَےں تُهانُوں کِاُں بُلايا هَے?”

کاهن سِںگھ پرشن بھریآں نجراں نال اُس ول تّکن لّگا۔

“اںگرےجی سرکار نُوں تُهاڈے ورگے وپھاداراں اُّتے بهُت بھروسا هَے۔ مُلتان دی سُوبےداری تُهانُوں مِلن والی هَے۔ ِاس مکسد لای تُسیں ِاک بھاری پھَوج لَے کے مُلتان وّل روانا هو جااَو۔ ِاس بارے لاهَور دربار ولوں تُهاڈے لای پھرمان تِآر هَے۔“ کهِںدِآں جان لارَےںس نے اُه پھرمان کاهن سِںگھ دے هّتھ پھڑا دِّتا۔

***

5

'مَےں تے سوچدا ساں کِ تُسیں رُوپ کَور نُوں مےرے سپُرد کرکے واپس پرت جااَوگے۔“ کیرت سِںگھ آپنے نال چّل رهے اتے گھوڑے 'تے بَےٹھے ساه بکھس نُوں سںبودھِت هُںدِآں بولِآ۔

"جے تُهانُوں مےرا ساتھ پسںد نهیں تاں واپس چلے جاواںگا۔" ساه مُهںمد بکھش نے هّسدِآں آکھِآ۔

"ِاه کی کهِ رهے هو شاه ساهِب۔ تُهاڈے ورگے دانسمںد اتے تجربےکار سِپاری دے ساتھ نال نا سِرپھ مےرا هَوسلا بنِآ رهےگا, بلک بهُت کُجھ سِّکھاںگا وی۔"

'اُںجھ هکیکت ِاه هَے کِ ےکینی تَور 'تے مَےں هالے تّک ِاس بارے کوای پھَےسلا نهیں کیتا۔" ساه بکھس نے اّگيوں آکھِآ, "جِّتھے تُسیں جا رهے هو, مَےں اُتھوں دے کِلھےدار سام سِںگھ بارے بهُت کُجھ سُنِآ هَے۔ جے پھرںگیآں نے

مُلتان اُّتے هملا کرن دا پھَےسلا کیتا تاں مَےں کِتے نےڑے تےڑے هونا چاهواںگا۔ ِاه جںگناما هالے کھتم نهیں هويا اتے مےرے والد ساهِب نے مےرے تُرن لّگِآں مَےنُوں تاکید کیتی هَے کِ مَےں آاُن والی جںگ دی ساری کھبر اُنھاں نُوں لِآ کے دےواں۔"

گّلاں کردِآں کیرت سِںگھ اتے ساه بکھس, دلےر اتے رُوپ کَور آپنے-آپنے گھوڑِآں 'تے نال-نال چّل رهے سن۔ کُجھ دےر گھوڑے دُڑااُںدے رهِن توں بااد جد کُجھ هَولی هواے تاں ساه بکھس نے کیرت سِںگھ توں پُّچھِآ:

"تُسیں آپنے بارے کُجھ نهیں دّسِآ۔ کی تُسیں وی ِاس دلےر سِںگھ نُوں اُس دے پِتا کول پُچا کے واپس پرت جااَوگے?"

سُن کے کیرت سِںگھ دے بُلھاں 'تے ِاک بھےدبھری مُسکان پسر گای۔ اُس دا مکسد لاهَور دے جهِریلے ماهَول نُوں چھّڈ کے کِتے دُور جانا اتے دلےر سِںگھ نُوں اُس دے پِتا کول چھّڈنا تے سی هی, پر ِاک کارن هور وی سی جو مِکناتیس واںگ اُس نُوں شُجاهباد وّل کھِّچی لِجا رِها سی۔

کُجھ ورھے پهِلاں جِس کھالسا پھَوج نے ڈےرا اسماِال کھاں 'تے چڑھاای کیتی, اُس وِّچ کیرت سِںگھ وی سی اتے اُس پھَوج دے جرنَےل بلوان سِںگھ دا وِسواسی وی ۔ کھالسا لسکر نے کِلھے دُآلے گھےرا پا لِآ اتے کِلھے دی کںدھ 'تے گولیباری سُرُو کر دِّتی۔ جد کِلھدےرا نواب سَوکت کھاں نے آپنا پاسا کمجور وےکھِآ تاں سُلاه دی پےسکس کیتی ۔ بلوان سِںگھ نے نواب نال گّلبات کرن لای کیرت سِںگھ نُوں بھےجِآ۔ اُس گّلبات دا سِلسِلا کای دِن چّلدا رِها۔ ساِاد نواب وکت کھرید رِها سی اتے اُس نُوں کِتوں سهاِاتا پهُںچن دی آس سی۔ پر سهاِاتا نا پهُںچی۔ سُلاهنامے 'تے دستکھت هو گاے اتے نواب نے مهاراجا رنجیت سِںگھ دی این کبُول کر لای۔

پر جو گھٹنا کیرت سِںگھ لای مهّتوپُورن سی, اُه ِاه کِ ِاس دَوران اُس دی مُلاکات نواب دی کِسے رکھےل دی دھی جینت نام نال هو گای۔ کیرت سِںگھ پںجھی-چھّبی ورھِآں دا کھُوبسُورت جوان اتے جینت وی ستاراں اٹھاراں ورھِآں دی مُٹِآر۔ رات وےلے لُک لُکا کے گُپت مُلاکاتاں وی هوایآں اتے واادے وی۔

پر ِاس گھٹنا دے کُجھ مهینِآں بااد هی ڈےرا اسماِال کھاں دا نواب مُڑ آکی هو گِآ۔ رنجیت سِںگھ نے اُسنُوں سجا دےن لای مُڑ پھَوج بھےجی اتے اُس لڑاای وِّچ نواب شَوکت کھاں مارِآ گِآ۔ اُس مُهِںم چ کیرت سِںگھ شامِل نهیں سی۔ کیرت سِںگھ نُوں جینت دا کِتے پتا نا لّگا کِ اُه کِّتھے گُںم هو گای۔ تے هُن, کُجھ دِن پهِلاں هی کیرت سِںگھ نُوں کھبر مِلی کِ اُه شُجاهباد دے کِلھے چ وےکھی گای هَے۔

اگلے دِن دُپهِر بااد اُه رُّکھاں دے جھُںڈ وِچکار ِاّک کھُوه کول رُک گاے۔ مُوںه هّتھ دھوتا اتے نال لِآںدے پرَوںٹھے کھان لای بَےٹھ گاے ۔ شاه بکھش جاندا سی کِ هالے وی بهُگِنتی چ سِّکھ اتے هِںدُو کِسے مُسلمان نال بَےٹھ کے روٹی کھان توں پرهےج کردے هن ۔ اُس نے تِنّ چار پرَوںٹھے آپنے هّتھ 'تے رّکھے تاں کیرت سِںگھ نے اُس اُّتے اںب دے اچار دیآں چار پںج پھاڑیآں رّکھ دِّتیآں۔ شاه بکھش جرا پرھے هوکے بَےٹھ گِآ۔

“هُن دُور-دُور بَےٹھ کے روٹی کھان دے وےلے نهیں رهے ساه ساهِب ۔' کیرت سِںگھ اُس وّل تّکدِآں بولِآ۔

شاه بکھش دے بُلھاں 'تے مُسکان آ گای اتے اُه کھِسک کے اُنھاں دے نےڑے آن بَےٹھِآ۔

“ِانھاں نِّکیآں-نِّکیآں گّلاں نے هی ساڈے 'چ پاڑ پاای رّکھے هن۔" کیرت سِںگھ نے پھِر آکھِآ۔

‘مَےں تُهاڈے نال سَو پھیسدی مُتپھِک هاں ۔ ساڈے پںجابیآں دی بدکِسمتی ِاهی رهی هَے کِ چاهے اسیں هِںدُو-سِّکھ سی چاهے مُسلمان, ساڈے 'تے هکُومت همےسا دِّلی والِآں دی هی رهی۔ سانُوں تے کھُسی هوای سی کِ سّت اّٹھ سَو ورھِآں بااد پںجاب چ پںجابیآں دی هکُومت کاِام هوای۔ پر ساڈی بدکِسمتی ِاهی کِ ِاس دا کھاتما وی اَےنی چھےتی هُںدا نجر آ رِها هَے۔“

“هالے سبھ کُجھ کھتم نهیں هويا ساه ساهِب۔" کیرت سِںگھ کهِن لّگا, “لاهَور دے سرداراں نے چاهے پھرںگیآں ساهمنے گوڈے ٹےک دِّتے پر سدھارن سِّکھ سِپاهی دے دِل وِچ جوس هَے اتے بدلے دی بھاونا نال تڑپھ

رِها هَے۔ لڑاایآں کھتم هوایآں هن, جںگ کھتم نهیں هوای۔“

"ِاس کرکے مَےں مُلتان وّل جا رِها هاں۔“ شاه بکھش بولِآ, “لڑاای چ جِّت هار تے هُںدی رهِںدی هَے پر اسلی هار اُه جدوں کَوماں هِںمت هار جان۔“

‘مَےنُوں کدے-کدے ِاکو کھدشا رهِںدا هَے۔ کیرت سِںگھ نے آکھِآ, کِ کِتے اَےن مَوکے 'تے آ کے ِاه مُول راج وی پھرںگیآں نال سُلاه نا کر لوے, جاں... جاں ڈوگرِآں واںگ ِاک کروڑ رُپایآ دےکے مُلتان کھرید کے اُنھاں اّگے سِر نِوا دےوے۔“

کیرت سِںگھ اتے شاه بکھش دی ِاس ٹولی توں بےکھبر چار پںج پٹھان اُنھاں تے تھوڑھی وِّتھ 'تے بَےٹھے ارام کر رهے سن۔ پهِلاں تاں اُه اُنھاں دے وارتالاپ نُوں چُّپ بَےٹھے سُندے رهے۔ پھےر اُّٹھ کے اُنھاں کول آن کھڑے هواے۔ اُنھاں نُوں وےکھ کے کیرت سِںگھ من هی من کُجھ گھبرايا۔ اُه پُوری ترھاں هتھِآربںد اتے موڈھِآں 'تے بںدُوکاں وی لمکدیآں دِس رهیآں سن۔ پر اُنھاں دے وتیرے اتے چِهرِآں 'تے مِّترتا ورگے بھاو وےکھ کے کیرت سِںگھ اُنھاں نُوں سںبودھِت هُںدِآں بولِآ۔

"آاَو کھان ساهِب, پرشادے چھکو۔"

"اسی کھانا کھا کے آرام هی کر رهے ساں کِ تُهاڈی گّلبات توں مُتاسر هو کے تُهاڈے کول آ گاے۔"

"آاَو بَےٹھو ۔ تُهاڈا ِاسمسریپھ?" شاه بکھش نے پُّچھِآ۔

"مےرا نام اهِمد کھوکھر هَے اتے مےرے نال ِاه ممداد کاٹھیآ۔ تُسیں ساِاد کاٹھی لوکاں بارے نهیں جاندے۔ ِانھاں لوکاں نے هی اّج توں دو هجار ورھے پهِلاں سِکںدر دے دںد کھّٹے کیتے سن, ِاسے هی دھرتی 'تے۔ کھوکھراں بارے تاں تُسیں جاندے هی هوووگے۔ کھوکھراں نے هی سّت-اّٹھ سَو ورھے پهِلاں مهِمُود گجنوی نُوں روکِآ اتے لڑاایآں لڑیآں سن۔ اتے ساڈے ِاک وّڈے وڈےرے جسرت کھوکھر' بارے تاں تُسیں سُنِآ هی هووےگا?”

"هاں مَےں جاندا هاں اُنھاں بارے وی۔" ساه بکھس کهِن لّگا, "اُه کای ورھے تّک دِّلی دے بادساه اکبر دیآں پھَوجاں نال لڑدے رهے سن, اتے اکبر هّتھوں هی اُنھاں نے سهادت پاای سی۔ پر ِاه گّلاں تے پُرانیآں هو گایآں۔ ِاه دّسو کِ هُن کی ِارادا هَے تُهاڈا?"

"اسیں جان دے دےواںگے پر پھرںگی دے پَےر پںجاب 'چ جںمن نهیں دےواںگے ۔" اهِمد کھوکھر جوس نال بولِآ۔

پھےر اُنھاں دّسِآ کِ کُجھ دِن پهِلاں تُهاڈے ورگے' هی ِاک سِّکھ سردار نے جِس نے پھرںگیآں وِرُّدھ بگاوت دا جھںڈا لهِرايا هويا سی, پِّچھا کر رهے پھرںگیآں توں بچن لای ساڈے پِںڈ آ کے پناه لای۔

ساڈے پِںڈ چ هِںدُو, سِّکھ, مُسلمان, سارے هی پھرںگیآں نُوں نپھرت کردے هن۔“

“کی نام سی اُس سِّکھ سردار دا?”

"شاِاد مهاراج سِںگھ ?" اهِمد کھوکھر نے دّسِآ۔

"مهاراج سِںگھ !" کیرت سِںگھ بولِآ, "مَےں جاندا هاں اُنھاں نُوں چںگی ترھاں تے پھےر?”

اُس توں بااد اُنھاں سںکھےپ 'چ دّسِآ کِ کِوےں "کاکس" ناں دا ِاک پھرںگی کپتان آپنے سِپاهیآں نُوں لَے کے اُنھاں دے پِںڈ پهُںچ گِآ۔ پر اُنھاں دے پِںڈ والِآں مهاراج سِںگھ نُوں لُکاای رّکھِآ۔ دو تِنّ دِن تّک گھراں دیآں تلاسیآں لَےںدے رهے۔ پر کُجھ نا مِلِآ۔ پھےر پھرںگی کپتان نے آپنی چَوکی اُّتھے هی جما لای اتے آپنے سِپاهیآں نُوں مهاراج سِںگھ دی تلاش 'چ ِاّدھر-اُّدھر بھےج دِّتا۔ ِاک دو دِن بااد جد پھرںگی کپتان نُوں نُوں ِاه ڈر ستااُن لّگا کِ کِسے پِںڈ والے هی اچانک هملا کرکے اُنھاں نُوں مار نا دےن تاں اگلے دِن سارے پِںڈ والِآں نُوں آپنے هتھِآر اتے گھوڑے پھرںگی دی ِاس آرجی چھااُنی 'چ جمھاں کرا دےن دا هُکم سُنا دِّتا۔ ِاس وِچکار مهاراج سِںگھ نُوں اُنھاں اُتھوں با-هپھاجت نسا دِّتا۔

پھےر اهِمد کھوکھر بولِآ, ساڈے وّل ِاه کهاوت هَے 'جمیناں, گھوڑے تے رنّاں, اسا لِکھ کے کدے نا دِّتیآں جی۔"

"اّگے کی هويا ۔" کیرت سِںگھ نے جاننا چاهِآ۔

"پھےر کی, اساں تمام پھرںگیآں نُوں مار مُکايا۔ پر کُجھ دِناں بااد اُنھاں ساڈے پِںڈ نُوں آن گھےرِآ, پِںڈ نُوں اّگ لا دِّتی اتے کایآں دے گل 'تے پھاها پا کے درّکھتاں نال لمکا دِّتا۔ نتیجا ِاه کِ اُنھاں کھِلاپھ بگاوت هور بھڑک پای ۔"

"هُن کی ِارادا ?"

"هُن اسی وی مُلتان دے سُوبےدار مُول راج نال مِل کے پھرںگیآں دے کھِلاپھ لڑن لای جا رهے هاں ۔"

ِانھاں توں وِدا لَے کے کیرت سِںگھ دا کاپھلا اّگے وّل تُر پِآ۔ دو دِن ِاسے ترھاں تُردے رهے۔ تیسرے دِن وِپریت دِسا وّل بهُت ساری دھُور-مِّٹی اُّڈدی وِکھاای دِّتی جِوےں کِسے وّڈے گھوڑ سواراں دے دستے دے کُوچ کرن نال اُّڈدی هَے۔ اُه کِسے انجانے کھترے توں بچن لای رُّکھاں دے ِاک جھُںڈ 'چ جا کے لُک گاے۔ کُجھ دےر بااد کیرت سِںگھ نے وےکھِآ کِ ِاه وپاریآں دا ِاک بهُت وّڈا کاپھلا سی-تکریبن پںج سَو گّڈِآں دا۔ هر گّڈے دے نال دو-دو هتھِآربںد گھوڑ-سوار اتے کاپھلے دے اّگے پِّچھے پںجاه-پںجاه گھوڑ-سوار۔ پربھاوسالی اتے اّدھکھڑ آےُو دا ِاک سردار اُس کاپھلے دی اگواای کر رِها سی۔

"گُربکھس سِںگھ بےدی ۔" کیرت سِںگھ نے اُس وّل وےکھدِآں اتے پچھاندِآں من هی من آکھِآ۔ اُه جاندا سی کِ پںجاب دے بهُت سارے کاپھلے بےدیآں, بھّلِآں دی دےکھ رےکھ 'چ چلدے هن۔ کارن ِاه کِ گُرُو گھراں نال سںبںدھ رّکھن کرکے ِانھاں پرتی لوکاں دے دِلاں 'چ کھاس آدر سی جِس نُوں چور-لُٹےرے وی منّدے سن۔ ِانھاں نُوں پںجاب توں باهر نانک-پںتھی کِها جاںدا اتے مّدھ-پردےس, راجستھان اتے دّکھن آد دے ٹھّگاں دے گروهاں وِّچ وی نانک-پںتھی کاپھلِآں, مُساپھراں نُوں لُّٹن توں مناهی سی۔

"ست سری اکال بےدی جی۔" کیرت سِںگھ رُّکھاں دی اَوٹ 'چوں باهر نِکلدِآں اتے کاپھلے کول جاںدِآں بولِآ۔

“آ بای کیرت سِآں, بڑے چِراں بااد دِسِآں ! اّج کِس پاسے چالے پا دِّتے پھَوجاں نے ?"

"بّس اَےوے ِاک کںم جا رِها هاں شُجاهباد وّل۔"

بےدی گُربکھش سِںگھ نے کیرت دے گھوڑ-چڑھِآں وّل تّکِآ اتے بولِآ, "مےری پےسکس هالے وی تےرے لای اُسے ترھاں کاِام هَے۔ مَےنُوں تےرے ورگے آدمی دی لوڑ هَے۔ پُورے کاپھلے دا دستا دے دےواںگا تَےنُوں۔"

"لوڑ پای تاں جرُور هاجر هو جاواںگا۔ پر هُن کِس پاسيوں?”

"اُںج تاں ِاه کاپھلا ایران توں تُرِآ سی۔ پر مےری دےکھ رےکھ 'چ ِاه جلالاباد توں هی آيا هَے۔"

"رستے 'چ کوای کھترے والی گھٹنا تاں نهیں پےس آای۔ اّج-کّلھ دا واتاورن تاں...۔

"جد تّک کاپھلے دے گّڈِآں دی گِنتی پںج سَو نا هو جاوے تد تک اسیں تُردے نهیں ۔ چھوٹے موٹے گروهاں دا تاں هَوسلا هی نهیں پَےںدا هملا کرن دا۔ اتے جدوں کِسے کِلھےدار دے کھےتر 'چوں نِکلن لگدے هاں تاں مسُول-چُںگی دے ِالاوا اُس دے کھےتر 'چوں هِپھاجت نال لںگھن دے ِاوج 'چ کاِادے انُسار رکم وی چُکا دےںدے هاں?"

کُجھ دےر گّلاں کردے رهِن توں بااد جد کیرت سِںگھ بےدی گُربکھس سِںگھ توں وِدا لَےن لّگا تاں اُس آکھِآ:

"مےرا ِاک کاپھلا اگلیآں گرمیآں چ کُّلُو-لداکھ توں هو کے سمرکںد وّل جا رِها هَے, گُڑ, بےر, دریآں-کھےس وگَےرا لَے کے۔ سِوااے اُّچِآں-اُّچِآں پهاڑاں دے هور کوای کھترا نهیں ۔ جے من کرے تاں آ جانا۔ تَےنُوں مےرے ڈےرے دا تاں پتا هی هَے- نُورپُر بےدیآں۔" پھےر کُجھ هور جوڑدِآں بولِآ:

"هاں, اتے جِس رستيوں اسیں آاے هاں اُس رستيوں نهیں جانا۔ اّگے جںگل 'چ ِاک بهُت وّڈا ٹولا هَے, هتھِآربںد لُٹےرِآں دا ۔"

کیرت سِںگھ نے آپنے ستھان توں اُس جُوه دے پھاسلے دا هِساب لايا۔ اتے شاه بکھش توں اُس پِںڈ بارے پُّچھِآ, جِّتھے اُنھاں رُوپ کَور نُوں چھّڈنا سی۔ شاه بکھش دے انُمان اتے نِشانیآں انُسار ِاس جُوه تو پهِلاں ِاک پِّپل والے کھُوه کولوں رستا کھّبے پاسے مُڑدِآں شاه راه توں ویه پںجھی میل هٹ کے سی۔  

کُجھ دےر بااد اُه اُس کھُوه کول پهُںچ گاے۔ آپ پانی پیتا, گھوڑِآں نُوں پِلايا اتے دھُوڑ بھرے کّچے رستے تُر پاے۔ ِانھاں پِچھلے کُجھ دِناں وِچکار دلےر سِںگھ چاهے رُوپ کَور دے آلے دُآلے گھُںمدا اتے اُسدا دھِآن آپنے وّل کھِّچن دا ےتن کردا رِها, پر رُوپ دا وتیرا اُس پرتی چھوٹے بھراواں ورگا هی سی۔ دلےر سِںگھ رُوپ کَور دے نےڑے هون دا ےتن کردا اتے رُوپ کَور کیرت سِںگھ دے نےڑے۔ اُه کیرت سِںگھ دے وِاکتیتو اتے اُس دے ِاک ساتھی دُرجن سِںگھ کولوں اُس دے کارنامے سُن-سُن کے پربھاوِت هو رهی سی۔ کیرت سِںگھ اتے شاه بکھش وِچکار وی کاپھی نےڑتا آ گای سی۔ شاه بکھش دا شُجاهباد جان دا ِارادا, جو پهِلاں کّچا-پّکا سی, هُن پّکا هو گِآ۔

ِاک گھنے جںگل اتے ِاک پهاڑی نُوں اتے پھےر ِاک ندی نُوں پار کرکے اُه اُس پِںڈ دی ِاک هوےلی ساهمنے جا کھڑے هواے۔ ِاس دو مںجلا هوےلی دے باهر هی ِاک اّدھکھڑ اُمر دا دےو کايا سِّکھ اتے ِاک بُّڈھا ِاس ترھاں کھڑے سن, جِوےں اُنھاں دی اُڈیک هی کر رهے هون۔

اُنھاں دے ِاس کاپھلے دے اُّتھے پهُںچدِآں هی دو تِنّ نَوکراں نے اُنھاں دے گھوڑے سںبھال لاے اتے مُوںه هّتھ دھون لای بالٹیآں بھر کے پانی لَے آاے۔ آاَو بھگت دے هور سامان وی تِآر سن ۔ کیرت سِںگھ اتے ساه بکھس نُوں هَےران هُںدِآں وےکھ کے بُّڈھا بولِآ-

جدوں تُسیں کھُوه توں ِاس رستے 'تے پَےر دھرِآ, سانُوں اُدوں هی پتا لّگ گِآ سی تُسیں ِاس نُوں لَےکے ساڈے وّل آ رهے هو!”

سراواں وِّچ راتاں کّٹن توں بااد کِسے آپنے جِهے گھر 'چ رات کّٹدِآں کیرت سِںگھ نُوں بهُت چںگا اتے ارامدےه لّگ رِها سی۔ سارِآں نے کھُوب چںگی ترھاں ِاشنان کیتا اتے کھُوب رّج کے لںگر چھکِآ۔ دُّدھ-مّکھن دا تاں کهِنا هی کی۔ اُس نُوں ِانھاں بارے جو کُجھ تھوڑھا بهُت پتا لّگا, اُه ِاه کِ ِاس پِںڈ دے آدمی سِرپھ تِنّ کںم کردے سن : ِاک کھےتی, دُوجا سِپاهگِری اتے تیجا لُّٹمار۔ جںگل 'چ لُکی لُٹےرِآں دی اُس ٹولی چ وی ِانھاں دے پِںڈ دے کاپھی آدمی سن ۔ سُوهیآں دا جال دی کاپھی دُور تّک پھَےلِآ هويا سی۔ پِچھلی سراں 'چ هی اُنھاں دے سُوهیآں نے اُنھاں نُوں وےکھ کے

آپنے پِںڈ کھبر پُچا دِّتی سی کِ سِپاهیآں دی ِاک ٹُکڑی رُوپ کَور نُوں لَے کے آ رهی هَے۔

"واه ! ِاس توں سُرّکھِات ستھان هور کِهڑا هو سکدا هَے!" سبھ کُجھ وےکھ سمجھ کے کیرت سِںگھ نے مُهںمد بکھش نُوں آکھِآ۔

دو دِناں تک اُنھاں دی آاَو بھگت هُںدی رهی۔ رُوپ کَور نُوں جنانکھانے چ پُچا دِّتا گِآ سی اتے هُن اُسنے تیویآں والے کّپڑے پا لاے سن۔ ِاه کّپڑے پاکے اُس دی لُکی هوای سُںدرتا اُّبھر اُّٹھی اتے کیرت سِںگھ نُوں اُه سّچمُچ هی سهِجادی جاپن لّگی۔ چاهے سارے رستے اُس نے رُوپ کَور نُوں آپنے پرتی کِسے ترھاں دی پرےرنا نهیں سی دِّتی, پر پھےر وی اُسنُوں کای ورھِآں بااد ِاک کھُوبسُورت اَورت دا ساتھ چںگا-چںگا لّگدا رِها سی۔ جنانکھانے چ پھسی رُوپ کَور کیرت سِںگھ نال گّلاں کرن لای وِآکُل هو رهی سی۔ جد اُسنے کیرت سِںگھ نُوں شام دے گھُسمُسے چ هوےلی دے پِچھلے پاسے بگیچی چ ِاکّلِآں پھِردا وےکھِآ تاں اُه چُپ چاپ باهر نِکل کے اُس کول جا پهُںچی۔

“آاُ رُوپ, کِس ترھاں لّگ رِها هَے ِاّتھے پهُںچ کے?”

رُوپ کَور کُجھ پل اُس وّل چُّپ چاپ تّکدی رهی, پھےر بولی-

"ِاّتھوں رُکن دی بجااے مَےں تُهاڈے نال جا کے جِآدا سُرّکھِات مهِسُوس کراںگی۔“

“مَےں جاندا هاں کِ تُوں کی کهِنا چاهُںدی اےں۔ پِچھلے دِناں دی ےاترا چ اُه سهِجے هی اُسنُوں ‘تُسیں’ توں ‘تُوں’ کهِ کے بُلااُن لّگا سی۔ پر تُوں مَےنُوں نهیں جاندی۔“

"مَےں تُهانُوں جان لِآ هَے۔ ِاسے لای کهِ رهی هاں۔“

"مَےنُوں جانِآ, مَےنُوں وےکھِآ, پر نا مےرا کوای ورتمان, نا بھوِّکھ۔

"مےرا وی کِهڑا ورتمان اتے کِهڑا بھوِّکھ ! مےرے تے ماں باپ دا وی کوای پتا نهیں۔"

"تُوں ساهِبجادی اےں۔ ِاهی کاپھی هَے۔ باپ کوای وی هووے۔

"مَےنُوں تے ِاه سبھ کُجھ بهُت اجیب-اجیب لّگ رِها هَے۔ ِاه وی کِسے دی کلپنا هی هَے, اپھواه هَے۔ رُوپ کَور بولی۔

"اپھواه دا وی کوای کارن جرُور هُںدا هَے۔"

"کارن کُجھ وی هووے۔ پر دُّکھ ِاه کِ ِاس سبھ کُجھ نے مَےنُوں سدھارن وِاکتی توں ِاک وِسےس وِاکتی بنا دِّتا هَے, جِس دی هوںد کایآں لای کھترا بن گای هَے اتے مےرے آپنے لای وی۔"

***

6

چاهے ِاس پِںڈ والے پرِوار نے اُنھاں نُوں بھروسا دوايا سی کِ جںگل والے رستيوں لںگھدِآں اُنھاں نُوں کوای کھترا نهیں, پر پھےر وی اُه کّچے رستِآں توں هُںدے هواے کاپھی ولا پا کے شُجاهباد جان والی سڑک اُّتے پهُںچے۔ اُس رات اُنھاں اکبراباد دے باهر ِاک سراں 'چ رُکنا سی ۔ سراں تّک پهُںچن توں پهِلاں هی اُنھاں وےکھِآ کِ سراں دے دُآلے ِاک کاپھی وّڈی پھَوجی ٹُکڑی نے ڈےرے لااے هواے سن۔

اُه اُّتھے هی کھڑے هو گاے۔ پھےر کیرت سِںگھ نے آپنے سِپاهیآں 'چوں دو نُوں جّٹ جِمیداراں والے کّپڑے پُآ کے کھبر لِآاُن لای سراں وّل بھےج دِّتا۔ آپ اُه ِاک رُّکھاں دے جھُںڈ وِچکار لُک کے بَےٹھ گاے۔

کاپھی دےر بااد اُنھاں واپس آ کے دّسِآ کِ لاهَور دربار وّلوں بھےجِآ هويا ِاه ِاک پھَوجی دستا هَے, جِس چ تکریبن دو سَو پھرںگی سِپاهی اتے ِاک هجار سِّکھ تے گورکھے سِپاهی هن۔ اُنھاں ِاه وی دّسِآ کِ ِانھاں دی اگواای دو پھرںگی جرنَےل کر رهے هن۔ نال ِاه وی کھبر مِلی کِ ِانھاں دے پِّچھے پںج هجار دا لسکر, ویه وّڈیآں توپاں اتے چالی کُ چھوٹیآں توپاں اُوٹھاں 'تے لّدیآں آ رهیآں هن۔ ِاه سبھ مُلتان وّل جا رهے هن۔

"مُلتان وّل? تے مکسد کی هَے اُنھاں دا مُلتان وّل جان دا ?"

"مکسد دو هن۔ ِاک وّڈا مکسد تے ِاه هَے کِ دیوان مُول راج نُوں ڈرا دھمکا کے تے اُس توں استیپھا لِکھوا کے 'کاهن سِںگھ' نام دے ِاک سردار نُوں مُلتان دا سُوبےدار ستھاپِت کرنا اتے دُوجا ِاه کِ اُه لاهَور توں بھّج کے شُجاهباد جا رهے دو آدمیآں دی تلاس کر رهے هن ۔"

“هُوں! تاں ِانھاں نُوں پتا لّگ چُّکا هَے کِ مَےں دلےر سِںگھ نُوں لَے کے شُجاهباد ول جا رِها ها۔"

***

7

هر اںگرےج اپھسر جو هِںدُستان آاُںدا, آپنے آپ نُوں دُوجا سِکںدر سمجھدا سی۔ اَےںڈرسن آپنے تںبُو چ بَےٹھا هويا آپنی ڈاِاری لِکھ رِها سی- ِاه سوچدِآں کِ ِاس دی ِاه ساِاری کِسے دِن ِاتِهاس بن جاوےگی ۔ اُس نُوں ِاه وی پُورا ےکین سی کِ اُه آپنے بھاوی کارنامِآں دے سِر تے 'چھےتی هی وّڈا اپھسر بن جااےگا۔ اُس وےلے ِاک پٹھان سِپاهی

تںبُو دے بُوهے کول کھڑا دِسِآ۔ پُّچھن 'تے اُس نے دّسِآ کِ جِنھاں دو جنِآں دی اُنھاں نُوں تلاش هَے, اُه ِاس ستھان توں اّٹھ-دس کوه دی دُوری 'تے وےکھے گاے هن۔

آپنے ِانھاں جسُوساں توں کیرت سِںگھ دے دستے بارے پُوری جانکاری پراپت کرن توں بااد اَےںڈرسن نے آپنے ساتھی 'اَےگنِاُو' نال سلاه مسورا کیتا : پھےر ِاک پھرںگی اپھسر لَےپھٹینَےںٹ برااُن نُوں بُلايا اتے آپنے چالی گھوڑ-سوار لَے کے اُنھاں دا پِّچھا کرن, دلےر سِںگھ نُوں جِاُوںدِآں اتے کیرت سِںگھ نُوں جِاُوںدا جاں مُردا پھڑ کے لِآاُن دا هُکم دے دِّتا۔ 'باای سِّکھ سِپاهیآں دے مُکابلے چالی-پںجاه بهُت هن۔ سَو, دو سَو بھےج کے اَےںڈرسن آپنی هاُمَے نُوں سّٹ نهیں سی مارنا چاهُںدا۔ کول هی اَےںڈرسن دا چھوٹا بھرا لَےپھٹینَےںٹ 'جان' کھڑا سی ۔ اُه بولِآ, "جے ِاجاجت هووے تاں مَےں وی مِسٹر برااُن نال جانا چاهواںگا۔ ِاک توں دو چںگے۔ اُه وی ِاس مُهِںم 'چ آپنے کرتّب وِکھااُن لای بےتاب هو رِها سی۔

"ٹھیک اے, جااَو۔ آپنی نویں رِوالور لَے کے جانا نا بھُّلنا۔ پر شاِاد تَےنُوں ِاه ِالم نهیں کِ ِاه کیرت سِںگھ کِنّا کھترناک آدمی هَے۔ مُدکی جاں پھِروجپُر دی لڑاای 'چ ِاسے نے جرنَےل رابرٹ سےلج دا سِر وّڈھِآ سی۔ ساڈے کماںڈر-ِان-چیپھ هِاُوج گپھ نُوں هر هالت 'چ ِاه آدمی جاں ِاس دا سِر چاهیدا هَے۔"

سُن کے لَےپھٹینَےںٹ جان اںدروں-اںدر تھَوڑا جِها گھبرايا۔ پر نال هی ِاه سوچدِآں من هی من کھُس هويا کِ ِاس کیرت سِںگھ نام دے کھترناک آدمی نُوں مارن نال اُس دا نام کماںڈر-ِان-چیپھ دے کنّاں تّک پهُںچ جاوےگا۔

***

ِاک ندی دا پُل پار کرکے کیرت سِںگھ دا دستا دُپهِر دی روٹی کھان, گھوڑِآں نُوں پانی پِلااُن اتے ساه دِوااُن لای بَےٹھا هی سی کِ کیرت سِںگھ دے دو سِپاهیآں نے, جِنھاں نُوں ساودھانی لای ِاّدھر-اُّدھر چھّڈِآ هويا سی, آ کے دّسِآ کِ تیه چالی سِپاهیآں دا ِاک گھوڑ-سوار دستا ِاس پاسے آ رِها هَے۔

"نال کِنّے کُ پھرںگی اپھسر ?"

"دو پھرںگی اپھسر ۔"

"تیه چالی سِپاهی اتے دو پھرںگی۔" جِوےں کیرت سِںگھ آپنے آپ نُوں کهِ رِها هووے۔ پھےر اُس نے آپنے سِپاهیآں نُوں هُکم دِّتا کِ اُه چھےتی توں چھےتی کھا پی کے اُنھاں دا ساهمنا کرن لای تِآر هو جان۔

"تِآر هو جاایاے ?" ِاک سِپاهی کُجھ هَےران هُںدِآں بولِآ۔ اُس

انُسار تاں ِاس وےلے بھّج نِکلنا چاهیدا سی۔ کیرت سِںگھ اُس دی وِچار کِرِآ دا انُمان لااُںدِآں بولِآ:

"ساڈے گھوڑے, سِںگھ جی, ِاس وےلے تھّکے هواے هن اتے دُسمن دے گھوڑے تروتاجا۔ سُجاهباد هالے بهُت دُور هَے۔ بھّج رِها پھَوجی دستا آپنی ےُّدھ-نیتی انُسار نهیں لڑ سکدا اتے بھّج رِهاں 'چوں آم کرکے بهُت سارے مارے جاںدے هن۔" پھِر سارِآں نُوں آپنے دُآلے ِاکّٹھا کرن توں بااد ندی دے پُل دی لںباای دا هِساب لايا, آپنے آلے-دُآلے دے رُّکھاں اتے نِّکے-نِّکے ٹِّبِآں وّل تّکِآ اتے بولِآ:

"دُسمن دا مُکابلا کرن لای ِاس ستھان توں وّدھیآ هور کوای تھاں نهیں هو سکدی۔" پھےر اُس نُوں ِاک پھُرنا پھُرِآ اتے اُه آپنے دستے چوں ِاک آدمی نُوں آپنے نال لَے کے پُل وّل تُر پِآ۔ پُل دے تھّلے پهُںچدِآں اُس نُوں آکھِآ-

"لَے بای دِآل سِآں, ِاس لّکڑی دے پُل دے تھّلے وّل چںگی ترھاں وےکھ اتے دّس کِ کِنھاں کڑیآں نُوں کِس ترھاں کّٹِآ جاں کّڈھِآ جااے کِ اّٹھ دس گھوڑِآں دا بھار پُل 'تے پَےںدِآں هی پُل ٹُّٹ جااے۔"

کیرت سِںگھ نُوں پتا سی کِ ِاه دِآل سِںگھ کِسے وےلے پُل بنااُن دے دستے 'چ کںم کردا رِها هَے۔ پُل دے تھّلے جا کے دِآل سِںگھ کڑیآں اتے شتیریآں نُوں هّتھ نال چھوںهدِآں من هی من هِساب لااُںدا رِها۔ پھےر باهر آ کے کھُس هُںدِآں بولِآ, "مِل گِآ, بس مِل گِآ۔"

جھٹ هی اُنھاں دیآں کُهاڑیآں نے دِآل سِںگھ دے نِردےساں انُسار کںم کر دِّتا۔ ِاس بھاوی لڑاای دی کلپنا نال دلےر سِںگھ دے من 'چ جوش اُچھالے مارن لّگا۔ ِاه اُس لای اسلی لڑاای دا پهِلا انُبھو سی۔ اُه گھڑی مُڑی آپنی تلوار دی مُّٹھ 'تے اتے کمربںد 'چ ٹںگی پستَول 'تے هّتھ پھےر رِها سی ۔ کیرت سِںگھ نے پهِلاں دلےر وّل اتے پھےر شاه بکھس وّل تّکِآ اتے بولِآ:

"تُسیں ساه جی, دلےر سِںگھ نُوں لَے کے پھَورن سُجاهباد وّل دَوڑ پوو۔"

"نهیں سِںگھ جی, مَےں ِاّتھے هی رُکنا چاهواںگا۔ تُهاڈے نال۔ دلےر نال کِسے هور نُوں بھےج دےوو۔"

"مَےں وی نهیں جاواںگا۔" دلےر سِںگھ نے وی دُهرايا۔

کیرت سِںگھ دے وار-وار کهِن 'تے وی جد اُه نا منّے تاں اُه بولِآ, "تُسی مےری جِںمےواری ودھا رهے هو۔ کھَےر! جو واهِگُرُو نُوں مںجُور! چّلو هُن وےکھدے هاں کِ ِاه پھرںگی کیرت سِںگھ دا سِر لَے کے جاںدے هن جاں آپنا سِر دےکے۔“

ِاه کهِ کے اُس نے دو گھوڑ-سوار شُجاهباد وّل دُڑا دِّتے۔

***

8

پُل دے کول بَےٹھِآں اتے پھرںگیآں دے اُّتھے پهُںچن دی اُڈیک کردِآں کیرت سِںگھ دیآں اّکھاں ساهمنے مُدکی اتے پھِروجپُر دیآں لڑاایآں دے درِس جاگرِت هو اُّٹھے; کھاس کرکے اُه درِس مُڑ-مُڑ اُس نُوں ےاد آاُن لّگا جد اُس دا سِّدھا ٹاکرا ِاک پھرںگی جرنَےل نال هويا سی۔ اُس نے کول بَےٹھے ساه بکھس وّل تّکدِآں پُّچھِآ:

"تُهاڈے والد ساهِب نے مُدکی-پھِروجپُر دی لڑاای بارے وی کُجھ لِکھِآ هووےگا۔"

"لِکھِآ تے هَے پر مَےنُوں جبانی ےاد نهیں۔"

"تُهانُوں ےاد نهیں, پر مَےنُوں ےاد هَے چںگی ترھاں۔" کیرت سِںگھ نے آکھِآ۔ "لاَو مَےں سُنااُںدا هاں :

"ِاّک پِںڈ دا نام جو مُدکی سی

اُّتھے بھری سی پانی دی کھّڈ میآں

گھوڑ چڑھے اکالیاے نوےں سارے

جھںڈے دِّتے نی جااے کے گّڈ میآں

توپاں چّلیآں کٹک پھرںگیآں دے

گولے توڑدے ماس تے هّڈ میآں

"واه ۔ تُهانُوں تے مےرے توں وی چںگی ترھاں ےاد اے۔ تُساں ِاه جںگناما کِس توں سُنِآ?"

"تُسی الاهی بکھس اتے ِانام ساه توپچیآں نُوں جاندے هوووگے۔ آپنیآں توپاں نال اُه وی مُدکی دے مَےدان 'چ مَوجُود سن اتے ِاه دووےں جاں تے تُهاڈے والد ساهِب دے دوست سن جاں سگِرد۔ اُنھاں دوهاں دے پھَوج توں برترپھ هون توں بااد مَےں اُنھاں دے مُوںهوں هی سُنِآ پھےر کُجھ رُک کے کیرت سِںگھ نے پُّچھِآ-

"اُس وےلے تُسیں کِّتھے سی ۔ مَےں تُهانُوں مُدکی دے مَےدان 'چ تاں نهیں وےکھِآ۔"

"هاں, مَےں اُتھے نهیں سی۔ جِوےں کِ تُسیں جاندے هی هو کِ جدوں گّدار مِسر لال سِںگھ نے کھالسا پھَوج نُوں دو هِّسِآں 'چ وںڈِآ تاں اُس نے مَےنُوں ویه توپاں دے کے پھِروجپُر ول بھےج دِّتا سی۔"

"اُه ۔" کیرت سِںگھ دے مُوںهوں هَوکا جِها نِکلِآ, "جے ساڈا پهِلا

هملا پھِروجپُر هُںدا, جِّتھے پھرںگیآں دے سِرپھ اّٹھ-دس هجار سِپاهی سن۔ تاں اسیں پھرںگیآں دے اُه لاهُو لاهُںدے کِ اُس نّسکے دِّلی جا ساه لَےںدے۔ کای واری ِاک دو چںگے جاں مںدے آدمی ساری جںگ دا هی نکشا بدل کے رّکھ دےںدے هن۔“

“جںگ دا هی نهیں بلک کَوماں دے مُستکبِل دا وی۔”

***

9

مِسر لال سِںگھ دی کمان هےٹھاں کھالسا پھَوج نے ستلُج درِآ نُوں پار کیتا اتے اُس مَےدان 'چ آن کھڑے هواے جو سِّکھاں-پھرںگیآں دے اهِدنامے انُسار لاهَور دربار دے ادھِکار 'چ سی۔ جد پتا لّگا کِ پھرںگیآں دی پھَوج وی اُنھاں دا مُکابلا کرن لای لُدھِآنے توں تُر پای هَے تاں سِّکھ پھَوج کُجھ اّگے ودھی اتے پانی دے ِاک وّڈے سارے ٹوبھے کول آپنے مورچے ساںبھ لاے۔

کُجھ دےر بااد هی دووےں پھَوجاں ِاک دُوجے دے ساهمنے سن۔ سمتل رےتلی دھرتی, کِتے-کِتے کںڈےدار جھاڑیآں, جِنھاں 'چ لُکے گِّدڑ اتے لُوںبڑیآں دوواں پھَوجاں وّل هَےرانی بھریآ اّکھاں نال وےکھ رهے سن۔ کھالسا پھَوج نے آپنا توپکھانا اّگے کر دِّتا, گھوڑ-سوار توپکھانے دے سّجے-کھّبے, توپکھانے دے پِّچھے وی گھوڑ-سوار اتے اُنھاں دے پِّچھے پَےدل پھَوج۔ کھالسا پھَوج دا ِاه اگلا هِّسا مِسر لال سِںگھ دی کمان هےٹھ اتے ِاس توں کاپھی پِّچھے ِاک هور کھالسا پھَوج آپنے توپکھانے سمےت مِسر تےجا سِںگھ دی کمان هےٹھ کھڑی سی۔

کیرت سِںگھ آپنے 500 گھوڑ چڑھِآں نال پِچھلیآں کتاراں وِچ کھڑا سی۔ اُس نے ِاک واری پھرںگی پھَوج دی ترتیب نُوں دھِآن نال وےکھِآ اتے پھےر کاپھی پِّچھے کھڑی تےجا سِںگھ دے ادھین پھَوج وّل نجر ماری۔

“ِاه تےجا سِںگھ هالے تّک پِّچھے کھڑا کی کر رِها هَے?” کیرت سِںگھ نے آپنے کول کھڑے دُرجن سِںگھ نُوں آکھِآ۔

"شاِاد کوای جںگی چال هووے ۔"

“پتا نهیں۔ مَےنُوں سبھ کُجھ ٹھیک نهیں لّگ رِها۔" ِاه کهِ کے اُس نے آپنا گھوڑا اّگے ودھايا اتے لال سِںگھ کول جا کے بولِآ:

"کھِما کرنا, آپنا جرنَےل مِسر تےجا سِںگھ ستلُج پار کرکے ِاس پار تے پهُںچ گِآ هَے۔ پر اُس دی پھَوج پِّچھے کھڑی کی کر رهی هَے ?”

"جرنَےل تُوں اے کِ اسیں۔" لال سِںگھ روهب اتے گُّسے نال بولِآ۔ "سانُوں پتا هَے کِ کِّتھے اتے کدوں کی کرنا هَے۔"

آپنی تھاوےں مُڑ آاُن توں پهِلاں کیرت سِںگھ نے ِاک ٹِّلے 'تے کھڑے هو کے سمُوه کھالسا پھَوج اُّتے نجر ماری- پںدراں سولاں هجار گھوڑ-سوار, ستاراں-اٹھاراں هجار پَےدل, سوےر دے سُورج دی روسنی 'چ چمکدیآں 85 توپاں اتے وِچکار کرکے سںدھُوری رںگ دا کھالساای جھںڈا لهِرا رِها سی۔ سارِآں دیآں تلواراں مِآناں 'چ, پِّٹھاں 'تے کّچھُو واںگ دِسدیآں گول آکار دیآں ڈھالاں, برچھے والے دستے دے برچھِآں دے پھل جهِریلے سّپاں دیآں سِریآں واںگ اُّپر کرکے اُّٹھے هواے۔ کُّلِآں دُآلے پّگاں لپےٹی پٹھان توپچی هّتھاں 'چ مشالاں پھڑی هُکم دی اُڈیک کردِآں تِآر کھڑے سن۔

کیرت سِںگھ دے پںج سَو جواناں دا ِاه دستا ِاک کھاس اتے اسدھارن دستا سی, جِس دا کںم سی کِ جِّتھے کِتے آپنا پاسا کمجور اتے دُشمن اّگے ودھدا دِسے, اُس تھاوےں پهُںچ کے ودھدے دُسمن نُوں پِّچھے هٹااُنا۔

کیرت سِںگھ نے پھرںگیآں دی پھَوج وّل تّکِآ۔ اُنھاں دی گِنتی اتے پھَوجی ترتیب تکریبن کھالسا پھَوج ورگی هی سی۔ پھےر اُس دی نجر پھرںگی پھَوج وِچکار ِاک اُّچے جِهے ٹِّلے 'تے پای جِّتھے پھرںگی جرنَےل 'هِاُوج گپھ’ آپنے اپھسراں نُوں آپنی هداِاتاں دےںدا دِس رِها سی۔

دوهاں پاسِآں دے سّٹھ سّتر هجار اهِل سِپاهی, اَےسی پُورن کھاموسی کِ جے کِسے دیآں اّکھاں بںد کرکے اُس نُوں ِاّتھے لِآيا جاوے تاں کِسے وےلے کِسے گھوڑے دے هِنکن جاں لّت جمین 'تے مارن دی آواج نال ِاهی سمجھدا کِ اّٹھ-دس بںدِآں-گھوڑِآں دے سِوا ِاّتھے هور کوای نهیں۔ بُوجھِآں چوں هو کے لںگھدی هلکی هلکی هوا جِوےں آاُن والی پرلو بارے سرگوشیآں کر رهی هووے۔ آکاس 'چ اُڈدیآں گِرجھاں کِسے بھاوی گھٹنا دی اُڈیک کر رهیآں سن۔

پهِلاں پھرںگیآں دے بِگلاں اتے اُس توں بااد کھالسا پھَوج دے نگارِآں نال سارا واےُو مںڈل گُوںج اُٹھِآ۔ تے پھےر دوواں پاسِآں دیآں توپاں کڑکدیآں هوایآں ِاک دُوجے 'تے گولے ورھااُن لّگیآں۔ دوواں پاسِآں دے توپچی ِاک دُوجے دیآں توپاں نُوں نکارا کرن لای نِسانے سادھ رهے سن۔

کُجھ دےر تّک ِاںج هی بِجلی کڑکدی رهی۔ پھےر دووےں پاسے دیآں کتاراں آپنے هّتھاں 'چ مجبُوتی نال سںگیناں پھڑی پهِلاں هَولی چال نال اتے پھےر تےجی نال اّگے ودھن لّگیآں۔ کُجھ دےر بااد هی دووےں پھَوجا, دووےں کَوماں, جو کای ورھِآں توں چےت اتے اچےت من بھِڑن دی اُڈیک کر رهیآں سن, دو پهاڑاں واںگ ِاک دُوجے نال ٹکرا گایآں۔

کیرت سِںگھ آپنے پںج سَو چُنے هواے سواراں نال ِاک اُّچے ستھان 'تے

کھڑا ِاس بھِآنک درِش نُوں وِسمِت نجراں نال وےکھدا رِها- ِاه درِش جو مهاںبھارت توں لَےکے پانیپت دیآں لڑاایآں تک هجاراں وار دُهرايا جاںدا رِها هَے۔ دووےں پاسے دے سَےنِک آپنیآں تلواراں نال جِوےں کوای وهِشی ناچ نّچ رهے سن۔ ِاّدھر کوای سِپاهی ِاک دو نُوں آپنی تلوار دا نِشانا بنااُںدا اتے اگلے هی پل کِسے دُوجے دے وار نال آپ وی هااے کردِآں دھرتی تے جا ڈِّگدا۔

کُجھ دےر تک دووےں دھِراں ےوجنابّدھ تریکے نال لڑدی رهیآں۔ پھےر چارے پاسے بےترتیبی پھَےل گای۔ بس مارنا اتے آپنے آپ نُوں بچااُنا, چھاتیآں چ برچھے کھوبھنا, تِّکھیآں تلواراں نال وِرودھیآں دے سِر اُڈااُنا اتے بںدُوکاں دیآں گولیآں نال وَےری دھِر دے سریر چھےکنے ۔ جو مر کے جاں پھّٹڑ هوکے ڈِّگدے, اُنھاں نُوں پِّچھيوں آ رهے گھوڑِآں دے کھُر اتے سِپاهیآں دے پَےر لِتاڑدے جاںدے۔ ِاںج لگدا سی جِوےں منُّکھ دِسدے ِانھاں جیواں چوں ِانسانیات الوپ هو گای هووے اتے سارے وهِسیآں دا رُوپ دھارن کر گاے هون۔ دوواں دھِراں دے دھڑاں توں وّکھرے هو کے ڈِّگے سِر اتے لهُو ِاک دُوجے چ رل مِل گاے سن۔ کِسے گورے دا سِر کِسے سِّکھ دے سِر کول پِآ جِوےں ِاس سبھ کُجھ دا مجاک اُڈا رِها هووے۔ دھرتی اُّتے کّٹے هواے هّتھ, لّتاں اتے دھڑ لهُو چ لِبڑے دِس رهے سن۔

کدی لگدا سی کِ کھالسا پھَوجی گورِآں, پُوربیآں دے آهُو لاهُںدے اُنھاں نُوں پِّچھے دھّک رهے هن۔ پھےر لّگدا کِ کِسے پاسے پھرںگی دا پاسا بھاری هُںدا جا رِها هَے۔ پر آم کرکے کھالسا پھَوجی آپنیآں کھںڈکاں نال مارو مار کردے اّگے ودھدے وِکھاای دے رهے سن۔ کھالسے دا دبااَو ودھدا اتے گورے اپھسراں دیآں لاشاں وّل وےکھکے ٹِّلے تے کھڑے کماںڈر لارڈ هِاُوج گپھ نے گھبراای آواج چ کول کھڑے مےجر براڈپھُٹ نُوں آکھِآ, “ِاه سبھ کی هو رِها هَے? ِاس توں پهِلاں کِسے وی مَےدان-اے-جںگ 'چ سانُوں اَےنی مار نهیں سهِنی پای ۔ تُوں تے کهِ رِها سی کِ سبھ کُجھ پّکا کر لِآ هَے?"

"تُسیں چِںتا نا کرو سر, جو هونا هَے اُهی هووےگا۔"

"اُه تے مَےں وےکھ هی رِها هاں۔ ِاس ترھاں تاں ِاک-ِاک کرکے سارے دے سارے بهادر اپھسر مارے جانگے۔ مَےں کی جواب دےواںگا گورنر جنرل نُوں? جنرل وھاایٹ مارِآ گِآ, بِرگےڈیار وِلِم نهیں رِها... ۔ مَےں تے سوچدا هاں کِ ِاس وےلے هتھِآر سُّٹ کے جںگبںدی دا اَےلان کر دےایاے....۔“

"نهیں سر, ِاه کِوےں هو سکدا هَے ۔ اسی, جِنھاں واٹرلُو دی لڑاای چ نِپولیان نُوں هرايا, کی اُه هُن ِانھاں سِّکھاں اّگے هتھِآر سُّٹ دےن? مَےں تے کدی سوچ وی نهیں سکدا۔“ کول آ کے کھڑا مےجر نِکلسن بولِآ۔"

“اُه راجا پهاڑا سِںگھ کِّدھر هَے, پھریدکوٹیآ? اتے اُه مِسر هُکم سِںگھ تے گھُمںڈ سِںگھ? اُه تے کهِ رِها سی  کِ سبھ کُجھ تَےا هو گِآ هَے۔ پںجاه هجار رُپاے وی لَے گِآ اُنھاں نُوں دےن لای?”

کُجھ دےر بااد پھریدکوٹ دا راجا پهاڑا سِںگھ آپنے نال مهاں سِںگھ اتے بکھشی گھُمںڈ سِںگھ نُوں لای لارڈ گپھ ساهمنے آ هاجر آيا۔ 

"ساهِب بهادر نے مَےنُوں ےاد کیتا ?

"تُسیں تے کهِ رهے سی کِ اَےن وکت سِر لال سِںگھ اتے تےج سِںگھ...?”

"هاں سر, ِاس وِّچ جھُوٹھ اُّکا وی نهیں ۔“

"تاں ِاه پھےر ?” لارڈ گپھ مَےدان-اے-جںگ ول ِاشارا کردِآں بولِآ, “ِاس ترھاں تاں کُجھ دےر تّک ِاه مےرے تّک پهُںچ جانگے?”

پهاڑا سِںگھ دے مُّکھ 'تے چِںتا پّسر گای۔ اُس نے بکھسی گھُمںڈ سِںگھ اتے بکھشی نے مهاں سِںگھ وّل سوالیآ نجراں نال تّکِآ۔

"گّل پّکی هو گای سی۔ پُورے پںجھی هجار دیآں تھَےلیآں مَےں آپنے هّتھیں دِّتیآں, باکی دیآں پںجھی هجار بااد 'چ... ۔" ِاه کهِ کے بکھسی گھُمںڈ سِںگھ آپنے گھوڑے دی پِّٹھ تے کھڑا هو گِآ اتے لڑ رهی کھالسا پھَوج دے پِّچھے آپنے پںج چھے هجار سِپاهیآں وِچ گھِرے تےجا سِںگھ کول تّکدِآں لال جھںڈی هوا 'چ لهِرااُن لّگا۔

تےجا سِںگھ نے گھُمںڈ سِںگھ وّل تّکِآ اتے دُوجے هی پل تےجا سِںگھ دا ِاسارا مِلن 'تے اُس دے پںج-چھے هجار گھوڑ-سوار 'نّسو-نّسو' دا رَولا پااُںدے پِّچھے وّل بھّج تُرے۔

"وےکھو ساهِب, اَوه وےکھو۔" راجا پهاڑا سِںگھ کھُس هُںدِآں کهِ اُّٹھِآ۔

پھےر کی سی۔ لڑ رهے کھالسا سِپاهیآ نُوں کُجھ سمجھ نا آيا۔ کُجھ گھبرا گاے, کُجھ پِّچھے بھّج تُرے, کُجھ لڑدے اتے سهیدیآں پااُںدے رهے۔ آپنی ویه هجار پھَوج اتے 58 توپاں لای اّدھا کُ کوه پِّچھے لال سِںگھ کھڑا ِاه تماسا وےکھدا رِها۔ اتے کُجھ دےر بااد آپ وی پِّچھے وّل بھےج تُرِآ۔

کھالسا پھَوج جِّتدی-جِّتدی هار گای۔

***

10

لڑاای توں مُوںه موڑ کے بھّجدے جا رهے سِںگھاں نال کیرت سِںگھ نهیں بھّجِآ اتے آپنے پںج سَو سِپاهیآں نال پھرںگیآں نال لڑدا رِها۔ اُس دے واںگ هور وی بهُت سارے انکھی بهادر آپنی جان دی پرواه نا

کردِآں لڑدے رهے۔ کیرت سِںگھ لڑدِآں-لڑدِآں پِّچھے هٹدا گِآ اتے ستلُج دے کںڈھے تک پهُںچ گِآ۔ اُّتھے پهُںچ کے وےکھِآ کِ لال سِںگھ نے ستلُج دا پُل هی اُڈا دِّتا هويا سی تاں کِ اُنھاں دی اتے رانی جِںداں دی وِاُںت انُسار کھالسا پھَوج پُوری ترھاں تباه هو جاوے۔ کوای وی بچ کے واپس نا جا سکے۔

بهُت سارے سِّکھ سِپاهیآں نے آپنی جان بچااُن لای آپنے گھوڑے ستلُج درِآ 'چ ٹھےل دِّتے۔ کُجھ ڈُّب گاے, کُجھ پھرںگیآں دیآں گولیآں نال مارے گاے, کُجھ بچ نِکلن 'چ سپھل هواے۔ پر کیرت سِںگھ آپنے پںج سّت ساتھیآں سمےت ڈٹ کے کھڑا هُںدِآں لڑن-مرن لای تِآر هو گِآ اتے پِّچھا کرن والے پھرںگیآں دی اُڈیک کرن لّگا۔

دس-باراں پھرںگیآں دا دستا جد اُنھاں دے نےڑے پهُںچِآ تاں کیرت سِںگھ نے آپنے ِاک ساتھی دا نےجا لَے کے آپنے سّجے هّتھ 'چ پھڑ لِآ۔ کیرت سِںگھ نُوں آپنے نےجے دے نِسانے 'تے بهُت مان سی۔ پھرںگی وی ابھِمان نال بھرے آپنے گھوڑے دُڑااُںدے, تلواراں گھُںمااُںدے بهُت تےجی نال اُنھاں ول وّدھ رهے سن۔ نالو نال آپنیآں رِوالوراں نال پھاِار وی کر رهے سن: پر گھوڑِآں دے دَوڑن کارن پھاِار ِاّدھر-اُّدھر کھِّلر جاںدے۔ جد اُه کیرت سِںگھ دے نےجے دی مار ’چ پهُںچ گاے تاں اُس نے آپنے پَےر چَوڑے کرکے جمین 'تے چںگی ترھاں ٹِکااے اتے نےجے والی باںه نُوں پِّچھے کرکے نےجا سُّٹ دِّتا۔ نےجا گھُوں دی اواج کردا کِسے جِاُوںدے پںچھی دی ترھاں اُڈِآ اتے سبھ توں اّگے آ رهے پھرںگی دی چھاتی 'چ جا کھُّبھِآ۔ 'هااے' دی ِاک بھِآنک چیک اتے دُوجے هی پل گورا سوار بھُںجے ڈِّگ پِآ۔ بِن سوار گھوڑا (هلکا اتے کھُس هو کے) بھّجدا گِآ اتے کُجھ دُور جا کے آپنے سوار دے اںجام توں بےکھبر ارام نال گھاه چرن لّگا۔ پھےر چھےتی هی کیرت سِںگھ نے دُوجا نےجا نِسانا بنّھ کے سُّٹِآ۔ ِاس واری سوار نے گھوڑے دی لگام اَےن وےلے سِر موڑ لای تے نےجا گھوڑے دی گردن 'چ جا کھُّبھِآ۔ گھوڑے دے جکھمی هو کے ڈِّگن توں پهِلاں هی گورا گھوڑ-سوار پھُرتی نال چھال مارکے دھرتی 'تے کھڑا هو گِآ۔ آپنی ساندار وردی, چھاتی 'تے لّگے هواے پھیتیآں اتے سِر دے اّدھ کالے اّدھے چِّٹے والاں توں لّگدا سی کِ ِاه کوای وّڈا اپھسر هَے۔ پر ِاس توں پهِلاں کِ اُه پُوری ترھاں سںبھل پااُںدا, کیرت سِںگھ چھال مار کے اّگے ودھِآ اتے تلوار دے ِاک وار نال اُس دی گردن اُڈا دِّتی۔ اُس دا سِر ِاک گےںد واںگ رِڑدا کیرت سِںگھ دے پَےراں کول آ رُکِآ۔ ِاه اُس نُوں بهُت بااد 'چ پتا لّگا کِ اُس دے هّتھوں مارے جان والا جلالاباد دا هیرو مےجر جنرل رابرٹ سےلج سی۔

کیرت سِںگھ نے پھرںگی دا سِر چُّکِآ اتے آپنے وّل آ رهے پھرںگیآں وّل نپھرت نال تّکدِآں سِر اُنھاں ول وگاه مارِآ۔ وّدھدے آ رهے گورے کُجھ پل لای اُّتھے هی جڑ هو کے کھڑے رهِ گاے۔ پھےر سںبھلے اتے کرودھ نال بھرے سِںگھاں اُّتے ٹُّٹ پاے۔ کیرت سِںگھ دے سّتے سِپاهی وی تِآر کھڑے سن۔

ِاک چھوٹا جِها گھماسان ےُّدھ سُرُو هو گِآ۔ کیرت سِںگھ دی بھاری کھںڈک دا وار جِس اُّتے پَےںدا, وّڈھ کے پار هو جاںدا ۔ کُجھ پلاں 'چ هی سّت-اّٹھ پھرںگیآں دیآں لهُو چ بھِّجیآ لوتھاں دھرتی 'تے کھِّلریآں پایآں سن۔ کیرت سِںگھ دے سّت ساتھیآں چوں وی پںج مارے گاے۔ جکھمی اتے بچے هواے دو پھرںگی ڈر دے مارے بھّج گاے۔ کیرت سِںگھ دے بچے هواے دو ساتھیآں وِّچوں ِاک بُری ترھاں جکھمی هويا اتے اُس توں بااد لڑن دے ےوگ نهیں رِها۔ دُوجا دُرجن سِںگھ, جو هُن وی اُس دے نال سی۔

ِاس لڑاای دے دو دِن بااد جد کیرت سِںگھ آپنے جکھمی هو گاے ساتھی نُوں ِاس دے گھر پچااُن لای لِجا رِها سی تاں دُرجن سِںگھ بولِآ, جِوےں اُه آپنے آپ نُوں هی کوای سوال کر رِها هووے:

"مَےنُوں سمجھ نهیں آاُںدا کِ مهاراجا رنجیت سِںگھ نُوں ِاه ڈوگرے, بھایاے, مِسر هی مِلے کھالسا راج دی رّکھِآ کرن لای?"

"ِاس بارے تاں اُهی جانن, مَےں بھلا کی کهِ سکدا هاں۔ پر مےرا وِچار هَے کِ مهاراج نُوں اکھیرلے دهاکِآں 'چ سِّکھ سرداراں 'تے بھرسا نهیں سی رِها اتے آتم-وِسواس وی گوا چُّکے سن۔"

"ِاه کِاُں۔"

"کِاُںک اُنھاں سرداراں دیآں آپنیآں جگیراں سن, آپنے نِّجی دستے اتے تاکت سی۔ مِسلاں والے سرداراں نُوں تاں مهاراجے نے آپ هی کھتم کر دِّتا هويا سی ۔ جاں ِاه وی کهِ سکدے هاں کِ ڈوگرِآں, مِسراں نے سرکار نُوں چارے پاسيوں ِاس ترھاں گھےر لِآ هويا سی کِ کِسے هور دی اواج اُنھاں تّک پهُںچنی اسںبھو هو گای سی۔"

"مَےں سوچ رِها هاں کِ پھرںگیآں 'تے ِاتبار کرنا مهاراج دی گلتی سی۔ جے آپنے جِاُںدے جی پھرںگیآں نال ِاه لڑاایآں لڑ لَےںدے تاں اںجام کُجھ هور هی هونا سی ۔" دُرجن سِںگھ آپنی رااے جاهِر کردِآں بولِآ۔

"مَےنُوں لگدا هَے کِ ِاّتھے وی سرکار دا سوَے-وِسواس ڈگمگا چُّکِآ سی۔ جد مراٹھا پےشوا (هَولکر) نے آپس 'چ مِل کے پھرںگیآں نُوں سمُںدر وِّچ دھّکن دی پےسکس بھےجی سی, جے اُس پےشکش نُوں نا ٹھُکرااُںدے تاں پںجاب دا هی نهیں, سارے هِںدستان دا ِاتِهاس کُجھ هور هی هُںدا ۔" کیرت سِںگھ نے آکھِآ۔

ِاس نُوں مهاراجے دی دُور-اںدےشی وی تاں کِها جا سکدا هَے۔ دُرجن سِںگھ آپنی رااے جاهر کردِآں بولِآ "مَےں سوچدا هاں کِ اُس وےلے تّک کھالسا راج پُوری ترھاں مجبُوت نهیں سی هويا۔ اُنھاں ِاه وی جان لِآ هووےگا کِ جے اُس وےلے پھرںگیآں نال ٹّکر لای تاں کھالسا راج دی ستھاپتی دے سُپھنے ادھُورے رهِ جانگے۔"

"هاں, ِاه وی ٹھیک اے۔" کیرت سِںگھ نے آکھِآ, "ِاس وِّچ کوای دو راواں نهیں کِ مهاراجا رنجیت سِںگھ سّچمُچ پںجاب دا بّبر سےر سی۔ کای لڑاایآں چ مَےں آپ اُس نُوں هّتھ 'چ تلوار پھڑ کے سبھ توں اّگے وّدھ کے لڑدِآں هوياں وےکھِآ هَے۔ هر مَےدان 'چ پھتِه هاسل کیتی۔ سّت اّٹھ سَو ورھِآں بااد پںجاب 'چ پںجابیآں دا آپنا راج کاِام هويا اتے پںجابیآں نُوں سوَے-ابھِمان نال جِاُن دا اوسر پراپت هويا۔"

***

11

مُدکی دے مَےدان 'چ ِاس هادسے, ِاس لڑاای توں بااد آپنے جکھمی هو گاے ساتھی نُوں اُس دے گھر پُچااُن لای کیرت سِںگھ اُس دے پِںڈ گِآ۔ نال هی 'سهیدی' پراپت کر گاے ساتھیآں دے پرِواراں نُوں مِلن لای گِآ۔

اُنھاں مر گِآں دیآں وِدھواواں اتے ماواں بھَےناں دے وَےن سُن کے کیرت سِںگھ اںدرو اںدر تڑپھ اُٹھِآ۔ اُه چاهے بڑا جںگجُو-ےودھا کِسم دا آدمی سی پر اںدروں بهُت نرم اتے بھاوُک وی سی۔ “کی جو مارے گاے, اُه سّچمُچ سهید سن جاں اَےوےں پھجُول جِهی مَوت مارے گاے ۔" اُه کای دِن ِاسے ترھاں سوچدا پھکیراں واںگ گھُںمدا پھِردا رِها: "کی اُس بدجات اَورت لای جاں لالچی سرداراں اتے مهّتوکاںکھی ڈوگرِآں دی سرداری کاِام رّکھن لای مرے جاں... جاں پںجاب اتے کھالسے دی ِاّجت اتے کھُدداری کاِام رّکھن لای ? جاں ساِاد سِرپھ تنکھاه 'چ مِلے پَےسِآں اتے آپنے پرِوار دا ڈھِّڈ بھرن لای ?"

کای واری راتیں لںمے پِآں اُس دے مستک 'چ ستلُج دے کںڈھے هوای ِاس پُل دی لڑاای دے درِس گھُںمدے رهے اتے نال هی اُه ساه بکھس دے سُنااے بںداں نُوں ےاد کردِآں من هی من دُهرااُںدا رِها :

کای ماواں دے پُّتر نے مواے اُّتھے

سینے لّگیآں تےج کٹاریآں نی۔

جِنھاں بھَےناں نُوں ویر نا مِلے مُڑ کے

پایآں روںدیآں پھِرن وِچاریآں نی۔

چںگے جِنھاں دے سِراں دے مواے والی

کھُّلھے وال تے پھِرن وِچاریآں نی ?

'اتے اُه پھرںگی ۔ جو اُس دی تلوار اتے نےجے دے وار نال ستلُج دے کںڈھے 'تے مرے ? اُه وی تے کِسے ماواں دے پُّتر, کِسے گوری دے پتی هونگے ۔ اُه کِس کھُسی 'چ آ گاے سّت سمُںدر پار کرکے? دُوجے مُلک 'چ آ کے آپنی کِسے مهارانی دی هکُومت دے ناں 'تے لُّٹ مار کرنا کی کےول اُنھاں دا بھُلےکھا هَے جاں بهادری ?

پر هالے تے اُس نے ِاس ندی دے پُل والی لڑاای لڑنی سی۔ اُس نے مُدکی دی لڑاای نُوں ےاد کردِآں کول کھڑے دُرجن سِںگھ نُوں آکھِآ:

"لَے بای دُرجن سِآں, مُدکی دی دُوجی لڑاای لای تِآر هو جا ۔"

"کھالسا سدا تِآر-بر-تِآر ۔ ِاه تاں اُس لڑاای ساهمنے کُجھ وی نهیں۔" اُس جواب دِّتا اتے آپنی تلوار کّڈھ کے کھڑا هو گِآ۔

"نهیں, هالے نهیں۔ اتے مےری گّل دھِآن نال سُنو۔"

ِاس توں بااد کیرت سِںگھ نے اُنھاں سارِآں نُوں آپنی ےوجنا بارے پُوری ترھاں سمجھا دِّتا۔ اُه سارے جنے آپنیآں تلواراں, نےجے اتے رِوالوراں پھڑ کے رُّکھاں اتے ٹِّبِآں اَوهلے لُک گاے۔ دُرجن سِںگھ آپنے چار هور ساتھیآں نُوں نال لَے کے پُل توں پار آ گِآ اتے اُه چارے بھُںجے کّپڑا وِچھا کے ِاس ترھاں بَےٹھ کے روٹی کھان دا ناٹک کرن لّگے جِوےں اُنھاں نُوں کِسے هملے دی کوای کھبر سار نا هووے۔

پھرںگی گھوڑ-سواراں دا دستا جد تھوڑھی جِهی وِّتھ 'تے رهِ گِآ تاں جِوےں اُه گھبرا کے اُٹھ کھڑے هواے اتے گھوڑِآں 'تے چھالاں مار کے گھوڑے دُڑااُںدِآں پُل پار کر گاے۔ 'برااُن اتے 'جان' نے آپنیآں تلواراں مِآناں 'چوں باهر کّڈھ لایآں اتے آپنا سِکار ساهمنے وےکھ کے آپنے گھوڑے اُنھاں دے پِّچھے دُڑا دِّتے۔

کیرت سِںگھ دی ےوجنا اتے اُمید انُسار پھرںگی ٹُکڑی دے سواراں دے پُل 'تے پهُںچدِآں هی پُل ٹُّٹ جانا چاهیدا سی۔ جد اُنھاں دے اّٹھ دس گھوڑ-سوار پُل پار کرکے دُوجے پاسے پهُںچ گاے تاں کیرت سِںگھ نے سمجھ لِآ کِ پُل ٹُّٹن والی ےوجنا اسپھل هو گای هَے۔ اُنھاں پار کرن والِآں 'چ لَےپھٹینَےںٹ برااُن اتے اَےگنِاُو دا بھرا جان وی سی ۔ پر اُسے وےلے پِّچھے آ رهے گھوڑ-سواراں دے بھار نال پُل ٹُّٹ گِآ اتے اّٹھ دس گھوڑ-سوار ندی 'چ دھڑّم کرکے جا ڈِّگے۔ ِاه وےکھدِآں هی, ےوجنا انُسار ٹِّبِآ پِّچھے لُکے سِّکھ سِپاهیآ نے ندی 'چ ڈِّگے اتے دُوجے پاسے رهِ گاے پھرںگی سِپاهیآں اُّتے پھاِار کرنے سُرُو کر دِّتے۔ نال هی دُرجن سِںگھ

آپنے سِںگھاں نال رُّکھاں پِّچھوں نِکلِآ اتے پار پهُںچے هواے پھرںگی سِپاهیآں نُوں گھےر لِآ۔

ِاس چھوٹی جِهی جھڑپ وِّچ برااُن اتے جان سمےت پار پهُںچے هواے سارے سِپاهی مارے گاے۔ ندی چ ڈِّگِآں وِچوں وی چار پںج گولیآں جاں برچھِآں دا نِشانا بنے۔ باکی دے نّس گاے۔ نّس کے واپس آاے سِپاهیآں نے جد آپنی ِاس هار بارے کھاس کرکے اَےگنِاُو دے بھرا جان دے مارے جان دی کھبر سُناای تاں اُه گُّسے نال پاگل هو اُّٹھِآ۔

پوه پھُّٹدِآں هی اَےگنِاُو آپ آپنے چُنے هواے سَو گھوڑ سوار لَےکے کیرت سِںگھ دے دستے پِّچھے دَوڑ پِآ۔ اُنھاں چوں پںدراں سِپاهیآں دے هّتھاں چ نویں کِسم دیآں اتے کُجھ دِن پهِلاں هی ِاںگلِستان توں آایآں راِال اَےمپھیلڈ راِاپھلاں سن جِنھاں دا نِشانا پُرانیآں راِاپھلاں دے مُکابلے بهُت سهی اتے بهُت دُور تّک مار کردا سی۔

کیرت سِںگھ وی جاندا سی کِ چھےتی هی پھرںگیآں دا نواں اتے وّڈا دستا اُنھاں دا پِّچھا کرن لای بھےجِآ جااےگا۔ ِاه اُس نُوں بهُت بااد چ پتا لّگا کِ ِاس جھڑپ 'چ مارے جان والے دو پھرںگیآں 'چ ِاک اَےگنِاُو دا بھرا وی سی۔

پھرںگی دستے دے دِن رات گھوڑے دُڑااُںدِآں اتے کیرت سِںگھ دے دستے تّک پهُںچدِآں ِاک توں وّدھ دِن لّگ گاے۔ جد کیرت سِںگھ نے آپنا پِّچھا کر رهے سَو گھوڑِآں دیآں ٹاپاں دی سمُوهِک اواج سُنی تاں اُس نے ساه بکھس نُوں آدےس دِّتا کِ اُه دلےر سِںگھ نُوں لَے کے اُنھاں توں نِّکھڑ کے کِسے دُوجے پاسے لَے جاوے۔ کُجھ دےر بااد پھرںگی گھوڑ-سواراں اتے اُنھاں دے وِچکارنا پھاسلا هور گھٹ گِآ۔ جد اُنھاں دیآں راِاپھلاں 'چوں نِکلدِآں گولیآں دی ٹھاه-ٹھاه سُناای دےن لّگی تاں کیرت سِںگھ سمجھ گِآ کِ هُن کھڑے هو کے دلےری نال اُنھاں دا مُکابلا کرن اتے سهید هون دا وکت آ گِآ هَے۔

پر اُسے وےلے اّگے دِس رهی جُوه 'چوں نِکلدے هواے سام سِںگھ دے پںج سَو گھوڑ-سوار آپنے هّتھاں 'چ اّٹھ-اّٹھ پھُّٹ لںمے برچھے اتے بںدُوکاں پھڑی آ پرگٹ هواے اتے کیرت سِںگھ دے جواناں نال آ مِلے۔ وےکھدِآں هی مےجر اَےگنِاُو نے آپنے گھوڑے دی لگام کھِّچ لای اتے نال هی اُس دے سَو گھوڑ سوار وی رُک گاے, کُجھ ِاس ترھاں جِوےں پّتھر بن گاے هون۔ گھوڑِآں دیآں ناسا چوں جور-جور دی ساه لَےن اتے پُوچھاں هِلااُن نال هی لّگدا سی کِ ِاه گھوڑے پّتھر دے نهیں۔

کچیچیآں وّٹدا اتے من هی من وّٹ کھاںدا اَےگنِاُو آپنے دستے نُوں لَے کے واپس مُڑ پِآ۔ آپنی چھااُنی 'چ پهُںچ کے اُس نے جںگی سان

اَو-شَوکت نال آپنے بھرا 'جان' نُوں کبر وِّچ دپھنايا اتے اُس کبر دی سِل 'تے ِاه سبد وی کھُدوا دِّتا۔

"Here lies the body of Edward John Agnew who fighting bravely with the coward & rebel sikh forces laid his life in the service of his country."

کُجھ ورھِآں بااد جد کیرت سِںگھ نے کبر 'تے لّگی ِاس سِمرتی لِکھت نُوں پڑھِآ تاں اُس نے آپنے آپ نُوں آکھِآ سی: ِاک آدمی ساری اُمر کِس کِس ترھاں دیآں گلتپھهِمیآں چ پھسِآ آپنے جیون دے کرماں نُوں ارتھ دےن لای آپنے مکسد اتے آپنے ٹیچے گھڑ لَےںدا هَے...۔

***

12

شُجاهباد پهُںچن توں پهِلاں هی رات پَے گای۔

سَون توں پهِلاں کیرت سِںگھ نے آپنے کول بَےٹھے دُرجن سِںگھ دی پِّٹھ 'تے تھاپی دےںدِآں آکھِآ:

'واه بای دُرجن سِںگھ, جِس پھُرتی نال تُوں نالے نُوں پار کرکے دُوجے پاسے پهُںچِآ اتے جِس بهادری نال پھرںگیآں دا سپھايا کیتا, اُس 'تے مَےنُوں پھکھر هَے۔ سّچمُچ سِںگھا شےراں واںگ...۔"

سُن کے کھُس هون دی بجااے دُرجن سِںگھ دے بُّلھاں 'تے ِاک وِاںگمای مُسکان پّسر گای ۔ اُس دیآں اّکھاں ساهمنے آپنی تلوار نال وَےریآں دے سِر کّٹدِآں دا درِس جاگرِت هو اُّٹھِآ۔ اُس نُوں لّگِآ کِ اُس وےلے اُه پھرگیآں تے پُوربیآں دے هی نهیں بلک آپنے کِسے ادِّکھ دُسمن نال لڑدِآں اُنھاں دا سِر کّٹ رِها هووے۔

اُه چُّپ چاپ جمین وّل وےکھدا رِها۔

"کِاُں کی گّل اے دُرجن سِآں۔ اَےنا دُکھی کِاُں دِس رِها اے ?"

"مَےں سِںگھ جی, کوای سِںگھ نهی," اُس دے بولاں 'چ کھِجھ سی اتے جنماں-جنماں دی وےدنا۔ مَےں تے نِمن جاتی دا بںدا هاں, جِمیداراں, لالِآں دیآں جُّتیآں کھان اتے اُنھاں دی سےوا کرن والا۔"

کای ورھے پهِلاں جد دُرجن سِںگھ دے باپ نُوں پتا لّگا کِ مهاراجا رنجیت سِںگھ چھوٹیآں جاتاں والِآں نُوں وی آپنی پھَوج 'چ بھرتی کر رِها هَے تاں اُه وی جا بھرتی هويا اتے ِاّک سِّکھ سِپاهی دی وردی پا کے اُه وی پھکھر نال سِر اُّچا کرکے چّلن لّگا۔ پر کُجھ ورھِآں بااد هی سِّکھ سِپاهیآں ولوں ِاس دی مُکھالپھت سُرُو هو گای۔ مهاراج نے رںگرےٹِآں

چھوٹیآں جاتیآں والِآں دی وّکھری پلٹن بنا دِّتی۔ پر کھّتریآں جّٹاں توں ِاه وی نا جرِآ گِآ۔ تد تّک اّدھے توں وّدھ رںگرےٹے سِّکھ راج لای مّلاں ماردے شهیدیآں پراپت کر چُّکے سن۔ پھےر مجبُور هوکے مهاراجے نے اُه پلٹن توڑ کے باکی دے رںگرےٹِآں نُوں گھر واپس بھےج دِّتا۔

"دُرجن سِںگھ دے باپ چرن سِںگھ نُوں مهاراجے نے ِانام وِّچ تھوڑی جِهی جمین دا ٹُکڑا اُس دے پِںڈ وِّچ دے دِّتا۔ پر پِںڈ دے جِمیداراں نُوں ِاه مںجُور نهیں سی سالا نیویں جمات هو کے ساڈی برابری کرن لّگِآ ? اُسنُوں تاهنے ماردے, بلد کھوه کے لَے گاے ۔ ِاک مّجھ رّکھی سی, اُس نُوں جهِر دے کے مار دِّتا۔ 'سالِآ, تُوں کی کرنا مّجھ رّکھ کے, ساڈا کںم کر اتے مُپھت 'چ دُّدھ لّسی پی...۔ اُنھاں دیآں تیویآں نال چھےڑ-چھاڑ کرنا تاں اُه آپنا جنم سِّدھ ادھِکار هی سمجھدے سن۔ اُس دی بھَےن نال پِںڈ دے جّٹاں دی چھےڑ-چھاڑ کرن 'تے جد دُرجن سِںگھ دے بھرا نے اواج اُٹھاای تاں کُّٹ هی کھادھی۔

کیرت سِںگھ کُجھ دےر بَےٹھا دُرجن سِںگھ دی دسا بارے سوچدا رِها۔ ِاس دے پِچھوکڑ بارے تھوڑھا بهُت اُس نُوں پتا سی۔

کیرت سِںگھ نے پُّچھِآ, "تےرا اُه بھرا کِّتھے هَے اّج-کلھ ?"

"شاِاد مَےں تُهانُوں دّسِآ نهیں۔ اسیں تاں اںمرِت چھک کے سِںگھ سجے, ِاه سوچ کے کِ گُرُو ساهِب نے ساڈے لوکاں دا اُدار کر دِّتا۔ پر ِاس دی اسلیات دا سانُوں هَولی-هَولی پتا لّگدا رِها۔ ِاک دِن ِاسے بھُلےکھے اسیں گُرُو نانک دےو جی دے جنم دِهاڑے گُردُآرے چّل رهے لںگر دی پںگت 'چ جا بَےٹھے۔ سارے ساڈے وّل اّکھاں پاڑ-پاڑ کے وےکھن لّگے۔ آکھر سانُوں پںگت 'چوں اُّٹھا دِّتا گِآ اتے گُردُآرے دے باهر بھُںجے هی ِاک کتار بناکے بِٹھا دِّتا گِآ۔ مےرا بھرا جرا گُّسے والا سی۔ اُس نے گُردُآرے اںدر پںگت 'چ بَےٹھِآں وّل وےکھ کے جمین 'تے تھُّکِآ اتے تےج-تےج کدم چُّکدا اُّتھوں هی نهیں بلک پِںڈوں هی نِکل گِآ۔ هُن سُنِآ هَے کِ لُدھِآنے جا کے پھرںگیآں دی پھَوج 'چ بھرتی هو گِآ هَے۔"

"پھرںگیآں دی پھَوج وِّچ ?" کیرت سِںگھ کُجھ هَےران هُںدِآں بولِآ۔

"هور کی کردا۔ مَےں سِّکھاں دی پھَوج 'چ بھرتی هويا تاں تُهاڈے کرکے, اُه وی آپنی جات لُکا کے ۔ جے سّچ پُّچھو تاں سانُوں کوای دُّکھ نهیں سِّکھاں دا راج کھوهے جان دا۔ ساڈی دِسا 'چ تاں نا مُسلماناں دے راج 'چ کُجھ پھرک پِآ سی, نا سِّکھاں دے اتے نا هی پھرںگیآں دے راج 'چ کُجھ پھرک پَےنا هَے۔ تُهاڈے نال تاں مَےں سِرپھ تُهاڈے کرکے هاں ۔ سانُوں تاں جنم جات توں هی آدت هَے هُکم منّن اتے دُوجِآں دی چاکری کرن دی۔ تاں پھےر کِسے چںگے آدمی دی چاکری هی کِاُں نا کراں۔"

کیرت سِںگھ نے اُس وّل همدردی بھریآں نجراں نال تّکِآ اتے پھےر تھّلے وّل وےکھن لّگا جِوےں اُس اُّتے هوایآں ودھیکیآں دا اُه آپ وی جِںمےوار هووے۔

"تُسیں اتے اسیں ِاکو ترھاں دے پِںڈاں 'چ رهِںدے هاں اتے تُسیں لوک ساڈی دُردسا نُوں وےکھدے, پر اُس نُوں مهِسُوس نهیں کردے, جو جِّلت سانُوں هر روج, هر پل سهِنی پَےںدی هَے۔ کِاُںک سدیآں توں لوکاں نُوں آدت پَے گای هوای هَے ِاه کُجھ وےکھن دی...۔" دُرجن سِںگھ نے آکھِآ۔

"مَےں سمجھدا هاں دُرجن سِںگھ, پُورا نهیں تاں تھوڑھا بهُت جرُور سمجھدا هاں۔“

"تُسیں کُجھ نهیں سمجھدے کیرت سِںگھ جی, کُجھ نهیں سمجھدے ۔" اُس دے بولاں 'چ سدیآں پُرانی وےدنا سی۔ "جے مَےں سبھ کُجھ دّسن لّگ پواں تاں ساری رات بیت جااےگی اتے گّل تاں وی پُوری نهیں هووےگی۔ مَےں تُهانُوں ِاکو گھٹنا دّسدا هاں۔" اتے اُه دّسن لّگا:

"اُدوں دو ورھے تّک میںه نهیں پِآ۔ سارے پِںڈ دے لالے, جِمیںدار پِںڈ چھّڈ کے اتے آپنے ڈںگر لَے کے کِتے چلے گاے۔ اسیں بھُّکھے مرن لّگے۔ کھُوهاں 'چ وی پانی کھتم هو گِآ۔ اسیں وی آپنے سارے ٹّبر سمےت پِںڈ چھّڈ کے تُر پاے۔ گرمیآں دے دِن سن۔ بھُّکھ جری جاںدی هَے پر ترےه نهیں جری جاںدی۔ پِآس نال تالُو سُّک گاے۔ ِاک پِںڈ دے باهر کرکے ِاک شِوالے کول ِاک کھُوه وےکھ کے اُس 'چوں پانی بھرن لّگے۔ بس پھےر کی سی۔ پُجاری نے کِسے باری 'چوں وےکھ لِآ تے رَولا پا دِّتا کِ اُنھاں دا کھُوه بھرِسٹ گِآ۔ اُسے وےلے پِںڈ دے ٹھاکُر, جِمیںدار ڈاںگاں لَے کے جمھاں هو گاے اتے ساڈے اُّتے ڈاںگاں ورھن لّگیآں...۔"

"تے پھےر!" دُرجن سِںگھ نُوں چُّپ وےکھ کے کیرت سِںگھ نے پُّچھِآ۔

پر دُرجن سِںگھ اّگيوں کُجھ نهیں بولِآ۔ اُس دیآں اّکھاں 'چوں اّتھرُو کِر کے اُس دیآں گّلھاں 'تے تَےر رهے سن۔

کُجھ دےر بااد دُرجن سِںگھ نے آپنیآں اّکھاں پّگ دے لڑ نال پُوںجھیآں, کںبدے بُّلھاں تے من 'چ اُبالے کھا رهے کرودھ نال بولِآ:

"بس هُن ِاکو ارمان هَے من وِّچ کِ لڑاای کھتم هون توں بااد بںدُوک لَے کے اُس پِںڈ 'چ جاواں اتے سارِآں نُوں بھُنّ چھّڈاں...۔ "

کیرت سِںگھ نے سِر هِلااُںدِآں لںما جِها ساه کھِّچِآ اتے بولِآ-

"ِاس نال کی هووےگا دُرجن سِآں ? کُجھ وی تے نهیں بدلنا۔ جو کُجھ اُنھاں دے پِاُ دادا کردے آ رهے سن, اُهی کُجھ اُنھاں دے پُّتر کردے رهِنگے ۔ تے تُسیں لوک..? "

دُرجن سِںگھ نے نجر چُّک کے کھلا وِّچ تّکِآ جِوےں اتیت, ورتمان اتے بھوِّکھ وّل تّک رِها هووے۔ پھےر اُس دے بُلھاں 'تے ِاک وِاںگمای مُسکان آ گای۔ اُه بولِآ-

“جے پھرںگی سپھل هو گاے تاں چاهے اُه کھّتری براهمن هووے چاهے سردار, چاهے جِمیدار, سارے دے سارے شُودرتا دی هالت 'چ پهُںچ جانگے, گھّٹ توں گھّٹ مانسِک تَور 'تے۔" کهِ کے اُه پاگلاں واںگ هّسن لّگا:

"ِاهی هووےگا ِانھاں دے پاپاں دا پھل۔"

"پاپ ساڈے لوکاں دے سِرپھ ِاهی نهیں دُرجن سِںگھ, هور وی بهُت هن۔"

رات گُوڑھی هو گای۔ چارے پاسے هنےرا پّسر گِآ۔ دُرجن سِںگھ دا وےدنا بھرِآ هاسا هالے وی کیرت سِںگھ دے کنّاں وِّچ گُوںج رِها سی۔

***

13

کیرت سِںگھ نُوں شُجاهباد دے کِلھے 'چ پهُںچِآں تِنّ دِن هو گاے سن۔ آپنے پُّتر دلےر سِںگھ نُوں سهی-سلامت پهُںچ گِآ وےکھ کے سام سِںگھ دی کھُسی دا ٹھِکانا نهیں سی۔ اُس نے کیرت سِںگھ اتے اُس دے ساتھیآں دا دھنّواد کیتا۔ کیرت سِںگھ دے ٹھهِرن دا ِاںتجام جِس سجے-سجااے کمرے 'چ کیتا جِس دا باری کول بَےٹھِآں دُور-دُور دے درِس ِاک پںچھی-جھات واںگ وِکھاای دےںدے سن۔ کای دِناں دی دَوڑ-بھّج اتے بےارامی توں بااد مهاں-پرساد دے نال سُآدی بھوجن مِلِآ۔ کھُوب رّج کے سارِآں نے کھادھا۔ کھان تے بااد اَےسی نیںد آای کِ اگلے دِن دُپهِرے جا کے اّکھ کھُلھی۔ کیرت سِںگھ دے پُّچھن 'تے ِاک کھِدمتگار نے دّسِآ کِ سام سِںگھ لگان آد دے چّکر اتے دو جِمیداراں دے آپسی جھگڑے دا پھَےسلا کرن چلے گاے هواے هن۔ واپس آاُن 'چ ساِاد ِاک توں وّدھ دِن لّگ جان۔

ِاس وِچکار کیرت سِںگھ کدی آپنے ساتھیآں نال کدے ِاکّلا کِلھے دے چّکر لااُںدِآں سماں بِتااُںدا رِها۔ سام سِںگھ نال وی بهُت سںکھےپ 'چ گّلاں باتاں هوایآں سن, پر جِآدا نهیں۔ پھرںگیآں دا مُکابلا کرن لای سام سِںگھ اتے مُلتان دے دیوان مُول راج وّلوں کی-کی تِآریآں هو رهیآں هن, اُه ِاس بارے جانن لای بےتاب سی۔

ِاس دے ِالاوا اُه اُس اَورت نُوں لّبھن جاں اُس بارے جانن لای اُتسُک سی جِس بارے اُس نُوں پتا لّگا سی کِ اُه جاں تے شُجاهباد دے سهِر 'چ هَے جاں پھےر ِاسے کِلھے 'چ۔

هُن کیرت سِںگھ آپنے ِاس کمرے دی باری 'چ بَےٹھِآں باهر وّل

تّکن لّگا۔ کِلھے دے ِاک پاسے سهِر اتے دُوجے پاسے پهاڑیآں دِس رهیآں سن: چھوٹیآں پهاڑیآں وِچکار کِتے کِتے پِںڈ اتے کھےت, پر جِآداتر کھُسک, بںجر ڈھلاناں, ٹاواں-ٹاواں رُّکھ جِنھاں دیآں تھّلے دیآں ٹهِنیآں نُوں لںگھدے اُوٹھاں نے پّتيوں وِهُونا کر دِّتا هويا سی۔ اُه جد وی ِانھاں بںجر ڈھلاناں وّل تّکدا, اُس نُوں آپنا پِںڈ اتے پِںڈ دُآلے هرے-هرے کھےت لهِلهااُںدے دِسن لّگدے۔ آپنی کلپنا 'چ اُه هلٹ دے کُّتے دی ٹّک-ٹّک, سرھوں, کماد اتے کنک دے کھےت اتے کھےتاں وِچوں لںگھدیآں دھُوڑ بھریآں پگڈںڈیآں نُوں وےکھن لگدا۔ آپنے بھرا-بھرجاای, بچپن دے دوست اتے اُه گَوراں اتے سُںدراں ےاد آاُن لّگدیآں, کِسے پِچھلے جنم دیآں گّلاں دی ترھاں۔

اُه اُس وےلے دس باراں سال دا سی اتے گَوراں اُس توں چار پںج ورھے وّڈی۔ اُه جد وی گَوراں نُوں وےکھدا تاں اُس نُوں اُه پریآں, راجکُماریآں ورگی لّگدی اتے جد تّک اُه اّکھوں اُهلے نا هو جاںدی, کیرت سِںگھ دیآں اّکھاں اُس اُّتے هی ٹِکیآں رهِںدیآں۔

"کی وےکھدا رهِناں اےں ِاس ترھاں مےرے وّل?" ِاک دِن گَوراں نے کیرت سِںگھ دے ساهمنے کھڑے هو کے پُّچھِآ سی۔

"تُوں... تُوں اَےنی سوهنی لّگدی اے مَےنُوں.... بّس....?”

"چّل سرارتی۔" کهِںدِآں اتے اُس دیآں گّلھاں 'تے هَولی دےنی چپےڑ ماردِآں اُس آکھِآ سی۔

تے سںجوگ نال جد اُهی گَوراں اُس دی بھرجاای بن کے اُنھاں دے گھر وِّچ آای تاں اُس نے شرارت اتے چںچلتا نال پُّچھِآ سی۔

'تے هُن مَےں تَےنُوں کِس ترھاں دی لّگدی هاں?"

تاں کیرت سِںگھ من هی من مُسکرااُںدِآں شرمااُںدِآں بِناں کُجھ بولے نّس گِآ سی۔

***

ِاک ٹّبر لای اُنھاں دی جمین کاپھی سی, اّدھا کُ هِّسا روهی دے پاسے۔ باپ دے چلانا کر جان توں بااد جد کیرت سِںگھ دے وِآه دی گّل چّلی تاں آاُن والے سمےں نُوں مُّکھ رّکھدِآں وّڈا بھرا چِتاتُر هو گِآ۔ دو ٹّبر, بال بّچے ۔ گَوراں نے گّلاں هی گّلاں وِّچ وّڈے بھرا بچن سِںگھ نُوں سمجھايا کِ اُس دے وِآه دی کی لوڑ ? اُه آپے سںبھال لوےگی ۔ آکھر هُںدا هی آيا هَے ِاس ترھاں۔ وّڈے بھرا نے جد کیرت سِںگھ نال ِاس بارے گّل کیتی تاں کیرت سِںگھ نُوں ِاه گّل هجم نهیں هوای, اُه بولِآ:

"تُوں چِںتا نا کر بھرا۔ مَےں تاں پھَوج 'چ بھرتی هون دا من بنا لِآ هويا هَے۔"

اُه انُبھو کردا سی کِ گَوراں اُس نال بهُت موه کردی هَے۔ پر کیرت لای ِاه موه, ِاه پِآر کُجھ هور ترھاں دا سی ۔ اُس دے نال کِسے دُوجری ترھاں دے سںبںدھ بارے اُه سوچ وی نهیں سی سکدا۔

گَوراں نے وی ِاه کدی نهیں سی سوچِآ کِ اُس دا پِآرا ديور اَےنی آسانی تے سهِجتا نال اُنھاں نُوں چھّڈ کے چلا جاوےگا۔ دوواں بھراواں دی ِاس گھر وِّچ هوںد گَوراں نُوں ِاک ترھاں دا دھرواس اتے سُرّکھِآ دا اهِساس دِوااُںدی سی۔ اُس لای ِاه لڑاایآں, کھالسا کَوم, پھرںگی, پٹھان کوای کھاس ارتھ نهیں سن رّکھدے۔ اُس دا جیون آپنے گھر تّک جاں جِآدا توں جِآدا آپنے پِںڈ جاں آلے-دُآلے دے کُجھ پِںڈاں تّک سیمت سی۔ ِاه لڑاایآں اُس لای مانوتا دے پاگل هو جان دی ترھاں سن۔

تے ِاک دِن سَو گھوڑ سواراں دا رسالدار هو جان اتے کای لڑاایآں لڑن توں بااد جد اُه آپنے پِںڈ وّل تُرِآ تاں من اجیب ترھاں دے چاا اتے انُماد نال ترِآ هويا سی۔ اُس دے نال چھُّٹی ’تے جا رهے چھے هور جوان وی سن جِنھاں نے اُس دے پِںڈ توں اّگے آپنے پِںڈاں وّل جانا سی۔

لڑاایآں لڑدِآں اُه بھُّل هی گِآ سی کِ نا پِچھلے سال هی میںه چںگی ترھاں پاے اتے نا ِاس سال۔ وِساکھ دے مهینے دے آکھری دِن, کھےتاں 'چ ڈّکا وی نهیں دھُوڑ اُّڈ رهی سی۔

پِںڈ توں اّدھا کُ کوه پهِلاں اُه ِاک کھُوه کول آ کے رُک گاے۔ کھُوه توں اُّپر کرکے ِاک ٹِّلے 'تے ناتھ جوگیآں دا پُرانا ڈےرا سی ۔ من 'چ آيا کِ گھر جان توں پهِلاں جوگی 'بچن داس' نُوں مِلدا جاواں۔ جدوں کیرت سِںگھ پِںڈ 'چ رهِںدا سی تاں هر تیجے چَوتھے دِن اُه جوگی کول آ بَےٹھدا اتے اُس دیآں گّلاں سُندا رهِںدا۔ اُس نُوں اُه بڑا سِآنا اتے سُلجھے هواے دِماگ والا بںدا لگدا۔ ٹِّلے اُّتے کھڑے ناتھ جگی دے چےلِآں نے اُس نُوں وےکھ لِآ اتے اُّپر آاُن لای ِاشارے کرن لّگے۔

اُس دے چھےآں ساتھیآں نے آکھِآ کِ اُه جا کے ناتھ جوگی نُوں مِل آوے۔ اُنی دےر اُه کھُوه 'چوں پانی کّڈھ کے نها لَےنگے ۔ دھُوڑ اتے مُڑھکے نال سارا پِںڈا چِّپ-چِّپ کر رِها هَے۔ گھوڑِآں نُوں وی ساه دوا دےنگے۔

کیرت سِںگھ آپنا گھوڑا اُّتھے هی کھڑا کرکے ٹِّلے اُّپر جا رهی پگڈںڈی اُّتے تُر پِآ۔

پگبںڈی دے دووےں پاسے کِتے-کِتے ڈِّگ چُّکے مکاناں دا ملبا دِس رِها سی۔ اُس ملبے 'چ پایآں پُرانی کِسم دیآں چَورس جِهیآں, پٹڑےنُما ِاّٹاں نُوں وےکھ کے لّگدا سی جِوےں ِاس تھےه تھّلے کوای پُرانا پِںڈ دّبِآ پِآ هووے۔ ڈےرے دے وّڈے سارے درواجے دے باهر وی کِسے پُرانی ِامارت جاں پُرانے ڈےرے دے پّتھر دے ستُون ڈِّگے پاے دِس رهے سن۔ دُور, پِںڈ دے دُوجے پاسے

جگیردار دی گڑھی اتے گڑھی 'چ دو مںجلا اُّچی هوےلی دِس رهی سی۔

ِاک کھُلھے وِهڑے 'چوں لںگھِآ, جِس دے دووےں پاسی سُرگواس هو چُّکے ناتھاں دیآں سمادھیآں دِس رهیآں سن۔ ناتھ جوگیآں دی پرتھا انُسار کِسے جوگی دے مرن 'تے اُس دا داه سںسکار نهیں سی کیتا جاںدا بلک چَوکڑی مُدرا ’چ اُس نُوں دبا دِّتا جاںدا سی۔

کِسے بیتے ےُّگ دے ناتھ جوگی دی سمادھ والے کمرے چوں لںگھ کے اُه ِاک دُوجی کوٹھڑی 'چ پهُںچ گِآ جِّتھے بِش ناتھ (وِسوناتھ) جوگی ِاک تکھت پوش 'تے بَےٹھے هواے سن۔ چھوٹی جِهی چِّٹی داهڑی, چِّٹی اتے کاپھی وّڈے اکار دی پّگ آپنیآں جٹاواں دُآلے ولی هوای۔ چِهرا چاهے پتلا پر روهبدار, اّکھاں وِّچ تےج۔

کیرت سِںگھ نُوں وےکھ کے ِاس ناتھ دے بُّلھاں 'تے مُسکان کھِںڈ گای۔ کیرت سِںگھ نے جھُک کے مّتھا ٹےکِآ۔ اسیرواد دےںدِآں بِس ناتھ بولے: اَےتکی بهُت چِراں بااد پھےرا پايا ?"

"تُهانُوں پتا هی هَے پھرںگیآں نال لڑاایآں دا ?"

"هاں بھاای پںجاب 'چ جںمنا اتے نِّت مُهِںماں۔ مَےں تے سُنِآ کِ پھرںگیآں هُن لهَور دے باهر وی آپنی چھااُنی پا لای ?"

"هالے تے سُکر کِ باهر ای اے۔" کیرت سِںگھ آپنے مّتھے 'تے هّتھ لااُںدِآں بولِآ۔ نال هی سوچ رِها سی کِ راج بدلدے رهے, گجنوی آاے, اپھگان آاے, مُگلاں, سِّکھاں دا راج آيا پر ِانھاں ناتھ جوگیآں دے ڈےرے اُوےں دے اُوےں هی کاِام۔

بِش ناتھ نے ٹھںڈا جِها ساه بھردِآں آکھِآ, "جدوں سرکار سی, سبھ ٹھیک سی۔ ِانھاں سرداراں نُوں وی لگام سی۔ پر هُن... هُن.... تے لّگدا اے ےُّگ هی بدل چّلِآ۔" ِاه کهِںدِآں بِس ناتھ نُکرے بَےٹھی, گںڈھڑی بنی ِاک کُڑی وّل وےکھن لّگا۔

کیرت نے وی نجر گھُما کے اُس پاسے تّکِآ۔ ناتھ جوگی کول اَورت دے آاُن جان 'تے کوای مناهی نهیں سی۔ پر ِاه کَون ? اُس نے من هی من آکھِآ تے پھےر پرسن بھریآں نجراں نال بِس ناتھ وّل تّکن لّگا۔

''تُوں پهِلے جگیردار وساکھا سِںگھ نُوں تاں جاندا هی اے ۔" بِش ناتھ سُنااُن لّگا, "چاهے اُس دیآں وی دو تیمیآں سن اتے ِاک دو رکھےلاں بی, پر اُه لوکاں 'تے ِاس ترھاں دے جُلم نهیں سی چاهُںدا جِوےں ِاه کردا... ۔"

هُن تّک ِاک هور جوگی وی کیرت سِںگھ تے جرا کُ لاںبھے هو کے آ بَےٹھِآ سی, تکریبن کیرت سِںگھ دی اُمر دا۔ بچپن 'چ کدی کدی آپس 'چ کھےڈِآ وی کردے سن۔ پںج چھے ورھے دی اُمر 'چ هی ِاه ِاس ڈےرے چ آ کے رهِن لّگا سی۔ اُدوں ِاس دے کنّ ’چ مُںدراں نهیں سن هُںدیآں۔ هُن

کنّاں 'چ کّچ دیآں مُںدراں اتے جٹاواں دا جُوڑا بنايا هويا سی اتے جدوں ِاس نُوں ِاه گّدی مِلےگی تاں ِاس دیآں جٹاں دُآلے وی چِّٹا پّگڑ بنّھِآ جانا هَے۔ ِاه کیرت سِںگھ جاندا سی۔

کیرت سِںگھ اُس نال گّلاں کرن لّگا, پُرانیآں گّلاں, هُن دیآں گّلاں۔ گّلاں کردِآں کیرت سِںگھ دی نجر مُڑ-مُڑ اُس گںڈھڑی بنی کُڑی ول اُّٹھ جاںدی۔

''پهِلاں ِاس وِچاری دے رهِن دا ِاںتجام کر دے پرتھ ناتھا۔ پھِر آ کے گّلاں سُنیں۔" بِش ناتھ نے چےلے نُوں کِها۔

"لّگدا ِاه تاں ساڈے هی پِںڈ دی کُڑی اے۔" کیرت سِںگھ بول اُّٹھِآ۔

"تُوں هی دّس پرتھ ناتھا۔" کهِ کے بِس ناتھ نے اّکھاں بںد کر لایآں جِوےں دھِآن 'چ لین هو گاے هون۔

"تُوں ِاس دی ماں نُوں تاں وےکھِآ هونا?" پرتھ ناتھ دّسن لّگا, "ِاه لّجو گھُمِآرن دی کُڑی اے۔ اُه وی ِاس کُڑی واںگ ٹھیک ٹھاک سی (سوهنی کهِںدِآں پرتھ ناتھ نُوں کُجھ جھِجک لّگی) پر ِاه 'رُوپ' امیراں لای بکھشس, گریباں لای سراپ ۔"

کیرت سِںگھ چںگی ترھاں جاندا سی اُس وّڈے سردار اتے لّجو گھُمِآرن بارے ۔ وّڈا سردار واجب کِسم دا آدمی سی۔ هر 'کںم' بڑی جُگت اتے مُناسب ڈھںگ نال کردا۔ کِسے نال جور جبردستی نهیں سی کردا۔ بس جِهڑی کُڑی پسںد آ جاوے, کھاس کرکے بارا, تےراں سال دی تاں آپنِآں گُماستِآں راهیں اُس دے ماں-باپ کول سُنےها بھےج دِںدا کِ کُڑی تاں 'رانی' بنن دے لاِاک هَے... هوےلی دی سردارنی بن کے رهُو۔ اتے پھےر اُس دے پالن-پوسن لای سلانا رکم بھےجدا رهِںدا۔ دو تِنّ سال بااد کُڑی 'تِآر' هو کے اُس دی هوےلی 'چ, (رکھےل دے تَور 'تے) کُڑی دے باپ نُوں کُجھ سهُولتاں اتے کُجھ جمین وی سردار وّلوں مِل جاںدی ۔ پر جے جوان اتے وِآهی تیویں 'تے دِل آ جاوے, تاں وی پِّچھے نهیں سی هٹدا۔

ِاس دے ِالاوا پِںڈ والِآں نُوں اُس توں کای سِکاِات نهیں سی۔ نوےں بیآں لای پَےسا اُدھار دےنا, جو پھسل ٹھیک نا هووے میه گھّٹ پَےن تاں لگان گھّٹ کر دےنا آد وی اُس دی کھسلت دا هِّسا سی۔

کیرت سِںگھ کُجھ-کُجھ جاندا سی ِاس دی ماں بارے۔ وّڈے سردار نے کای مهینے آپنے کول رّکھِآ۔ وِّچ-وِّچ وی جد جی کردا, بُلا بھےجدا کِسے نا کِسے بهانے جگتُو گھُمِآر سبھ جاندا سی پر چُّپ۔ کردا تاں کی کردا۔ اَےنا هی بهُت سی کِ جدوں اُس دی تیوی واپس آاُںدی تاں چاںدی دے رُپایآں دی پوٹلی اتے هور کای کُجھ لَے کے آاُںدی۔ ِاه دھی اُس دے وّڈے

سردار کول جان توں پهِلاں هی جںم پای سی ِاس لای چھوٹا سردار جاندا سی کِ ِاه اُس دے باپ دا کھُون نهیں هَے۔ البّتا وّڈے سردار دی گڑھی 'چ آاُن توں بااد ِاک پُّتر نُوں جرُور جنم دِّتا جو 'سردارنی' نے آپنے گُماستِآں دُآرا مروا دِّتا سی۔ اُه گھُمِآرن دا آپنے سردار نال سَونا تاں جر سکدی سی, کِاُںک جاندی سی کِ سارے جگیردار ِاهو کُجھ کردے هن۔ اُس دا آپنا پيو وی کردا سی, پر گھُمِآرن دے ڈھِّڈوں جںمِآ سردار دا 'پُّت' بن کے اتے وّڈا هو کے ِاس جگیر 'چوں آپنا هِّسا مںگ لوے, ِاه نهیں سی جر سکدی۔

"وّڈا سردار وساکھا سِںگھ رنجیت سِںگھ دے کال 'چ چلانا کر گِآ۔ جد تّک رنجیت سِںگھ جِاُںدا سی, چھوٹا سردار ِاس ترھاں دے کںم لُک چھِپ کے کردا رِها۔ پر رنجیت سِںگھ دے سُرگواس هو جان توں بااد ِاس نُوں 'سبھ کُجھ' کرن دی جِوےں پُوری چھُّٹی مِل گای۔ پهِلاں تاں ِاس کُڑی رتنی نُوں آپنی تیویں دے جنےپے سمےں اُس دی سےوا کرن لای آپنی گڑھی 'چ بُلايا اتے پھےر کای مهینے تّک واپس نهیں جان دِّتا۔ ماں نے جِوےں آپنی هونی نُوں مںجُور کر لِآ سی, ِاس نے وی کر لِآ, چاهے ِاس دا جیون آپنی ماں دے جیون توں بهُت بدتر سی۔ رات نُوں سردار دی 'سےوا'' کرن دے ِالاوا سردارنی نے نوےں جںمے پُّتر دی دےکھ بھال, سردارنی دے گھر دے سارے کںم, سوےرے پںج وجے توں رات دے گِآراں وجے تّک کِسے نا کِسے کںم 'چ لّگی هی رهِںدی۔ لّگدا سی کِ سردار مان سِںگھ دے ِاس نال سَون دا گُّسا سردارنی رتنی اُّتے کّڈھدی سی۔ اُںج هور وی کای سن پر اُه آاُںدیآں جاںدیآں رهِںدیآں جاں سردار آپ هی لهَور دی هیرا مںڈی جا کے اَےس کر آيا کردا۔"

"اتے هُن ِاس نال وی اُهی کُجھ دُهرايا جان لّگا جو ِاس دی ماں نال هو بیتِآ سی۔ جد ِاس نے گربھ دھارِآ تاں پهِلاں تاں سردارنی اتے سردار دی آپس ’چ جںگ هوای۔ اُس نُوں وی آپنے باپ دی ِاس توں وی وّڈی جگیر اتے سردارنی دا مان سی۔ "تُوں ِاه کی کیتا ? هُن جے پُّت جںم پِآ تاں لوکی وی ِاهی کهِنگے کِ گڑھی والِآں دا هَے۔" مان سِںگھ وی جھُوٹھ بول پِآ۔ بولِآ مَےنُوں تے کای مهینے هو گاے ِاس نُوں آپنے کول بُلايا۔ سارا سماں تے تےرے نال رهِںدی هَے۔ جرُور کوای ےار بنايا هويا هووےگا۔ کمجات, بےهےا...۔ مَےں کای وار مالی اتے چَوکیدار نال هّس-هّس کے گّلاں کردِآں وےکھِآ هَے ...۔"

سردارنی جاندی سی کِ ِاه جھُوٹھ بول رِها هَے۔ پر ِاه جھُوٹھ هی اُس لای ِاک رستا سی۔ چَوکیدار اتے مالی نُوں وی کُّٹ پای اتے ِاس رتنی نُوں وی مار-مار کے هوےلیاَو باهر کّڈھ دِّتا۔

“تے ِاسدے آپنے ماں باپ?” کیرت سِںگھ نے کُڑی وّل تّکدِآں پُّچھِآ۔ کُڑی دیآں اّکھاں دے هںجھُو جِوےں سُّک چُّکے هون۔ اُه کھالی-کھالی اّکھاں نال کںدھ ول تّک رهی سی۔ اُه جِوےں شرم اتے ديا توں وی دُور چلے گای سی۔

"باپ نُوں سّپ نے ڈّس لِآ اتے ماں پاگل هو کے کِتے گاِاب هو گای۔" پارتھ ناتھ نے دّسِآ۔

“چّل اُّٹھ بیبی ۔" پارتھ ناتھ کُڑی کول کھڑا هو کے بولِآ۔"آ تَےنُوں تےرا کمرا وِکھاواں۔ نالے نها دھو, کّپڑے بدل۔"

بِش ناتھ نے وی همدردی بھریآں نجراں نال اُس وّل تّکِآ اتے هَولی دےنی بولے:

'"سمجھ لَے بیبی کِ بیتِآ پِّچھے رهِ گِآ, ِاه تےرا نواں جنم هَے۔“

کیرت سِںگھ وی اّکھاں بںد کرکے اتے لںما جِها ساه بھردِآں آپنے آپ نُوں کهِ اُّٹھِآ- ِاک ےُّدھ کھےتر ِاه وی هَے۔ پھرںگیآں نال تاں لڑاایآں کدے نا کدے مُّک هی جانگیآں, پر کی ِاه لڑاایآں وی کدے مُّک سکنگیآں ?"

ِاک چےلا آ کے ِاک ڈُونے 'چ پںجیری اتے لّسی دا گِلاس کیرت سِںگھ دے ساهمنے رّکھ گِآ۔ ِاک تشتری اتے ِاک گِلاس کُڑی دے ساهمنے۔ پر کُڑی نے اُس نُوں هّتھ نهیں لايا۔ کیرت سِںگھ چُّپ-چاپ پںجیری دے پھّکے ماردِآں کںدھ 'تے بنیآں پُرانے ناتھ جوگیآں دیآں تسویراں وےکھن لّگا۔

"دو ترھاں دے جیا بنااے هن پرکِرتی نے۔" بِس ناتھ کهِ رِها سی, "ِاک ماساهاری, جو سِکار کردا هَے, دُوجا جو سِکار هُںدا هَے۔"

“تُسیں کِس دی گّل کر رهے هو?"

"راجِآں, جگیرداراں دی, هور کِس دی۔" ِاه اُه لوک هن جو سدا دُوجِآں دی مِهنت 'تے جِاُںدے آاے هن۔"

"تُهاڈے مُوںهوں ِاس ترھاں دیآں گّلاں سُن کے مَےنُوں هَےرانی هو رهی هَے۔"

"تُوں سمجھدا اے," بِس ناتھ هّسدِآں بولِآ, "کِ اسیں بس نام جپدے اتے وِهلے بَےٹھ کے کھاںدے هاں۔ آم لوکاں نُوں نهیں پتا هُںدا کِ بںدا سادھ کِاُں بندا هَے? بس ِاهی سمجھ کِ اسی لوک هارے هواے هُںدے هاں, جِںدگی توں بھّجے هواے اتے... اتے آم لوکاں کول جِاُوںدے رهِن لای ایسور دے نام اتے دےوتِآں دیآں کِّسے-کهانیآں دے ِالاوا هور کُجھ نهیں هُںدا۔"

کیرت اتے بِس ناتھ کُجھ دےر تّک گّلاں کردے رهے۔ پھےر پںجیری دے ڈُونے اتے لّسی دے گِلاس نُوں بھُںجے رّکھدِآں کیرت بولِآ, "هُن چّلدا هاں۔ تھّلے ساتھی اُڈیک رهے هونگے۔ پھےر کدی آواںگا۔" کهِ کے اُه تُر پِآ۔

نال چل رهے پارتھ ناتھ نے کیرت دے موڈھے 'تے هّتھ رّکھدِآں بهُت سںجیدا آواج 'چ آکھِآ:

"تےرے بھرا-بھرجاای سُنِآ کاپھی مُسکل 'چ هن۔ آ کے پتا دےویں اُنھاں دے سُّکھ ساںد دا۔"

کیرت سِںگھ ٹِّلے توں اُترِآ تاں اُس دے ساتھی نها دھو کے اُس دی اُڈیک کر رهے سن۔ ِاتھے اُنھاں دا رستا دُوجے پاسے نُوں پھٹدا سی۔ اُه کیرت سِںگھ توں وِدا لَےن لّگے تاں اُس نے کِها کِ اُه گھر چّل کے لّسی-پانی پی کے جان۔ اُس دے وار-وار کهِن 'تے سارِآں نے آپنے گھوڑِآں دیآں واگاں اُس دے پِںڈ وّل موڑ دِّتیآں۔ کیرت دے مستک 'چ بِس ناتھ دیآں گّلاں, اُس کُڑی دی دُردسا اتے پارتھ ناتھ دی اُس دیآں بھرا-بھرجاای بارے آکھیآں گّلاں گّڈ-مّڈ هو رهیآں سن۔ ِانھاں بھںبل-بھُوسِآں 'چ پھسِآ اُس نُوں ِاه وی پتا نا لّگا کِ اُه پِںڈ 'چ وڑن دے آم رستے نُوں چھّڈ کے دلِتاں دے گھراں وِچوں هو کے لںگھ رِها سی ۔ دلِتاں دے گھراں 'چ اُّٹھدی هّڈا-روڑی اتے کّچے-پّکے چمڑِآں دی بوا کارن ِاک واری تے گھوڑے نے وی اّگے ودھن توں ِانکار کر دِّتا۔

دلِت گھر پِںڈ دا هِّسا هُںدِآں هوياں وی جِوےں نرک دا درِس پےس کر رهے سی۔ ساری گلی 'چ گںدا پانی وگدِآں چھّپڑ 'چ ِاکّٹھا هو رِها سی۔ آدمیآں-تیویآں اتے نںگے پھِردے بّچِآں دے سُّکے جِهے جِسم ِاّدھر-اُّدھر پھِردے نجر آ رهے سن۔

اُس نُوں لّگِآ جِوےں پِچھلے کُجھ ورھِآں 'چ ِاه وِهڑے دے گھر کُجھ وّڈے هو گاے اتے ابادی وی ودھ گای هَے۔ اُس نے ِاس دا کارن سمجھن دا ےتن کیتا پر کُجھ کھاس سمجھ نا آيا۔

پِچھلیآں سدیآں 'چ باهروں آ رهے مُسلماناں, اپھگاناں دے هملے هُںدے تاں اُه سارے پِںڈ 'چ لُّٹ-مار کردے, پر ِانھاں دے نےڑے نا ڈھُکدے۔ ِاه نا هِںدُوآں 'چ, نا مُسلمانا 'چ۔ نالے ِاّتھوں لُٹےرِآں نُوں مِلنا وی کی سی ? سِّکھ راج ستھاپت هون نال جّٹ-سِّکھ پھَوج 'چ جا بھرتی هُںدے۔ پهِلاں آپنیآں تنکھاهاں گھری بھےجدے اتے پھےر کِسے لڑاای 'چ مارے جاںدے۔ ِاس ترھاں جّٹاں-سِّکھاں دی ابادی چاهے گھٹدی جاں اُنی هی رهی, پر ِانھاں دلِتاں آد دی گِنتی ودھدی گای۔ نال-نال ِانھاں دی گریبی اتے دلِّدرتا وی۔

وِهڑے 'چوں لںگھدِآں کِسے نے اُس وّل بهُتا دھِآن نهیں دِّتا۔ ِاک کّچے جِهے گھر کولوں لںگھدِآں کیرت سِںگھ نُوں 'رامکلی' دا کھِآل آ گِآ۔ ِانھاں 'چ جدوں کوای سوهنی کُڑی جںم پوے تاں کِسے اجُوبے واںگ هُںدا۔ سارے اُس دے 'باپ' بارے آپنے-آپنے انُمان لااُن لّگدے۔ ِاه رامکلی

وی بهُت سوهنی نِکلی۔ جدوں جوان هوای تاں پِںڈ دے سارے مُںڈے اُس دے پِّچھے بھَورِآں, کُّتِآں واںگ مںڈرااُن لّگے۔

جدوں رامکلی دا وِآه هويا اتے جںجھ رامکلی نُوں لَے کے تُری تاں پِںڈ دے جّٹاں دے منچلے مُںڈِآں نے اُس دی ڈولی روک لای۔ جاںجیآں نُوں مار-کُّٹ کے بھجا دِّتا اتے رامکلی مُڑ آپنے ماں-پيو دے گھر آ بَےٹھی۔ ِاس توں بااد دو-تِنّ واری اُس دے گھر والِآں نے اُس دا وِآه کرکے تورن دی کوسِس کیتی پر پِںڈ دے مُںڈے هر واری اُس دی ڈولی موڑ کے واپس لَے آاُںدے۔

کیرت سِںگھ دے نا چاهُںدِآں وی اُس دی نجر رامکلی دے گھر وّل مُڑ گای۔ اُس نُوں ےاد آيا کِ ِاک سردار نے اُس نُوں آپنی رکھےل بنا کے رّکھ لِآ سی۔ رامکلی دے گھر دی چھّت نال لگدی ِاک بےری سی۔ اتے ِاک تیوی چھّت 'تے لمک رهی ٹاهنی نُوں هّتھ پا کے بےر توڑ رهی سی۔ رامکلی نے کیرت سِںگھ وّل وےکھ کے اُس نُوں پچھان لِآ اتے مےهنا ماردِآں بولی-

"سُنا بای سردارا! آ گِآ واپس لڑاایآں جِّت کے۔" اُس دی آواج اتے اںداج توں لّگدا سی جِوےں اُس نُوں آپنی دسا 'تے کوای دُّکھ نا هووے۔ هُںدا وی کِاُں ? جے وِآهی جاںدی تاں وی تاں کِهڑا سُّکھ بھوگنا سی۔ دِن رات پسُوآں واںگ کںم کردی, جواک جںمدی, پھےر وی جّٹاں دے مُںڈِآں نے کِهڑا چھّڈنا سی اُس نُوں! سُرُو-سُرُو 'چ کُجھ نِںمو-جھُونی رهِن توں بااد اُس نے وی من هی من پھَےسلا کر لِآ کِ جے ِاسے ترھاں جِاُونا هَے۔ تاں ِاس دا پُورا لابھ هی کِاُں نا اُٹھاوے! بھاگ وّس کِسے 'چںگے سردار دے وس پای۔ کای ورھے تک اُس نے ِاس نُوں رّکھِآ ۔ هُن وی اُس وّلوں کنک, گُڑ اتے کُجھ بّجھویں رکم مِلدی رهِںدی هَے۔

جرا کُ اّگے جا کے چےت سِںگھ لںگے نے اُس پچھاندِآں آواج مار لای۔ اُه ِاک ٹُّٹی جِهی مںجی ’تے بَےٹھا هُّکا گُڑگُڑا رِها سی ۔ نالو نال دُوجے هّتھ نال آپنی کھُردری جِهی داهڑی نُوں کھُرکن لّگدا۔ اُس وّل وےکھدِآں کیرت سِںگھ بولِآ:

"سُنا بای چےت سِآں, کی هال اے تےرا ?"

"هال کی هونا ?تُوں وےکھ هی رِها هاں اے بڑے دِناں بااد چّکر لايا۔"

"پھرںگیآں نال لڑاایآں اتے لاهَور دے گھمساناں توں هی وِهل نهیں مِلِآ۔ تَےنُوں پتا هی هونا....۔‘

“اسیں کی لَےنا پتا کرکے۔ چاهے سِّکھ هون هاکم, چاهے مُسلمان چاهے پھرںگی, اسیں تاں اُهی دا اُهی رهِنا۔ ِاه تاں اُهی گّل هوای کِ کِسے نے

کھوتے نُوں کِها کِ نّس جا چھےتی نال, دُسمن دیآں هملاور پھَوجاں آ رهیآں نے۔ کھوتے نے اّگيو پُّچھِآ, اُه آ کے مےری پِّٹھ 'تے بھار جِآدا پااُنگے کِ گھّٹ ? کھبردار کرن والے نے کِها کِ بھار تاں اَونا هی رهِنا۔'' چےت سِںگھ نے آکھِآ۔

پِچھلے ورھِآں 'چ, ےانی پںجاه سّٹھ سال پهِلاں, بجُرگ دّسدے هن-ساِاد ِاس توں وی پهِلاں هن ِانھاں نُوں کُجھ آس بّجھی کِ ساِاد ِانھاں دے وی چںگے دِن آاُن والے هن۔ بںدا بهادر نے جد جگیرداری کھتم کرکے هل-واهواں نُوں جمیناں دا مالک بنايا اتے آپنی پھَوج بناای تاں ِانھاں چھوٹی جات والِآں نُوں وی آپنی پھَوج 'چ بھرتی کرنا سُرُو کر دِّتا سی۔ بگھےل سِںگھ نے وی ِاس پرتھا نُوں کاپھی هد تّک جاری رّکھِآ۔ جّٹاں نے ِاه وی کانُونّ 'مُڑ' لاگُو کروا لِآ کِ ِانھاں چھوٹیآں جاتاں والِآں نُوں جمین دی مالکی دے هّک کِسے وی سُورت 'چ نهیں دِّتے جانگے۔ هُن تے ِاه هال سی کِ کِسے دلِت بھرا نُوں پّکا مکان بنااُن دی وی ِاجاجت نهیں سی اتے نا هی چںگا جِها بُوها لااُن دی۔ بس پھّٹے جِهے جوڑ کے بُوها چُگاٹھاں 'چ جڑے هُںدے-بُوهِآں ساهمنے وگدیآں گںدیآں نالیآں۔

کیرت چُّپ رهِ گِآ۔ ِاس دا بھلا اُه کی جواب دےںدا۔ پر نال هی سوچن لّگا ساڈے لای وی کی بدلِآ ? بلک ماڑا هی هويا۔ اُس دا پيو دّسِآ کردا سی کِ بگھےل سِںگھ دی وِدھوا رانی توں سبھ کُجھ کھوه لِآ۔ ِاّتھوں تّک کِ اُس دے گھر دے بھاںڈے ٹیںڈے, گھوڑے, هاتھی وی۔ اتے پھےر کُمادان, وساکھا سِںگھ دیآں کای لڑاایآں 'چ بهادری وِکھااُن دے ِاوج 'چ دّس پِںڈ ِانام وجوں دے دِّتے گاے اتے ِاس دے نال هی کیرت سِںگھ دا پيو آپنی جمین دے مالک دی تھاوےں جگیردار دا پّٹیدار بن گِآ۔

آپنے گھر دے لاگے پهُںچدِآں اُه من هی من سوچ رِها سی کِ اُه گھر دے اںدر وڑدِآں هی گَوراں بھرجاای نُوں کهےگا لِآ کرجاای پهِلاں لّسی پِلا دے سّکر پا کے, اتے پھےر...! کِنی کھُس هووےگی مَےنُوں وےکھ کے, جِاُوںدے جاگدے نُوں اتے پھےر مَےں بھرا-بھرجاای نُوں آپنیآں لڑاایآں بارے تپھسیل نال دّساںگا...۔

اُنھاں نے آپنے گھوڑے آپنے گھر دے باهر کھڑے کیتے اتے آپنے ساتھیآ نُوں باهر ِاک رُّکھ دی چھاوےں کھڑا رهِن دا کهِ کے کیرت سِںگھ نے بُوهے دی کُںڈی جا کھڑکاای۔ بُوها اںدروں بںد نهیں سی۔ آپنے آپ کھُّلھ گِآ۔ وِهڑے 'چ کوای نهیں سی اتے وِهڑے توں پرھے اُس دی بُّڈھی بِمار بھُوآ ِاک ٹُّٹے جِهے مںجے 'تے لںمی پای سی۔

"سا سری اکال بھُوآ !"

بھُوآ دوهاں هّتھاں دا سهارا لَے کے کُجھ مُسکل نال اُّٹھی اتے اُس وّل چُںدھِآایآں اّکھاں نال تّکدِآں تے لںما جِها ساه لَےںدِآں بولی:

"کَون ? کیرت ? تُوں آ گِآ ?"

"هاں, آ گِآ۔ باکی سارے کِّتھے آ ? کوای دِسدا نهیں ?"

"دّسدی آں پُّترا, دّسدی آں, پهِلاں پانی پُونی پی لَے۔"

"تُوں دّس تاں سهی پهِلاں ?" کیرت سِںگھ کاهلا پَےںدِآ بولِآ۔

کی دّساں پُّترا, بهُت ماڑا وکھت آ گِآ۔ مُسیبت پَے گای ساڈے اُّتے۔ تُوں گُّسے 'چ کُجھ کر نا بَےٹھیں۔ بڑا ڈر لّگدا... تَےنُوں دّسدِآں۔ پِچھلے سال پُورا ماملا نهیں تارِآ گِآ, بلک هُدار چڑھ گِآ بانیاے دا۔ ِاس سال وی پھسل ماری گای ۔ آپنے کھان لای وی مساں بچے کُجھ دانے۔ ماملا کِوےں تاردے...۔ پرسوں سردار دے آدمی آاے تے پھڑ کے لَے گاے....۔“

"تے گَوراں بھرجاای?”

اُّتر 'چ بھُوآ چُّپ رهی۔ اُس دیآں نِّکیآں-نِّکیآں اّکھاں 'چ اُداسی هور گُوڑھی هو گای اتے اُس دا سِر نیواں هو کے جِوےں آپنے آپ هِّلن لّگ پِآ هووے۔

اُنیں دےر تّک گُآںڈھ دیآں دو تِنّ بُڑیآں وی گھوڑ چڑھِآں نُوں آيا وےکھ کے اںدر آ وڑیآں سن۔

"کاٹھ مارِآ پِآ تےرے بھرا نُوں پھَوجداراں۔" ِاک اّدھکھڑ تیویں بولی۔ ِاه پِںڈ دی مُوںه-پھّٹ جگیرو سی جو اُس دے جی چ آاُںدا, بںدے دے مُوںه 'تے جا ماردی سی۔ "اتے بچا لَے آپنی بھرجاای نُوں وی, جے هِںمت هَے تے ۔"

جگیرو کُجھ هور وی بولنا چاهُںدی سی۔ پر کیرت بےسبر هو اُّٹھِآ۔ اُه جاندا سی ِاس 'کاٹھ مارن' نُوں۔ جد کوای کِرسان ماملا نا تار سکدا جاں جِس کِسے نُوں سجا دےنی هُںدی تاں ِاک پھّٹے 'چ دو تِنّ پھُّٹ دی دُورے تے چھےک کرکے اُس دے پَےر ِاس ترھاں وِّچ پھسا دِّتے جاںدے کِ اُه باهر نهیں سی کّڈھ سکدا۔ اتے پھےر اُس نُوں دِن-رات کھڑا رّکھدے, چاهے دھُّپ هووے چاهے میںه اتے چاهے پالا۔

پر اُنھاں بُڑیآں توں گَوراں بھرجاای بارے جو سُنِآ, اُه سُن کے کیرت نُوں روه چڑھ آيا۔ اُس نے پانی پیتا آپنے چھے ساتھیآں نُوں پانی پِلايا اتے آپنیآں تلواراں سںبھال کے جگیردار دی هوےلی وّل نّس پِآ۔ جگیرے نے دّسِآ سی کِ جگیردار مان سِںگھ دی اّکھ بهُت دِناں توں گَوراں 'تے سی۔ کای ےتن وی کر چُّکِآ سی گَوراں نُوں پھُسلااُن دے۔ پر گَوراں همےسا اُس توں بچدی هی رهی۔ هُن مان سِںگھ نے گَوراں نُوں سُنےها گھولِآ کِ جے بچنا ماملا نهیں تار سکدا تاں آپنی تیویں نُوں 'کںم

کرن لای دو تِنّ مهینے واستے اُس دی هوےلی وِّچ بھےج دےوے۔ 'کںم' دا تے بهانا هی هَے جِس نُوں سارے سمجھدے هن۔

سردار دی هوےلی پِںڈ دے باهر کرکے سی۔ پِںڈ اتے هوےلی وِچکار ِاک کھُّلھا جِها مَےدان سی جِس 'چ کِتے-کِتے اّک دیآں جھاڑیآں اتے بھّکھڑے وِچھے هواے سن۔ چںگا ِاه هويا کِ گَوراں اُس نُوں اّکاں وِّچوں لںگھدی ِاک پگڈںڈی اُّتے تےج-تےج کدماں نال جاںدی دِس پای۔ نںگے پَےری, آپنے کدماں نال دھُوڑ اُڈااُںدی, هاری جِهی هوای۔ آپنیآں چِںتاواں چ گُآچی نُوں پِّچھے دَوڑدے آ رهے سّت گھوڑِآں دیآں ٹاپاں وی جِوےں سُنیآں نا هون۔

"رُک جا گَوراں بھرجاای رُک جا۔" کیرت سِںگھ نے پِّچھيوں آواج ماری۔ اتے دُوجے هی پل کیرت سِںگھ گھوڑے توں چھال مار کے گَوراں ساهمنے آ کھڑا هويا۔

کیرت سِںگھ نُوں آپنے ساهمنے کھڑا وےکھ کے پهِلاں تاں اُس نُوں آپنیآں اّکھاں 'تے ِاتبار هی نا آيا پھےر اُس نال چِںبڑ کے روںدِآ هوياں بولی-

"تُوں آ گِآ ویرا! وےکھ تےری سوهنی بھرجاای دا هال اتے اَوه وےکھ سرداراں دی هوےلی دے ساهمنے آپنے بھرا دی دُردسا!"

کیرت سِںگھ گَوراں دے کھِلرے, دھُوڑ بھرے والاں 'تے هّتھ پھےردِآں اُس وّل تّک رِها سی۔ اُس نُوں سمجھ نهیں سی آ رهی کِ اُه اّگيوں کی کهے۔ ِاس وےلے اُسنے کی کرنا هَے, من هی من اُسنے پھَےسلا کر لِآ۔

"کهِںدے نے پاںڈُوآں نے دروپدی نُوں جُواے 'چ هارِآ سی۔ پر تُوں هی دّس ِاه کهی هار ...?" گَوراں بول رهی سی۔

"تَےنُوں هُن هارن دی لوڑ نهیں۔ تُوں جا بھرجاای واپس آپنے گھر ۔ جے کُجھ لَے کے جان والا هَے تاں جا کے ساںبھ لَے۔ اسیں بھرا نُوں لَے کے آاُںدے هاں, چھےتی هی۔"

هوےلی دے وّڈے سارے بُوهے ساهمنے, جِس 'چوں هاتھی وی لںگھ سکدا هووے سِرپھ بچن سِںگھ هی نهیں, پِںڈ دے دو هور کِرساناں, کامِآں نُوں کاٹھ مار کے کھڑا کیتا هويا سی, سِکھر دُپهِرے۔ جے اُنھاں 'چوں کوای بَےٹھن جاں ڈِّگن لّگدا تاں اُنھاں دُآلے کھڑے چار سِپاهی تُوت دیآں سوٹیآں مار کے مُڑ کھڑا کر دےںدے۔

گَوراں واپس مُڑ پای, پر پھےر کُجھ دُور جا کے ِاک کِّکر دے رُّکھ اَوهلے لُک کے کھڑی هو گای اتے اُنھاں وّل اُتسُکتا تے بھَےا بھریآں اّکھاں نال تّکن لّگی۔

سّت گھوڑ سواراں نُوں برچھے سںبھالدِآں اتے تلواراں لهِرااُںدِآں

آپنے وّل آاُںدِآں وےکھ کے چارے سِپاهی ڈر دے مارِآں هوےلی وّل دَوڑ پاے۔ پر کیرت سِںگھ نے هوےلی تّک پهُںچن توں پهِلاں هی آن گھےرِآ اتے برچھِآں دا اُلٹا پاسا مار کے تھّلے ڈےگ لِآ۔ پھےر اُنھاں توں پھّٹِآں دے چھےکاں دُآلے لاایآں لوهے دیآں پّتیآں دیآں چابیآں کھوهیآں, اُنھاں دیآں پّگاں نال اُنھاں دے هّتھ پَےر بنّھ کے بھُںجے ڈےگ دِّتا اتے تِنّاں نُوں پھّٹِآں 'چوں کّڈھ دِّتا۔ بچن سِںگھ دیآں لّتاں آکڑیآں پایآں سن ۔ اُس نُوں کیرت سِںگھ نے سهارا دے کے آپنیآں باهواں 'چ سںبھالِآ اتے بولِآ, تُوں بھاا پھٹا پھٹ گھر چّل اتے نّسن لای تِآر هو جا۔ اسیں جرا اُس مان سِںگھ نُوں سودھ کے آاُںدے آں۔ اُس بھَےن.... نے کی سمجھِآ کِ سِںگھ سِپاهی: بّس اُسے کںم' لای هُںدے.... !"

کیرت سِںگھ نُوں مان سِںگھ دے ِانھاں سِپاهیآ توں پتا لّگا کِ ِاس وےلے مان سِںگھ دُپهِر دی روٹی کھا کے اتے پی پا کے ٹھںڈے کمرے چ سُّتا پِآ هووےگا۔ هوےلی دے اںدر سِپاهی چَوداں پںدراں, اُه وی آپنے-آپنے مںجِآں تے پاے ساِاد سُّتے پاے جاں ارام کر رهے هون۔ پر جے ڈر هَے تاں هُکم سِںگھ دا۔ اُه جرُور جگیردار دے کمرے دے باهر پِّپل دے رُّکھ تھّلے آپنے چار پںج آدمیآں نُوں لَے کے بَےٹھا هووےگا۔

لّگدا سی کِ ِاه کُجھ دّسن والے سِّکھ سِپاهی دی کوای همدردی سردار مان سِںگھ نال نهیں سی۔ هُکم سِںگھ نال تے بِلکُل هی نهیں۔ کیرت سِںگھ وی چںگی ترھاں جاندا سی مان سِںگھ دے ِاس گُماستے نُوں سوا چھے پھُّٹ اُّچا اتے کِّکر ورگا سکھت جُّسا۔ پِںڈ والے سارے هی ڈردے سن اُستوں۔

اُنھاں دی کِسمت چںگی کِ جدوں اُه گڑھی نُما هوےلی دے اںدر وڑے تا 'ٹھںڈے کمرے دے باهر تِنّ سِّکھ سِپاهی مںجِآں 'تے بَےٹھے اُباسیآں لَے رهے سن۔ هُکم سِںگھ اُنھاں وِّچ نهیں سی۔ اُه ساِاد چُّک کے لِآںدی کِسے تیویں نال مَوج مستی کر رِها سی ۔ کیرت سِںگھ نے اچانک هملا کرکے اُنھاں تِنّاں نُوں پھّٹڑ کر دِّتا اتے کمرے اںدر جا کے مان سِںگھ نُوں جا للکارِآ۔

"اُّٹھ اُاے کُّتِآ سردارا, تلوار چُّک اتے لڑن لای تِآر هو جا ۔ پِّچھوں لوک نا آکھن کِ کیرت سِںگھ نے نِهّتھے نُوں مار دِّتا۔ چاهے تُوں بتھےرِآں نِهّتھِآں نُوں مارِآ هووےگا۔"

مان سِںگھ گھبرا کے چھےتی دےنی اُّٹھِآ تاں اُس دے تےڑ بنّھِآں تںبا کھُّلھ کے بھُںجے ڈِّگ پِآ۔ هُن اُّپر ململ دا پتلا جِها جھّگا اتے تےڑ کّچھا۔ ِاک پاسے پای تلوار چُّکی اتے تلوار مِآن 'چوں کّڈھ کے هُکم سِںگھ نُوں واجاں ماردِآں لڑن لای تِآر هو گِآ۔ موٹی توںد دے تھّلے

پتلیآں-پتلیآں لّتاں, هور هی ترھاں دا لّگ رِها سی, مداری جِها۔ مان سِںگھ آپنی بھر جوانی وےلے ساِاد ِاک چںگا تلوارباج رِها سی ۔ هُن کُجھ دےر ڈٹ کے مُکابلا کردا اتے کیرت سِںگھ دے وار روکدا رِها۔ پر چھےتی هی کیرت سِںگھ دی تلوار دے دو تِنّ وار کھا کے بھُںجے ڈِّگ پِآ۔

هُن دُوروں-نےڑيوں 'مارو-مارو' 'پھڑو-پھڑوں دیآں آواجاں آاُنیآں سُرُو هو گایآں ۔ لّگدا سی کِ مان سِںگھ دے سِپاهیآں نُوں ِاس هملے دا پتا لّگ گِآ سی اتے اُه ِاسے پاسے دَوڑدے آ رهے سن۔ کیرت سِںگھ نُوں ِاس هوےلی دے سارے نکسے دا پتا سی ۔ اُس نے آپنے چھےاَوں آدمیآں نُوں ِاکّٹھا کیتا اتے گھوڑِآں دے تبےلے 'چوں لںگھدِآں هوياں هوےلی دے باهر نِکل آاے اتے پھےر ِاک پاسے کھڑے هواے آپنے گھوڑِآں 'تے چڑھ کے نّس پاے۔ روهی دے پار جا کے گھُمِآراں دے پکا کے رّکھے گھڑِآں-چاٹیآں دے ڈھےراں کولوں لںگھن لّگے تاں کیرت سِںگھ دی نجر چھِںدُو گھُمِآر 'تے پای جو ِاک ٹُّٹے جِهے مںجے 'تے ِاک ٹاهلی تھّلے بَےٹھا مّکھیآں اُڈا رِها سی۔

"سُنا بای کیرت سِںگھ, اّج کِّتھے دَوڑی جاناں۔ اَےنے دِناں دے بااد وےکھِآ تَےنُوں۔ آ بهِ جا دو پل...۔"

"بهِن دا سماں نهیں۔ بّس ِاک کںم کر دے پھٹاپھٹ۔" کیرت سِںگھ چھےتی نال گّل کھتم کرن دے ڈھںگ 'چ بولِآ:

"بچن سِںگھ نُوں جا کے کهِ آ کِ اُه ستلُج توں پار روپڑ دے ِالاکے وّل چلِآ جااے۔ اُّتھے رِستےداری هَے ساڈی ۔"

“کِاُں, اَےسی کی گّل هو گای ?"

''بّس, اُس هرام دے پُّتر مان سِںگھ دا بھوگ پا کے آ رِهاں ?"

"مر گِآ کُّتا?" چھِںدُو گھُمِآر دے بولاں 'چ هَےرانی وی سی, کھُسی وی سی اتے کیرت لای چِںتا وی۔ کیرت نے بوجھے 'چوں تِنّ چار رُپاے کّڈھے اتے اُس دے مںجے 'تے سُّٹدِآں بولِآ:

"اُنھاں نُوں درِآاُں پار پُچااُن دی تےری جِںمےواری۔"

هِںدُو گھُمِآر نے مںجے 'تے ڈِّگے رُپاے چُّک کے مُڑ کیرت سِںگھ دے هّتھ 'چ پھڑااُںدِآں آکھِآ:

"ِاک چںگا کںم کرن دا مَوکا مِلِآ هَے۔ تُوں دَوڑ جا, ِاه کںم هويا سمجھ۔"

ِاس توں بااد کیرت سِںگھ نے آپنے ساتھیآں نال گھُمِآراں دی بستی دا ِاک چّکر لايا۔ چّکر لااُںدِآں واری-واری آپنے ساتھیآں نُوں وّکھ-وّکھ دِساواں 'چ بھجا دِّتا, پِّچھا کرن والِآں نُوں بھُلےکھے وِچ رّکھن لای۔ اُںج وی اُنھاں سارِآں نے آپنے-آپنے گھریں جانا سی۔ اتے

آپ اُس نے آپنے گھوڑے دیآں واگاں پٹھانکوٹ وّل موڑ دِّتیآں۔

***

اُه! کِوےں بچ کے نِکل آيا سی اُس واری!” کیرت سِںگھ نے شُجاهباد دے کِلھے 'چ باری 'چ بَےٹھِآں اتے مُڑ اُنھاں کھترِآں بھرے پلاں چوں لںگھدِآں آپنے آپ نُوں آکھِآ۔ اُس دا هّتھ آپنے آپ هی موڈھے اتے مّتھے اُّتے دِسدے جکھماں دے نِساناں نُوں پولِآں-پولِآں چھوهن لّگا جِوےں اُه کوای بهُت کیمتی وستُوآں هون۔ پھےر اُس دے مستک 'چ مُڑ اُه چھوٹی جِهی لڑاای سکار هو اُّٹھی جدوں اُه آپنا پِّچھا کر رهے چھے ست سِپاهیآں دُآرا گھےرِآ گِآ سی۔ اتے پھےر جکھمی هو کے بِآس درِآ دی بےٹ چوں هو کے لںگھنا, بُوجھِآں اتے دلدل 'چوں نِکلدِآں جکھمی هالت 'چ دلدل چ هی گھوڑے توں ڈِّگ پَےنا۔ اُس نے ڈِگدِآں سوچ لِآ سی کِ اُس دی آکھری گھڑی آن پهُںدی هَے۔ تھوڑھی هی دےر 'چ پِّچھا کرن والے آ پهُںچگے اتے اُس دے ٹوٹے-ٹوٹے کرکے بِآس درِآ ’چ سُّٹ دےنگے جاں گِرجھاں لای چھّڈ جانگے۔ تے پھےر اُه بےهوس هو گِآ سی۔

اّدھی رات گُجرِآں جد اُس نُوں هوس آای تاں آپنے آپ نُوں بُوجھِآں چ گھِرِآ, دلدل 'چ لّتھ-پّتھ هويا وےکھ کے کُجھ هَےرانی هوای کِ هالے تّک اُه جِاُوںدا کِوےں هَے ? اُس دا گھوڑا اُس کول کھڑا اُس نُوں سُںگھ رِها سی۔ جرا کُ وِّتھ 'تے هاتھی جِنّے اُّچے بُوجھے دُور-دُور تّک پسرے دِس رهے سن۔ اُسنے انُمان لايا کِ اُس دا گھوڑا جرُور اُنھاں اُّچے بُوجھِآں 'چ ادِس هو گِآ هووےگا۔ اُه آپ تے ڈِّگِآ هی پِآ سی۔ پِّچھا کرن والِآں جاں تاں اُس نُوں بِآس درِآ ’چ ڈُّب گِآ جاں مر کے ڈِّگ پِآ سمجھ لِآ هووےگا۔ پھےر وی اُس نے سوےر هون دی اُڈیک نهیں کیتی۔ آپنے هّتھ پَےر هِلا کے وےکھے, موڈھے اتے باهواں دے جکھماں نُوں پّگ پاڑ کے بنّھِآ, ِاک ٹِّبے 'تے کھڑا هو کے بڑی مُسکل نال گھوڑے دی پِّٹھ 'تے بَےٹھِآ اتے گھوڑا درِآ وّل موڑ دِّتا۔

ِاس سال میںه گھّٹ پَےن کارن درِآ چ پانی بهُت پتلا اتے دھار تےج نهیں سی۔ چھےتی هی درِآ پار کرکے پٹھانکوٹ والے پاسے پهُںچ گِآ اتے جدوں سوےر دا چاننا هويا تاں اُس نے ساهمنے دِسدے پهاڑاں وّل تکدِآں دِسا دا انُمان لايا۔ کُجھ دےر لںما پَے کے ارام کیتا, کھےتاں چوں تربُوجے توڑ کے کھادھے اتے چںبے وّل جا رهی پگڈںڈی 'تے گھوڑا اّگے ودھا دِّتا۔

اُه سمجھ گِآ سی کِ هُن اُس وِّچ جِاُوںدے رهِن دی سکتی کھتم هُںدی جا رهی هَے اتے اُه چھےتی هی گھوڑے توں ڈِّگ کے مر جاوےگا۔ مّکھیآں اُسدے جکھماں تے بَےٹھیآں جِوےں ڈںگ ماردیآں, اُس دا لهُو چُوس رهیآں سن۔

ِاک جکھم کھّبی باںه 'تے سی, ِاک موڈھے 'تے۔ باںه هِلا کے مّکھیآں اُڈااُن ’چ وی بهُت تکلیپھ هو رهی سی۔ گھوڑے توں ڈِّگن توں بچن لای اُس نے کاٹھی دا اُپرلا هِّسا گھُّٹ کے پھڑِآ هويا سی۔ مّکھیآں دیآں چوبھاں دے ِالاوا ترےه کارن اُس دا گلا سُّکا پِآ سی ۔ جے اُه ِاهناں جکھماں اتے مّکھیآں کارن نهیں مرِآ تاں ترےه کارن تاں مر هی جاوےگا۔ پھےر اُس نے کُجھ دُوری تے کُجھ چمکدا هويا وےکھِآ۔ 'پانی' اُسدے اںدروں ِاک آواج نِکلی۔ چلو, گھّٹ توں گھّٹ اُه پِآسا تاں نهیں مرےگا۔ گھوڑے نے وی جِوےں پانی نُوں سُںگھ لِآ هووے۔ گھوڑا وی آپنے آپ اُس پاسے وّل ودھن لّگا۔ چھّپڑ جِها نےڑے هُںدا اتے نال هی سُورج تھّلے هُںدِآں ڈُّبدا جا رِها سی اتے پھِر بِلکُل هنےرا ...۔

جدوں اُس دی اّکھ کھُّلھی تاں هنےرے وِّچ اُس نے دیوا بلدا وےکھِآ۔ هاں, ِاه دیوا هی سی۔ ڈُّبدا سُورج نهیں سی دیوے دی چھوٹی جِهی لاٹ۔ کول هی اُس نُوں کِسے بُّڈھے آدمی دا چِهرا نجر آيا, موڈھِآں تّک لمکدے چِّٹے وال, چِّٹی داهڑی, وّڈے-وّڈے کنّاں 'چ مُںدراں اتے بھُوریآں اّکھاں۔ کیرت سِںگھ نُوں اّکھاں کھولھدِآں دےکھ کے بُّڈھے دے بُّلاں 'تے هلکی جِهی مُسکان آ گای۔ کیرت سِںگھ نے بولن لای سُّکِآں بُّلھاں 'تے جیبھ پھےری۔ بُّڈھا اُّٹھِآ اتے کول پاے گھڑے 'چوں ِاک کٹورا پانی دا بھر کے اُس کول آيا تے کٹورا اُس دے بُّلھاں نال لا دِّتا۔

اُس نُوں لّگِآ جِوےں ِاه پانی نهیں اںمرِت هووے۔ ٹھںڈے پانی دی پتلی جِهی دھارا جِوےں اُس دے سُّکے سںگھ 'چوں هو کے اُس دیآں ناڑاں 'چوں لںگھ رهی هووے ۔ آه! اُس نے سُّکھ دا ساه لَےںدِآں من هی من آکھِآ- لگدا هَے کِ مَےں مراںگا نهیں۔ پر... مَےں کِّتھے هاں ?

هوس آاُن 'تے سبھ توں پهِلاں جو اُس نے وےکھِآ, اُه ِاه کِ اُه ِاک مںجے اُّتے تکریبن نںگا پِآ هَے, ِاک کّچھے دے ِالاوا ۔ اُس دے موڈھے, باںه اتے لّتاں 'تے ساپھ پّٹیآں بنّھیآں هوایآں, ساپھ بِسترا اتے اُس دا سریر ِاک ساپھ چںدر نال اّدھا کُ ڈھّکِآ هويا۔ مےجے دے کول هی هلکی-هلکی دھُونی جِهی جِس چ پاایآں هوایآں جڑیآں بُوٹیآں دی کھُشبو دھُونی چ مِل کے هوا نُوں شُّدھ کر رهی سی۔ اُس نے سِر گھُما کے وےکھِآ۔ اُهی بُّڈھا آدمی ِاک تِهاای تے بَےٹھا هوا نُوں اُدھ کر رهی سی۔ اُس نے سِر گھُما کے وےکھِآ۔ اُهی بُّڈھا آدمی ِاک تِپاای 'تے بَےٹھا اُس وّل مُسکرااُںدا هويا وےکھ رِها سی۔

"کِس ترھاں لّگ رِها اے ? ترےه تاں نهیں لّگی ?" بُّڈھے نے پُّچھِآ۔

کیرت دے هاں 'چ سِر هِلااُن 'تے اُه بُّڈھا اُّٹھِآ اتے گھڑے چوں پانی دا کٹورا بھر کے اُس نُوں پانی پِلااُن لّگا۔

“مےرا گھوڑا کِّتھے آ?” اُس نے پانی دے چار پںج گھُّٹ پین توں بااد پُّچھِآ۔“

“اُه ٹھیک اے چِںتا نا کر۔ گھاه چر رِها هَے آرام نال۔“ پھےر بُّڈھے نے اُس دی باںه تے هّتھ رّکھ کے نبج ٹٹولدِآں آکھِآ, “ شُکر اے, بُکھار اُّتر گِآ۔ هُن تُوں چھےتی ٹھیک هو جاوےںگا۔“

“بهُت-بهُت دھنّواد۔ تُساں بچا لِآ مَےنُوں مرن توں۔“

"بچااُنا مےرا پےسا هَے۔ مَےں وَےد هاں ۔"

سِرهانے دے سهارے ڈھوا لاکے بَےٹھ سکن چ اُسنُوں دو تِنّ هور لّگ گاے۔ اُسنے گردن گھُما کے چارے پاسے تّکِآ۔ ِاکو ِاک رَوشندان چوں سُورج دی تِّکھی جِهی لکیر اںدر آکے کمرے نُوں رُشنا رهی سی۔ ِاک پاسے کںدھ نال اُسدی ڈھال اتے تلوار پای سی۔ کِّلیآں تے اُسدے کّپڑے ٹںگے هواے جِنھاں نُوں دھوکے سُکا دِّتا هويا سی پر پھےر وی لهُو دے هلکے-هلکے دھّبے هالے وی دِس رهے سن۔

"مَےنُوں کِنّے دِن هو گاے ِاّتھے لںمے پِآ اتے ِاّتھے کِوےں آ گِآ?”

“پںج دِن توں وّدھ هو گاے۔ پر پهِلاں تُوں ِاه دّس کِ تےرا ِاه هال کِوےں هويا۔"

کیرت سِںگھ نے اّکھاں بںد کیتیآں تاں اُس دیآں اّکھاں ساهمنے اُه چھوٹی جِهی گھاتک لڑاای ساکار هو اُّٹھی۔ "مارو, مارو, جان نا ديو بچ کے,... دھڑ وّڈھ کے لَے جانا سردار دے کول...’ تے نال هی تلواراں دے ٹکرااُن دی کڑ-کڑ, ٹک-ٹک...۔

کیرت سِںگھ نے سںکھےپ 'چ اُه سارا کُجھ سُنا دِّتا جو پِںڈ توں لَے کے اُس دے گھوڑے توں ڈِّگن تّک اُس اُّتے بیتِآ سی۔

"تے ِاس پاسے کِوےں تُر پِآ ?" بس اَےوےں هی جاں کِسے کھاس دِشا وّل?” بُّڈھے نے پُّچھِآ۔

"مَےنُوں پتا نهیں سی کِ مَےں ِاس وےلے کِّتھے هاں۔ پر مَےں بھّٹ کی نام دے پِںڈ وّل جا رِها سی جو کِتے ِاسے هی پاسے هَے۔

 کوای ساک سںبںدھی رهِںدے هن ِاّتھے تےرے?”

"ساک سںبںدھی هی سمجھو۔ ِاّتھے کِتے ِاک ٹِّلا وی هَے بںدا بهادر دا?”

"آهو اَوه اُّپر کرکے۔ ِاک کِّلا جِها وی گّڈِآ پِآ هَے بںدے بهادر دے نام دا۔"

"ساڈے وّڈے وڈےرے ِاّتھے هی رهِںدے سن سَو کُ ورھے پهِلاں, هالے وی کُجھ رِشتےداریآں هن دُور دیآں!" کیرت سِںگھ نے دّسِآ۔

"تاں ِاهدا بھاو ِاه کِ تےرا مُول بھّٹی راجپُوتاں دا هَے۔" بُّڈھے نے آکھِآ۔"مَےں وی بھّٹی هی هاں ۔ تُوں مَےنُوں هری سِںگھ بھّٹی جاں هری داس بھّٹی وَےد کهِ کے بُلا سکدا اے۔“

“پھےر تُهانُوں ےاد هووےگا کِ بںدا بهادر چںبے دی راجکُماری نُوں وِآه کے ِاسے پاسيوں لںگھِآ اتے ارام کرن لای اُس ٹِّلے 'تے ٹھهِرِآ سی۔ اُس دے جوس, سکھسیات اتے آتم وِسواس توں پربھاوت هو کے پِںڈ دے بهُت سارے بھّٹی راجپُوت اتے کُجھ نیویآں جاتاں والے سِںگھ سّج گاے اتے اُس نال هو تُرے ۔ اُنھاں چوں کُجھ لڑاایآں 'چ مارے گاے, ِاّک دو دِّلی 'چ سهید کر دِّتے گاے۔ کُجھ بچ گاے۔ ساڈا وی ِاک وّڈا وڈےرا دِّلی 'چ سهید هويا سی ۔"

بولدِآں بولدِآں کیرت دا مُوںه سُّک گِآ سی ۔ اُس نے ِاشارے نال پانی مںگِآ اتے هری داس وَےد دے هّتھوں پانی دا کٹورا پھڑ کے بُّلھاں نال لا لِآ۔

***

جِاُں-جِاُں اُسدے جکھم بھردے گاے, اُه کّپڑے پاکے اتے مںجے توں اُّٹھ کے کمرے 'چ پھِرن لّگا۔ مِّٹی نال لِّپی کںدھ نال کُجھ ساج وی ٹںگے هواے سن- سرںگی, تِنّ تاراں آدِ۔ کیرت نے سرںگی نُوں کِّلی توں اُتارِآ اتے مںجے 'تے بَےٹھ کے اُس دیآں تاراں نُوں ٹھیک کرن لّگا ۔ پر هالے تّک اُس دی باںه اتے موڈھِآں دے جکھم پُوری ترھاں نهیں سن بھرے۔ تاراں کسدِآں کسک پَے رهی سی۔ اُه سرںگی نُوں مُڑ ٹںگن لّگا سی کِ هری داس اںدر آاُںدا دِسِآ۔

"ِاک سِپاهی دے هّتھ 'چ سرںگی۔" اُه کُجھ هَےران هُںدِآں بولِآ۔

"مےرے باپُو دا ِاک مراسی دوست هويا کردا سی ۔ کدی-کدی گھر آ کے وجااُںدا۔ وِهڑے 'چ بھیڑ لّگ جاںدی سُنن والِآں دی۔ سُندِآں وےکھدِآں مَےنُوں وی شَوک هو گِآ۔ اُںج آاُںدا جاںدا کُجھ نهیں, بس اَےوےں من پرچاوا کر لَےںدا هاں۔ ساج نُوں هّتھ لاياں ورھے بیت گاے۔ اّج سرںگی هّتھ چ پھڑکے چںگا-چںگا لّگِآ۔“

هری داس دے مُّکھ 'تے مُسکان کھِّلر گای۔ اُس نے کِّلی توں سرںگی لاه کے آپنے پّٹاں 'تے رّکھی اتے اُس دیآں تاراں کّسن لّگا۔ پھےر دو تِنّ وار تاراں 'تے گج پھےرِآ, کوای دھُنّ وجاای اتے مُڑ کِّلی 'تے ٹںگ دِّتی۔

“وجايا کر, جد جی کرے وجا لِآ کر۔ سماں چںگا گُجرےگا۔ هالے پتا نهیں هور کِنّے دِن ِاّتھے رهِنا پوے۔“

هری داس دے چلے جان توں بااد کیرت نے کمرے 'چ کھِّلریآں چیجاں ٹھیک تھاوےں رّکھیآں, کّپڑِآں دیآں تَےهاں لاکے ِاک پاسے رّکھیآں, پّتِآں ٹهِنیآں والا جھاڑُو چُّک کے پھرش دی سپھاای کیتی اتے پھےر پهِلی وار کمرے دا بُوها کھولھ کے باهر آ گِآ۔ اُس وےکھِآ کِ وَےد هری داس دا ِاه چھوٹا جِها گھر گھنے رُّکھاں نال گھِرِآ هويا سی۔ ِانھاں دی چھاں کارن

گرمی دی رُّت هون دے باوجُود کمرا ٹھںڈا رهِںدا سی۔

چھے ست دِناں بااد اُه مهِسُوس کرن لّگا کِ اُس دے جکھم کاپھی بھر گاے اتے اُس دے سریر 'چ مُڑ تاکت آ رهی هَے ۔ هُن اُه کدی-کدی سوٹی پھڑ کے پِںڈ وِّچ سَےر اتے لوکاں نال گّلاں کرن لای وی چلِآ جاںدا۔ پر چھےتی هی تھّک جاںدا اتے کمرے 'چ واپس آ کے مُڑ لںما پَے جاںدا ۔ کدی-کد سرںگی وی وجااُن لّگدا۔

ِاک دِن هری داس نے آکھِآ, “مَےں کِتے باهر جانا هَے, کُجھ دِناں لای۔ ِاس دے ِالاوا پِںڈ وِّچ کُجھ سِّکھ سِپاهی وی تےرے ورگے بںدے بارے پُّچھ-پڑتال کردے وےکھے گاے هن۔ چّل اُّٹھ, مَےں تَےنُوں کِسے سُرّکھِات تھاوےں چھّڈ آواں۔"

"مَےں ِاّتھوں چلِآ هی کِاُں نا جاواں ۔ هُن تے مَےں... ۔" کیرت سِںگھ هَولی دےنی بولِآ۔

“اَےوےں مُورکھاں والیآں گّلاں نا کر۔ ِاه نا پرايا پِںڈ هَے تےر لای اتے نا پرااے لوک ۔ مَےں هالے کوای پُّچھ تاچھ نهیں کیتی۔ تےرے ٹھیک هون 'تے تےرا کوای ساک سںبںدھی وی مِل جاوےگا بھّٹکی کلاں وِّچ۔

کیرت سِںگھ سارے کّپڑے پا کے اتے آپنے هتھِآر ساںبھ کے باهر آ گِآ۔ پھےر دووےں گھوڑے 'تے بَےٹھ کے ِاک پاسے تُر پاے۔ باهر بّدلواای هوای-هوای اتے ٹھںڈی-ٹھںڈی هوا چل رهی سی ۔ دُور دھَولادھار دیآں برپھانی چوٹیآں وی دِس رهیآں سن۔ کُجھ دےر بااد اُه پانی دے ِاک چھوٹے جِهے نالے نُوں پار کرکے ِاک پِںڈ وّل ودھن لّگے۔ پِںڈ دے باهر کرکے هی کُجھ پُرانے کھںڈر سن جو کِسے وےلے کوای هوےلی جاں گڑھی هُںدی هووےگی۔ اُنھاں کھںڈراں وِچکار ِاک تبےلا, کُجھ ڈںگر بنّھے هواے اتے کُجھ کُکڑیآں ِاّدھر-اُّدھر پھِردیآں دِس رهیآں سن۔ کُکڑیآں نُوں شُو-شُو کردے ِاک بُّڈھے پر تکڑے جُّسے والے آدمی نے اُنھاں وّل پرسن بھریآں اّکھاں نال روکِآ اتے بولِآ-

"آاَو وَےد جی, اّج ِاس پاسے کِوےں آاُنا هويا?"

"ِاه مےرے ِاک آپنے هن۔" وَےد هری داس نے کیرت وّل ِاسارا کردِآں آکھِآ, "کُجھ جکھمی, بِمار وی هن۔ مَےں کِتے باهر چّلِآں۔ مےری گَےر-هاجری 'چ ِانھاں دی دےکھبھال کرنی هَے۔"

"مےرے دھنّبھاگ جو تُساں مَےنُوں سےوا کرن دا اوسر بکھسِآ۔"

“تے ِاک گّل هور۔ مَےنُوں لّگدا هَے کِ ِانھاں دے کُجھ وَےری ِانھاں نُوں لّبھدے پھِردے هن۔ کوای اَےسی تھاوےں رّکھنا جو پُوری ترھاں سُرّکھِات هووے۔"

"ِاس دی وی کوای چِںتا نا کرو۔ ِاس گڑھی دے کھںڈراں 'چ کای بھورے هن۔ ِاک بھورا مَےں ساپھ کرکے رّکھِآ هويا هَے۔ گرمیآں 'چ ٹھںڈا وی رهِںدا هَے۔“

کُجھ دےر بااد ِاّک وّڈے سارے کمرے چ هی بنیآں پَوڑیآں توں اُّتر کے اُه ِاک تهِکھانے 'چ جا وڑے۔ کُجھ دےر تّک کیرت نُوں تهِکھانے چ کُجھ وی نجر نهیں آيا-گھُسمُسا جِها۔ پھےر اُس وےکھِآ کِ بھورے دے پھرش 'تے ِاک موٹی چٹاای اُّتے ِاک تیویں بَےٹھی کُجھ سِاُں رهی سی۔ تیویں نے وی اُس وّل اتے پھِر آپنے پِاُ وّل پرسن بھریآں اّکھاں نال تّکِآ۔

“ِاه وَےد جی دے کوای آپنے هن, اتے هُن ساڈے مهِمان۔ کُجھ دِن ِاّتھے هی رهِنگے ۔"

اُه چھےتی دےنی اُّٹھی اتے کول پاے لّکڑی دے تکھتپوش 'تے وِچھِآ بِسترا ٹھیک کرن لّگی۔ هُن تّک کیرت نُوں سبھ کُجھ چںگی ترھاں دِسن لّگا سی۔ درواجے چوں اتے دو چھوٹے-چھوٹے رَوشنداناں جِهاں چوں مّدھم-مّدھم رَوسنی اںدر آ رهی سی ۔

“تُوں ِاس نُوں سںبھال۔ مَےں جرا باهر چّلِآں۔ کُکڑیآں بںد کرنیآں, کِتے دُور نا بھّج جان۔ آلے-دُآلے لُوںمڑیآں اتے بھےڑیاے وی تاک لای بَےٹھے هونگے ۔"

اُس دے باهر جادِآں هی کیرت نے ِاس تیوی وّل وےکھِآ۔ تیویں کاپھی سوهنی سی۔ کالے ساه وال, لںمی گُّت اتے اُداس جِهیآں اّکھاں۔

"کھِما کرنا, مَےں اَےوےں هی تُهاڈے گھر بِن-بُلايا پراهُنا بن کے آ گِآ هاں ۔" کیرت سِںگھ نے تیویں ول تّکدِآں آکھِآ۔

"وَےد جی دے هر کِسے لای ِاس گھر دے دُآر سدا کھُّلھے هن۔ تُسی بَےٹھو, مَےں تُهاڈے پین لای کُجھ لَے آواں۔“

کهِ کے اُه پَوڑیآں چڑھدِآں باهر گای اتے پھےر لکڑ دے بنے ِاک کٹورے وِچ چَولاں دی بناای لُگڑی (هلکی جِهی شراب) لَےکے آ گای۔ کیرت گھُّٹ-گھُّٹ کرکے پین لّگا۔

"تُسی کاپھی دِن رهوگے ِاّتھے? کوای رِشتےداری هَے وَےد جی نال? مَےں بّس اَےوےں پُّچھ رهی هاں, تُهاڈے پیلے بھُوک هواے چِهرے اتے جکھماں 'تے پّٹیآں بّجھیآں وےکھکے۔“

کیرت دو پل سوچدا رِها کِ کی اُّتر دےوے۔ پر پھےر اُس نے سبھ کُجھ سّچے-سّچ دّس دےنا هی ٹھیک سمجھِآ۔

"مَےں... مَےں ِاک ترھاں دا باگی بھگَوڑا هاں۔ وَےریآں هّتھوں تکریبن مارِآ هی گِآ سی, جے ِاه وَےد جی مَےنُوں نا بچااُںدے آ کِ۔ مَےنُوں هالے وی نهیں پتا کِ اُنھاں مَےنُوں کِوےں لّبھِآ اتے کِوےں ِاّتھے لَے کے آاے۔“

تیویں کُجھ دےر چُّپ رهی کِ اُه دّسے کِ نا دّسے۔ پھےر بولی-

"مَےں گاُوآں نُوں تلاا 'تے پانی پِلااُن لَے کے گای تاں دُوجے پار تُهانُوں ڈِّگے نُوں وےکھِآ۔ پھےر وَےد جی نُوں بُلا کے لَے آای۔“

"ِاس دا بھاو ِاه کِ آپنی جان بچااُن دا جِنّا دھنّوادی وَےد جی دا اَونا هی, بلک اُس توں وی جِآدا تُهاڈا هونا چاهیدا هَے۔

تیویں نے بےپرواهی نال موڈھے هِلااے اتے پھےر سُوای چُّک کے کّپڑا سِاُن لّگی۔ کیرت گهُ نال اُس وّل تّکن لّگا۔ مساں ِاّکی باای ورھِآں دی کُڑی جِهی, آپنے باپ دے گھر?وِآهی جاں کُآری? ِاسدا اّدھا کُ اُّتر اُسنُوں چھےتی هی مِل گِآ جد ِاک تِنّ کُ سال دا مُںڈا هّتھ چ اکھروٹ پھڑی اںدر آ وڑِآ اتے اکھروٹ ماں نُوں پھڑااُںدِآ بولِآ, "ِاه ٹُّٹدا نهیں۔ ِاس نُوں توڑ دے۔

تیویں نے کول پاے ِاّک وّٹے نال اکھروٹ توڑِآ اتے ٹُّٹا اکھروٹ لَے کے اُه باهر بھّج گِآ۔ کیرت اُپر ساِاد اُس دی نجر هی نهیں پای۔

"تاں ِاه تےرا پُّتر هَے۔ گھر والا کِّتھے?”

“گھر والا سی هُن نهیں رِها۔ ِانھاں راجِآں دیآں لڑاایآں وِّچ مارِآ گِآ۔“

“تے پھِر تُوں آپنے باپ دے گھر آ گای?”

“هاں, پُّتر نُوں لَےکے۔ مےرے پِاُ نُوں ِاک اَورت دی لوڑ سی, مےرے پُّتر نُوں ِاک آدمی دی۔ ِاس دا نانا ِاس نُوں بهُت پِآر کردا اے۔ مےرے لای ِاه پُّتر هی سبھ کُجھ هَے۔

“تےرا نام کی اے?”

“سُںدراں, پر مےرے سهُرِآں والے مَےنُوں سنیچری کهِ کے بُلااُن لّگے جِوےں مَےں هی اُنھاں دے پُّتر دی مَوت دی جِںمےوار هوواں۔“

“اُنھاں دے گھر رهِںدِآں چھے سّت دِن بیت گاے۔ چںگا کھان پین اتے چںگے واتاورن (ےانی ِاک سُںدر ِاستری دی مَوجُودگی اتے سےوا) کارن اُس دے جکھم کاپھی بھر گاے اتے اُه آپنے آپ وِّچ تاکت مُڑدی انُبھو کرن لّگا۔ اُس دی اّکھ بهُت تڑکے هی کھُّلھ گای۔ اُس نے سُںدراں دُآرا دِّتے اُس دے گھر والے دے کّپڑے پااے اتے سَےر کرن دی کھاتر باهر نِکل گِآ۔

سُورج هالے پهاڑاں پِّچھے هی سی, پر اُس دی لوا کارن برپھانی پهاڑ بهُت ساپھ اتے بهُت نےڑے دِس رهے سن۔ اُه ِاک هلکی جِهی چڑھاای چڑھ کے اُّچے ٹِّلے 'تے جا کھڑا هويا۔ دُور-دُور تّک دِسدیآں وادیآں, جںگل اتے پربت ۔ ِاه کُجھ وےکھدِآں اُس اںدر کای ترھاں دیآں اواجاں اُّٹھن لّگیآں۔ کِنّی پُرانی اتے انںت هَے ِاه پرکِرتی۔ منُّکھ جنم لَےںدا اتے مر جاںدا هَے پر ِاه پربت ِاسے ترھاں کھڑھے رهِںدے نے, ندیآں ِاسے ترھاں وگدیآں رهِںدیآں هن اتے رُّکھاں نال جںگل بھرے رهِںدے هن....۔ اُس نُوں

لّگن لّگا جِوےں اُه ِاس وِسالتا دے ساهمنے ِاک تیلھے دے برابر وی نهیں۔

واپس پرتِآ تاں چاهے تھکاوٹ مهِسُوس کر رِها سی, پر ِانّے دِناں بااد باهر تُرن پھِرن توں بااد چںگا وی لّگ رِها سی ۔ سُںدراں گھر دی چھّت 'تے کھڑھی جِوےں اُسے دی اُڈیک کر رهی سی۔ اُس نُوں وےکھ کے اُه چھےتی چھےتی پَوڑیآں اُّتر کے تھّلے آای اتے اُس دے ساهمنے آ کے بولی:

"کِّتھے چلے گاے سی, بِناں دّسے ? مَےں تے گھبرا هی گای ساں۔''

کیرت مُسکرااُںدِآں اُس وّل تّکدا رِها۔

"ِاک وار تے مَےنُوں لّگِآ جِوےں "اُهی تُرے آ رهے هون۔"

اُس دے گھر والے دے کّپڑے پااے هواے هون کارن کیرت سِںگھ نُوں سُںدراں دے بھُلےکھے بارے سمجھن 'چ دےر نهیں لّگی۔

اُه بُوهے دے باهر هی ِاک ڈِّگے هواے رُّکھ دے تنے 'تے بَےٹھ گِآ۔

"تےرے گھر والے دی مَوت مَےدان-اے-جںگ 'چ هوای جاں...?” کیرت سِںگھ نے پُّچھِآ۔

"گھر آ کے۔ بِلکُل تُهاڈے واںگ هی جکھمی سن۔ پر اںتر ِاه کِ اُنھاں نُوں گھر پهُںچدِآں بهُت دِن لّگ گاے سن۔ کاپھی سےوا, کاپھی دوا دارُو۔ پر ست اّٹھ دِناں بااد هی.... ۔ مَےنُوں اُنھاں دے اںتلے سمےں دی اُه تّکنی نهیں بھُّل سکدی۔ اُه کِوےں مےرے وّل هسرت بھریآں اّکھاں نال وّکھ رهے سن۔

"اُس نُوں تےرے ورگی اَورت نُوں چھّڈ کے چلے جانا کِنّا دُکھداای لّگ رِها هووےگا ?"

اُه چُّپ رهی۔

"تےرے توں مِلے سُّکھ دے پلاں نُوں ےاد کردِآں ۔" کیرت سِںگھ نے آپنی گّل پُوری کردِآں اتے اُس وّل تّکدِآں آکھِآ۔

"تیویں تے جنم هی لَےںدی هَے آدمی نُوں سُّکھ دےن اتے پَےدا کرن لای ۔"

سُںدراں دے باپُو گِآن چںد نُوں ِاک پاسے کهی پھڑی کھڑا وےکھکے کیرت سِںگھ نے ست سری اکال آکھدِآں پُّچھِآں-

“سوےرے-سوےرے کِّدھر?”

“کھےتاں چ, کُهل دے پانی دی واری سی آپنی۔“

پھےر آلے دُآلے کھڑے اںباں دے رُّکھاں ول تکدِآں بولِآ, “اَےتکی بُور بهُت آيا۔ اںب کھُوب لّگنگے۔

“مَےں آواں تُهاڈے نال?”

“تُوں ٹھیک هو جا پُوری ترھاں۔ گِآن چںد نے پهِلاں اُس وّل اتے پھےر سُںدراں وّل بھاوپُورن نجراں نال تّکدِآں آکھِآ۔

کیرت سِںگھ آپنے بھورے 'چ آ بَےٹھِآ۔ سُںدراں لّسی دا بھرِآ کٹورا, ِاک مِّسی روٹی لَے کے اںدر آای اتے تِپاای 'تے رّکھ کے آپ چٹاای 'تے بَےٹھ گای۔ ِاس چُّپ جِهی 'چ روٹی دیآں بُرکیآں توڑ-توڑ کے کھاںدِآں کیرت سِںگھ سُںدراں دی, اتے آپنی ِاکّلتا نُوں انُبھو کر رِها سی سُںدراں آپنیآں دھیرج بھریآں اتے اُداس نجراں نال اُس وّل تّکدی رهی۔

کُجھ هور ٹھیک هو جان 'تے کیرت سِںگھ روهی پار کرکے آپنے بجُرگاں نُوں مِلن بھّٹکی کلاں گِآ۔ پھےر اُهناں نال بںدا بهادر دا ٹِلا وےکھن, جِّتھے کِسے وےلے بںدے نے نِسان ساهِب گّڈِآ سی ۔ هُن اُس دا سِرپھ تھّلے دا هِّسا هی رهِ گِآ سی-کِّلے واںگ۔ اُه اُّتھے کُجھ دےر کھڑا بںدا بهادر دے کارنامِآں اتے شهیدی بارے سوچدا رِها۔ پھےر ِاک لںما جِها ساه کھِّچدِآں آپنے نال آاے 'چاچے’ نُوں کُجھ ِاس ترھاں کِها جِوےں اُه آپ آپ نُوں کهِ رِها هووے-

“جے بںدا بهادر نا هُںدا تاں سِّکھ کَوم دی سکل ِاه نا هُںدی جو اّج هَے۔“

کیرت سِںگھ کُجھ دےر کھڑا آکاس وّل تّکدا رِها۔ پھِر بھاوُکتا وّس اُس ٹِّلے توں تھوڑھی جِهی مِّٹی چُّک کے آپنے مّتھے نُوں لاای اتے واپس مُڑ پِآ۔

جد اُه واپس آپنے بھورے والے کمرے چ آيا تاں سُںدراں چٹاای تے بَےٹھی ِاک بھُورے رںگ دی پتُوهی اُّتے رںگدار دھاگِآں نال پھُّل بُوٹے کّڈھ رهی سی۔ تپتپوش اُّتے بِسترا نهیں سی وِچھِآ هويا۔ هوا لااُن لای باهر دھُّپے رّکھ دِّتا گِآ سی ۔ سُںدراں چٹاای 'تے بَےٹھِآں جرا کھِسکی اتے کیرت لای کُجھ تھاں کھالی کردِآں بولی:

“آ بهِ جا۔”

"ِاه کِس لای? " کیرت نے پتُوهی وّل تکدِآں آکھِآ۔

“اُسے دی هَے۔ مَےں سوچِآ پای-پای گل جاوےگی۔ تےرے کںم آوےگی۔“

"اُس دے نا هون نال تے تَےنُوں بهُت کھالی-کھالی لّگدا هووےگا?”

“هاں, کدی-کدی ۔ اُه ِاک چںگا آدمی سی۔ کدی هّتھ نهیں چُّکِآ مےرے تے۔“ پھےر دھاگا توڑ کے پتُوهی کیرت وّل کردِآں بولی, ”پا کے وےکھ, کِوےں لّگدی هَے۔“ کهِںدِآں اُس دے بُّلھاں ’تے مُسکان کھِںڈری هوای سی۔ مُسکان دا جواب کیرت نے وی مُسکان نال دِّتا۔

ِاک اَورت دا ساتھ کِنّا نِّگھا اتے آکرشک هُںدا هَے۔ کیرت مهِسُوس کر رِها سی۔ اُس نے سُںدراں دے چِهرے 'تے ڈِّگیآں لِٹاں نُوں تے پھےر اُسدے

والاں نُوں هّتھ نال چھوه لِآ۔ سُںدراں اُس دے کول نُوں کھِسک آای اتے آپنا, کںبدا هّتھ اُس دے موڈھے 'تے رّکھ دِّتا۔ پھےر کیرت نے اُس دی وّکھی دُآلے هّتھ ول کے آپنے وّل کھِّچ لِآ...۔

کُجھ دِناں بااد, جد کیرت سِںگھ تکریبن بِلکُل ٹھیک هو گِآ تاں اُه سوےر-شام لںمی سَےر تے جان لّگا۔ کدی-کدی ِاک ٹِّلے تے کھڑا هوکے برپھانی پهاڑاں وّل تکدا رهِںدا۔ کدی آپنے گھوڑے اتے آپنیآں لّتاں دی مالِش کرن لّگدا جِوےں جان دی تِآری کر رِها هووے۔

"تُوں ِاّتھے هی کِاُں نهیں رهِ جاںدا ۔ بتھےری جمین هَے مےرے پيو کول۔" سُںدراں ِاک دِن اُس کول آ کے کهِن لای سی۔ "جںگل کّٹ تے بےسّک جِنّی مرجی گھےر لای۔ نالے پُستَےنی پِںڈ هَے تےرا ِاه۔"

کیرت سِںگھ چُّپ رِها۔

اُس نے پھےر آپنا سوال دُهرايا۔

"جے سّچ پُّچھےں سُںدراں تاں هُن نا ِاس دُنیآ نال, نا جیون نال هی کوای موه رِها هَے۔ پهِلاں کدی سوچن دا اوسر هی نهیں مِلِآ۔ هُن ِاکّلِآں اتے وِهلے بَےٹھِآں کای کُجھ اُّٹھدا رهِںدا هَے من وِّچ۔ کای ترھاں دے سوال جِس دا مَےنُوں آپنے اںدروں کوای جواب نهیں مِلدا۔“

“دِل وی لااُن نال هی لّگدا هَے۔ سوچِآں کُجھ نهیں مِلدا۔ مَےں وی بهُت سوچ کے وےکھ لِآ۔“

"شاِاد تُوں ٹھیک هی کهِ رهی اےں۔"

“تاں پھےر آس رّکھاں?”

"نهیں ۔آس ٹُّٹن نال دُّکھ جِآدا هُںدا هَے ۔“

"آس بِناں جیوِآ وی تے نهیں جا سکدا۔" اُه بولی, “مَےں تَےنُوں روک وی نهیں سکدی۔ پر اُڈیک تاں جرُور کردی رهاںگی۔ مےرا دِل کهِںدا هَے کِ ِاک دِن تُوں واپس جرُور آوےںگا, آپنے بجُرگاں دی ِاس دھرتی وّل۔ آپنی ِاس...۔ " کهِںدِآں-کهِںدِآں اُه چُّپ هو گای۔

پر اُه گِآ نهیں۔ 'کّلھ-کّلھ' 'تے ٹالدا رِها۔ کدی-کدی اُه بںدا بهادر دے ٹِّلے 'تے چلِآ جاںدا۔ اُس دِن وی اُه ٹِّلے 'تے جا کے اتے بھُںجے پّتے وِچھا کے ِاک چّٹان دا سهارا لاکے بَےٹھ گِآ اّکھاں بںد کر لایآں۔ کُجھ دےر بااد اُس نُوں لّگِآ جِوےں بںدا بهادر اتے اُس دی راجکُماری اُس دے ساهمنے آ کھڑے هن۔ راجکُماری اُس وّل تّکدِآں مُسکرا رهی سی۔

“کِنھاں سوچاں 'چ پَے گِآ کیرت سِآں?”

“سوچاں? سوچ رِها هاں کی پھاِادا لڑن مرن دا? تُسیں لڑدے مردے رهے,

بگھےل سِںگھ لڑدا رِها, پر پھےر سبھ کُجھ اُّتھے دا اُّتھے۔“

“اُّتھے دا اُّتھے کِاُں? وےکھ! کھالسا راج کاِام هو گِآ سارے پںجاب چ۔“

“کھتم وی تے هو رِها هَے۔ اتے مهاراجا رنجیت سِںگھ دے مرن توں بااد جو سِّکھا شاهی چّلی, کی ِاس نُوں تُسیں کھالسا راج کهوگے? اتے کھالسا راج دے سمےں وی کی هويا? ساڈے لوکاں دے جیون چ کوای پھرک نهیں پِآ۔ پهِلاں سُلتان کھاں جاں دیوان کھاں جگیردار هُںدے سن, اُنھاں دی تھاوےں سُلتان سِںگھ, دیدار سِںگھ آ گاے۔

“ِاه بهُت چھوٹیآں گّلاں۔”

“چھوٹی مانسِکتا والا آدمی تنکھاه لای لڑدا هَے, آپنے کھےتاں, گھر اتے جمین لای لڑدا هَے۔” کیرت سِںگھ بولِآ, “ِاس نُوں تُسیں چھوٹا کرکے کِاُں وےکھدے هو۔ ِاهی تاں اُسدے جیون دے سادھن هن۔ ِانھاں دے سهارے هی تے اُه جِاُوںدا هَے۔“

”منُّکھ اتے پسُو 'چ ِاهی پھرک هَے۔ آدمی جِاُوںدا اتے لڑدا هَے, آپنے آتم سنمان لای, آپنی پرتِسٹھا, گَورو اتے وِسواشاں دی هِپھاجت لای۔“

"لڑدا هَے اتے مردا هَے۔" کیرت سِںگھ نے وِاںگمای اںداج 'چ آکھِآ۔

"مرن-مرن وِّچ وی پھرک هُںدا هَے۔"

بهُت سارے کدماں دی آواج نے اُس نُوں سُپنے لَےںدے نُوں جگا دِّتا۔ اُه جدوں وی گھروں نِکلدا, همےسا تلوار لَے کے هی نِکلدا ۔ اُس نے تلوار مِآن 'چوں کّڈھ کے سّجے هّتھ 'چ مجبُوتی نال پھڑی اتے رُّکھاں, جھاڑیآں چ لُک کے کھڑھا هو گِآ ۔ اُنھاں آاُن والِآں نُوں وےکھ کے کیرت نے سُّکھ دا ساه لِآ۔ ِاه اُس دے پُرانے ساتھی دُرجن سِںگھ تے مےوا سِںگھ آد سن۔

کیرت سِںگھ سارِآں نُوں جّپھیآں پا کے مِلِآ۔ اُنھاں دّسِآ کِ اُه کیرت سِںگھ نُوں تھاں-تھاں 'تے لّبھدے آ رهے هن۔ ِاّتھے آاُن دا کارن کےول اُنھاں دا انُمان هی سی۔ پھےر کیرت دے پُّچھن 'تے اُنھاں دّسِآ کِ اُس دے پِںڈ دا جگیردار ِاک دم نهیں سی مرِآ۔ اُس نے آپنے آدمی جرُور بھےجے سن کیرت سِںگھ نُوں لّبھن لای۔ پر اُنھاں لّبھن والِآں دے واپس پهُںچدِآں-پهُںچدِآں اُه نرک' چ جا پُّجا سی۔ لهَور سرکار نے اُس دی جگیر هُن کِسے هور نُوں دے دِّتی سی۔ اتے اُس دا بھرا اتے بھرجاای وی روپڑ توں واپس آ گاے سن۔

'تے مَےنُوں لبھدِآں ِاّتھے آاُن دا کوای کھاس کارن?" کیرت سِںگھ نے اُنھاں وّل تّکدِآں پُّچھِآ۔

"کارن ِاه کِ تُهاڈے پُرانے دوست درسن سِںگھ نُوں تُهاڈی لوڑ پَے گای هَے اتے اُنھاں دا سُنےها ِاه هَے تُسیں چھےتی توں چھےتی لهَور پهُںچن دی کوسِس کرو... ۔"

13

کیرت سِںگھ آپنے کمرے 'چ بَےٹھا دیوے دی لوا 'چ کُجھ لِکھ رِها سی کِ اُسنُوں کِسے دے کمرے چ وڑن دی بِڑک پای۔ اُسنے گردن گھُںما کے وےکھِآ۔ دیوے دی مّدھم لوا چ اںدر آاُن والا چںگی ترھاں نهیں سی آ رِها, پر ِانّا جرُور جان گِآ کِ اںدر آاُن والی ِاک ِاستری سی جِسنے آپنا چِهرا کالے رںگ دے دُپّٹے نال ڈھکِآ هويا سی۔

"کَون ?" کیرت سِںگھ بولِآ۔

"تُسیں مَےنُوں مِلن دی کوسِس نهیں کیتی۔ مَےنُوں هی آاُنا پِآ۔“

“کَون! جینت! پر ِاه تَےنُوں کِوےں پتا لّگا کِ مَےنُوں تےرے ِاتھے هون دا ِالم هَے?”

“دلےر سِںگھ توں۔”

"اُس نُوں تاں مَےں کدے نهیں دّسِآ?”

“اُس نے ساِاد ساه بکھش نال تُهانُوں گّلاں کردے سُن لِآ هووے۔ اُه تے سِرپھ اُهی جاندا هَے کِ تُهانُوں ِاّتھے کِسے گُںم هو گای اَورت دی تلاس هَے۔ تاں کی مَےں ِاه سمجھ لواں کِ تُهاڈی تلاس کھتم هو گای ?'تے نال هی اُس نے آپنے چِهرے نُوں ڈھکدا دُپّٹا پرھے هٹا دِّتا۔

دیوے دی لوا چ کیرت سِںگھ نے ِاه جانن دی کوشِش کیتی کِ اُس دا چِهرا پِچھلے اّٹھ-نَوں ورھِآں 'چ کِنّا کُ بدل گِآ هَے ۔ پر کُجھ ساپھ نا وےکھ سکِآ۔ اَےنا جرُور دِس رِها سی کِ اُس دا سریر پهِلاں توں کُجھ بھاری جرُور هو گِآ سی, پر اَےنا وی نهیں تِ بُرا لّگے۔ کیرت سِںگھ دے مستک 'چ اُس نال بِتااے دِن ساکار هو اُّٹھے۔ کِنّی چھوٹی جِهی پتلی پتںگ هُںدی سی اُس وےلے اُه۔ سارے کھترِآں دے باوجُود رات دے هنےرے 'چ لُکدی لُکااُںدی آاُںدی اتے اُس دیآں باهاں `چ سما جاںدی۔ هُن اُس نُوں اُه دِن کِسے سُپھنے واںگ لّگن لّگے۔ اُنھاں مِلنیآں, جُداای وےلے دیآں اُس دیآں سِسکیآں دی ےاد هی اُس نُوں مُڑ اُس کول لَے آای سی۔

"تُسی تے مَےنُوں ِاس ترھاں چھّڈ کے چلے گاے سی جِوےں تُهاڈے لای مےری کوای وُّکت هی نا رهی هووے۔ جِوےں... جِوےں مےرے نال بِتااے پل تُهاڈے لای من پرچاوا هی سی۔“

“نهیں جینت, تُوں آپ وی ِاه جرُور سمجھدی هووےںگی کِ ِاه سّچ نهیں۔ مےرے واپس آ کے تےرے والد توں تَےنُوں مںگن توں پهِلاں هی تُوں گںم هو گای۔“

“کی سّچمُّچ تُهانُوں مےرے بارے کُجھ پتا نا لّگا ?"

"مَےنُوں تے ِاه وی کُجھ دِن پهِلاں هی پتا لّگا سی کِ تُوں شُجاهباد چ اےں۔ کِس کول اتے کِس هالت 'چ اےں, ِاهی جانن لای مَےں ِاّتھے آيا هاں۔“

"سِرپھ جانن لای, جاں ?"

"مےرا کھِآل هَے کِ ِاس دا جواب اتے وےروا دےن دی لوڑ نهیں۔ پر جینت, ِاه سبھ کُجھ کِوےں هو گِآ ? جے سُورت-اے-هالات کُجھ هور ترھاں هُںدے تاں کُّجھ اُمید رّکھ سکدا ساں۔ پر... پر ِانھاں هالات 'چ ? ِاه تے مےرے کھابو-کھِآل 'چ کدی نهیں سی آيا کِ تُوں ِاّتھے سام سِںگھ دی هرم 'چ رهِ رهی هووےںگی۔"

جینت نے اُسدے نےڑے آکے اُس وّل دھِآن نال وےکھِآ۔ ِاه جانن لای کِ ِاه اُسدی اُتسُکتا بول رهی هَے جاں اُس اُّتے کوای ِالجام لايا جا رِها هَے۔ پر کُجھ جان نا سکی۔ پھےر بولی-

“ِاس وِّچ نا مےرا کوای کسُور هَے اتے نا شام سِںگھ جی دا۔ بس ِاهو سمجھو کِ کِسمت چ ِاهی لِکھِآ سی ۔“ تے پھےر اُه سُنااُن لّگی- “ِاه تاں تُسیں جاندے هی هو کِ مَےں نواب شَوکت کھاں دی کِسے رکھےل دی دھی هاں اتے ِاه وی تُهانُوں پتا هَے کِ سُلاه دیآں سرتاں مُتابک 'مےرے اّبا' مهاراج نُوں کھراج بھےجدے سن۔ پر تُهاڈے جان توں بااد گُآںڈھی اپھگاناں دے بھڑکااُن 'تے شَوکت کھاں نے کھراج بھےجنا بںد کر دِّتا اتے سمجھَوتے دیآں شرتاں دے اُلٹ کِلھے دی پھسیل اُّچی اتے نویآں توپاں ِاکّٹھیآں کرنیآں شُرُو کر دِّتیآں۔ رنجیت سِںگھ دیآں پھَوجاں نے چڑھاای کر دِّتی ۔ لڑاای هوای اتے مےرے والد لڑدِآں هوياں مارے گاے۔ اسیں هار گاے۔ چڑھاای کرن والے سِّکھ سرداراں 'چوں ِاک ِاه سام سِںگھ وی سن۔"

ِاه کُجھ سُنا کے جینت کُجھ رُکی اتے پھےر کهِن لّگی, "ساڈا سارا کُجھ لاهَور دی هکُومت دے ادھین آ گِآ۔ لاهَور سرکار دا هُکم سی کِ اُس کِلھے دے جِّتن توں بااد دھنّ دَولت دے نال-نال جو وی کُآری جُآن اَورت مِلے اُس کول بھےج دِّتی جااے۔ اتے جد ِاه سام سِںگھ مَےنُوں لَے کے لاهَور سرکار کول پهُںچے تاں سرکار نے سام سِںگھ توں پُّچھِآ کِ کِلھے دے سر کرن اتے ِاس دوسیجاں نُوں لِآاُن دے ِانام وجوں اُس نُوں کی دِّتا جااے? تاں اّگيوں ِانھاں نے مَےنُوں هی مںگ لِآ۔"

"اُه! تاں ِاس دا متلب ِاه کِ تُوں ِاّتھے ِانھاں کول ِاک... ِاک

کنیج جاں رکھےل دی تراں رهِںدی اےں۔" کیرت سِںگھ نے ِاک کَوڑا جِها گھُّٹ بھردِآں آکھِآ۔

"گّل اَےنی سِّدھی نهیں۔ هکیکت ِاه هَے کِ ساڈے کِلھے توں لاهَور تّک جاںدِآں ِانھاں دا وتیرا مےرے نال ِانّا سراپھت اتے ساِاسدگی بھرِآ سی کِ من هی من مَےں ِاهناں دی سکھسیات اتے ِاکھلاک دی کاِال هو گای۔ ساِاد ِاه وی کِ مَےں ِانھاں وِّچ تُهانُوں وےکھ رهی ساں۔ اتے جد مهاراجا رنجیت سِںگھ نے هّسدِآں هوياں مَےنُوں ِانھاں دے سپُرد کر دِّتا تاں مَےنُوں-کوای دُّکھ نهیں هويا۔ بلک کھُس ساں کِ مهاراجے دی رکھےل بن کے جیون بِتااُن توں تاں ِاه کِتے بِهتر هَے۔”

ِاه سبھ کُجھ سُنا کے جینت چُّپ هو گای اتے تھّکی جِهی ِاک تِپاای 'تے بَےٹھ گای۔ کیرت سِںگھ وی کُجھ دےر چُّپ رِها۔ پھےر اُس دے مُوںهوں نِکلِآ-

"تے.. تے هُن ?"

"مَےں جاندی هاں کِ تُسیں کی سوچ رهے هو۔ اُّتر ِاه هَے کِ مَےں ِانھاں دی رکھےل نهیں بلک وِآهُتا هاں اتے مَےنُوں ِانھاں کولوں اُه سبھ کُجھ هاسل هويا جو... جو....۔"

"جو کُجھ مےرے کولوں مِلنا سی۔‘ کیرت سِںگھ اُس دا واک پُورا کردِآں بولِآ, “اسلیات ِاه هَے جینت بےگم  کِ مےرے کول تَےنُوں ِاه کُجھ وی هاسل نا هو سکدا جِسدی تُوں هّکدار اےں۔ چاهے مَےنُوں ِاه کُجھ واپر جان دی کوای کھُسی نهیں پر ِاک تسّلی جرُور هَے کِ تُوں ِانھاں کول رهِںدِآں ِاک سُّکھ اتے ِاّجت-مان والی جِںدگی بسر کر رهی اےں۔ هُن مَےں سوچدا هاں کِ تَےنُوں مِلن دی کوسِس کردِآں کی مَےں تَےنُوں کِسے مُسیبت جاں دُچِّتی چ تاں نهیں پا دِّتا? اتے ِاه وی سوچ رِها هاں کِ تےرے ِاس وےلے ِاّتھے آاُن بارے جے سام سِںگھ نُوں پتا لّگ گِآ تاں...۔“

"ِاه جوکھم تاں مَےنُوں چُّکنا هی پَےنا سی ِاک واری۔ پهِلاں مَےں سوچِآ کِ مَےں اُنھاں نُوں سبھ کُجھ دّس دےواں۔ پر چاهے ِاه پھراکھ دِل هن, پر ِاس ترھاں دے ناجُک مسلِآں 'چ آدمی دے من بارے کوای کُجھ نهیں کهِ سکدا ۔" "تاں... تاں مَےں تےری ِاس مُلاکات نُوں آکھری مُلاکات سمجھاں? هاں, ِاهی ٹھیک رهےگا۔" کهِںدِآں هوياں اُس دا جیا کیتا کِ اُس دے نےڑے جا ِاک وار پھےر اُس دی چھوه, اُس دے جِسم دی گرمی نُوں مهِسُوس کر سکے۔

'مُلاکات آکھری نهیں چاهے ِاه لُکویں مُلاکات آکھری هووے۔“ جینت اّگيوں آپنے اںدر اُبھردی بھاوُکتا نُوں لُکااُن دا ےتن کردِآں بولی۔

کیرت سِںگھ نے وی آپنی بھاوُکتا نُوں لُکااُن دا ےتن کردِآں آکھِآ :

"کاس کِ سام سِںگھ ورگے سردار لاهَور دربار وِّچ وی هُںدے تاں کھالسا راج دا ِاه هسر نهیں سی هونا...۔"

"ِاس بارے وی کوای پُورے ےکین نال کُجھ نهیں کهِ سکدا۔" جینت سِآنِآں واںگ بولی, "راج درباراں دے ماهَول 'چ هر کوای کِسے ساجِس جاں دھِر دا هِّسا بن کے رهِ جاںدا هَے۔ آدمی نُوں هور بهُت کُجھ بنا دِںدا هَے پر 'آدمی' نهیں رهِن دےںدا۔ بلک ِاه چںگا هی هويا کِ ِاه دُآبے والا کِلھا چھّڈ کے ِاّتھے آ گاے۔"

"بهُت سِآنیآں گّلاں کرن لّگ پای اےں ?"

جینت چُّپ رهی۔ پھےر بولی, “هُن اّگے تُهاڈا کی ِارادا هَے?”

"سّچ پُّچھےں جینت تاں مَےں بهُت دُچِّتی 'چ هاں۔ ِاه تے سام سِںگھ جی نے تُهانُوں دّس هی دِّتا هووےگا کِ اُنھاں کول لاهَور دربار توں پروانا آ گِآ هَے کِ اُه ِاس کِلھے نُوں لاهَور دربار ولوں بھےجے هواے پھرںگیآں دی پھَوجی پلٹن دے هوالے کر دِّتا جاوے۔“ کیرت سِںگھ نے سارے هالات دی تپھسیل دےںدِآ آکھِآ۔

"جو شام سِںگھ جی کدی نهیں کرنگے۔” جینت بولی۔

"مَےں جاندا هاں۔ کھُوب چںگی ترھاں جاندا هاں۔ ِاسے لای تَےنُوں ِاک واری وےکھ کے چلے جانا چاهُںدِآں وی ِاس ناجُک سمےں اُنھاں نُوں چھّڈ کے نهیں جا سکدا۔“

ِاه سُن کے جینت دے اںترمن چ کھُسی دی نِّکی جِهی لهِر دَوڑ گای۔ اُه بولی, 'چںگا کیرت سِںگھ جی, هُن مَےنُوں جانا چاهیدا هَے۔ کهِںدِآں هوياں سُتے سِدھ هی جینت دا سّجا هّتھ اُس وّل ودھِآ اتے کیرت سِںگھ نے سُتے سِدھ هی اُس دے چُوڑیآں بھرے چھن-چھن کردے هّتھ نُوں آپنے هّتھ 'چ گھُّٹ لِآ۔ پھےر اُه هّتھ اُس دے هّتھ 'چوں کھِسکدا کھِسکدا باهر نِکل گِآ اتے نال هی اُس دے کمرے 'چوں جینت بےگم وی۔

***

14

کیرت سِںگھ اتے ساه بکھس کِلھے دی چَوڑی کںدھ 'تے کھڑے کِلھے دیآں اُّچیآں کںدھاں اتے مجبُوتی نُوں سُرّکھِآ دے درِسٹیکون توں وےکھ رهے سن کِ ِاک پاسيوں سردار سام سِںگھ اتے جینت آاُںدے دِسے۔

"کی وےکھ رهے هو ?" سام سِںگھ نے اُنھاں کول آاُںدِآں پُّچھِآ۔

ِاس توں پهِلاں کیرت سِںگھ اتے ساه بکھس اُنھاں دے گھر کای واری جا چُّکے سن۔ سام سِںگھ نے دلےر سِںگھ نُوں ِاّتھے پُچااُن لای اُنھاں دا دھنّواد کیتا, دو تِنّ واری کھانے 'تے بُلايا اتے جینت نال وی 'جان-پچھان' کرواای سی۔ پهِلی واری مِلن 'تے جینت نے ِاه کهِںدِآں آپنی هَےرانی اتے پرسنّتا جاهر کیتی کِ اُه کیرت سِںگھ نُوں نَوں-دس ورھے پهِلاں آپنے 'والد سَوکت کھاں' دے کِلھے وِّچ وی مِلی سی۔

هُن کیرت سِںگھ نے مُڑ سام سِںگھ وّل گوه نال تّکِآ۔ ِانھاں دا کّد آم آدمیآں نالوں اُّچا, سکھسیات پربھاوسالی اتے داهڑی دے وال اّدھے کُ چِّٹے هو چُّکے سن ; پر چال اتے کھڑے هون دا اںداج هالے وی جواناں والا سی۔

"وےکھ رِها هاں,"ساه بکھش بولِآ, 'کِ پھرںگی کِوےں اتے کِس پاسيوں کِلھے اںدر داکھل هون دی کوشِش کر سکدے هن۔"

'اُپروں آ ڈِّگن تاں ڈِّگن, پر تھّلے دے پاسيوں اُّپر چڑھ کے آاُنا اسںبھو تے نهیں پر بهُت کٹھِن جرُور هَے۔ مےرے توں پهِلاں کِلھےدار ِاس نُوں چار پںج مهینِآں دے گھےرے توں بااد پھتِه کرن 'چ کامےاب هويا سی۔“

"جو اُه کر سکدا سی, ساڈے دُسمن وی تے کر سکدے هن۔"

“کر سکدے هن۔ پر هُن نهیں۔ جِوےںک تُسیں وےکھ رهے هو, ِاه ِاک اُّچی پٹھار 'تے بنِآ هويا هَے۔ کںدھاں ویه-ویه هّتھ اُّچیآں۔ بّس ِاکو هِّسا کمجور سی جِس ستھان 'تے ِاه پٹھار نال دی پهاڑی نال مِلدی هَے۔ هُن مَےں اُس پاسے ڈُوںگھی کھاای پُٹوا دِّتی هَے۔ اںدر داکھل هون والے مُّکھ درواجے ساهمنے وی ڈُوںگھی کھاای هَے۔“

ساه بکھش سِر هِلااُںدِآ چُّپ چاپ کھڑا کُجھ سوچ رِها سی۔

"تُسیں کھالسا پھَوج دے توپکھانے دے جماںدار رهے هو۔" سام سِںگھ ساه بکھش نُوں سںبودھِت هُںدِآں بولِآ, "کی پھرںگیآں دیآں توپاں دے گولے ِاس کںدھ تک جاں کںدھ نُوں پار کرکے اںدر ڈِّگ سکدے هن?"

“جِّتھوں تّک مےری جانکاری هَے, هالے تّک اُنھاں کول اَےنی اُّچی اتے دُور مار کرن والیآں توپاں نهیں هن۔ پر مَےں ِاه وی سُنِآ هَے کِ اُه اجِهیآں توپاں مںگوا رهے هن۔ مُمکِن هَے کِ آ وی پهُںچیآ هون۔"

شاه بکھش اتے کیرت سِںگھ نُوں کِلھے دیآں کںدھاں اتے شهِر وّل تّکدِآں شام سِںگھ دّسن لّگا۔

"ِاس وےلے سِرپھ بٹھِںڈے دا کِلھا اَےسا هَے جِس دیآں کںدھاں اَےنیآں اُّچیآں اتے چَوڑیآں هن۔ چھے گھوڑ-سوار نالو نال چّل سکدے هن ِاس دیآں چَوڑیآں کںدھاں 'تے۔ ِاس کِلھے نُوں ِاتھوں دے اپھگان سُوبےدار شُجاه کھاں نے

بنوايا سی۔ ِاسدے تھّلے ِاک کھُوبسُورت شهِر هَے جِس چ چار کھُوبسُورت باگ هن, دو نهِراں هن۔ آلے-دُآلے دے پِںڈاں چ گنّے اتے کپاه دے کھےت, گھر وی تِنّ چار مںجلاں اُّچے۔ پشمینے اتے رےشم دے وپاری ایران, کھُراشان, تُرکِستان توں ِاّتھوں آاُںدے اتے کھرید-اَو-پھروکھت کردے هن۔ جو ِاس شهِر نُوں کُجھ ورھے امن شاںتی دے مِل جان تاں ِاه مُلتان ورگا کھُشهال شهِر بن سکدا هَے۔“

“امن ساںتی ? ِاس نام دی چیج تاں پںجاب 'چوں سّت-اّٹھ سَو ورھے پهِلاں گاِاب هو گای سی۔ هالے تّک واپس نهیں پرتی, سوااے مهاراجا رنجیت سِںگھ دے راج دی اّدھی سدی دے”, کیرت سِںگھ بولِآ, "اتے جِس دا مُڑ پرت آاُنا اسںبھو دِس رِها هَے۔"

"نهیں سردار ساهِب”, سام سِںگھ کهِن لّگا, "چاهے لاهَور دے ساهِبجادے, سردار بھرِسٹ هو چُّکے هن, پر مُلتان دا مُول راج اتے بنُّوں, کوهاٹ آد دے کِلھےدار هالے آپنی پرتِسٹھا اتے پرمپرا نُوں نهیں بھُّلے۔ هجارا دے سُوبےدار چھتر سِںگھ دا پُّتر سےر سِںگھ ِاک بھاری پھَوج لَے کے مُول راج نال مِلن آ رِها هَے۔ لاهَور دربار جاں پھرںگی, جِنھاں 'چ هُن کوای اںتر نهیں رِها, چاهے کاهن سِںگھ نُوں سُوبےدار بنا کے بھےجن چاهے ساهن سِںگھ نُوں, مُول راج کدی وی پھرںگیآں ساهمنے سِر نیواں نهیں کرےگا۔"

"تاں پھرںگی آپنی پھَوجی تاکت نال مُلتان دا کِلھا اُسے ترھاں جِّت لَےنگے جِوےں باکی دے پںجاب نُوں جِّتِآ هَے۔" کول کھڑی جینت کهِن لّگی, "پر مَےنُوں ِاه سمجھ نهیں آيا کِ اُه تھوڑھے جِهے پھرںگی دِّلی توں لَے کے پںجاب تّک کِوےں چھا گاے ? ِانھاں دی تاکت دا راج کی هَے ?”

"راج ساپھ هَے رانی ساهِباں۔" ساه بکھس بولِآ, "ِانھاں دی تاکت ِانھاں دیآں نویں کِسم دیآں بںدُوکاں اتے توپاں دے نال-نال ِانھاں دی پھَوجی ترتیب اتے رهِنُماای کرن والِآں وِّچ هَے۔ اپھسوس ِاهی هَے کِ هُن ساڈے پاس مهاراجا رنجیت سِںگھ, هری سِںگھ نلُوآ اتے سام سِںگھ اٹاریوالے ورگے جرنَےل نهیں رهے۔ جے رهِ گِآ هَے تاں کُوڑ-کباڑ, کھُدگرجی اتے آپو دھاپی۔ اپھسوس ِاه وی کِ رنجیت سِںگھ دیآں ساریآں کوشِشاں راج دیآں هّداں اتے پھَوجی تاکت ودھااُن وّل رهیآں, پر کَوم دی پھِترت اتے ِاکھلاک نُوں سُدھارن وّل کوای دھِآن نهیں دِّتا ۔"

"تُسی ٹھیک هی آکھِآ, ساه ساهِب۔" سام سِںگھ اُس نال سهِمت هُںدِآں بولِآ, "کَوم دی اسلی تاکت اُس دا چرِّتر, اُس دا سداچار هی هُںدا هَے۔ اتے جِس کَوم دی رهِنُماای کرن والے هی گّدار, مَوکا-پرست اتے جمیر-پھروس هون, اُس کَوم نُوں کوای نهیں بچا سکدا ۔"

“ِاه گِراوٹ تے مهاراجا رنجیت سِںگھ دے سمےں توں هی سُرُو هو گای سی۔“ شاه بکھس نے آپنی رااے جاهر کردِآں آکھِآ, ' اتے ِاک گِراوٹ دا سبھ توں پهِلاں اتے مارُو اسر اُنھاں دی آپنی اَولاد 'تے پِآ۔ پُّتر کھڑک سِںگھ نسّای, اپھیمی اتے اُس دے پُّتر نَونِهال سِںگھ نے ڈوگرِآں دی چُّک 'چ آ کے آپنے پيو نُوں هلکی-هلکی جهِر دے کے مار دِّتا۔

"ِاس ترھاں دے جُرم اتے جُلم تاں مُگل بادشاه وی کرِآ کردے سن, تکھت هاسل کرن لای کَون کی نهیں کردا آيا۔" سام سِںگھ نے شاه وّل تّکدِآں آکھِآ۔

"تُهاڈا ِاشارا اَورںگجےب وّل هووےگا جِس نے آپنے باپ ساهجهان نُوں کَےد اتے آپنے بھراواں دا کتل کیتا۔ ِاه سهی هَے کِ مُسلمان سلتنتاں 'چ ِاه کُجھ هُںدا آيا هَے پر ِاه کُجھ مرداں تّک هی مهِدُود رهِںدا سی۔ کھاندان دیآں اَورتاں, وِدھواواں تے جُلم جاں اُنھاں نال جبر جِناه نهیں سی هُںدا۔ اَورت کِسے وی کھاندان دی آبرُو هُںدی هَے۔ کھاندان دی ِاّجت اتے آبرُو نُوں کاِام رّکھِآ جاںدا سی۔ پر اپھسوس ِاه کِ ِاه رواِات مهاراجا رنجیت سِںگھ دے نال هی کھتم هو گای ۔"

ِانھاں پِچھلے دِناں 'چ ساه بکھش اتے کیرت سِںگھ نے ِاس کِلھے دیآں توپاں دا مُآِانا کردِآں اتے پھَوجیآں 'چ پھِردِآں ِاه وےکھِآ کِ کِلھے 'چ بَےٹھے پںج هجار سَےنِکاں 'چ پٹھاناں دی گِنتی وی گھّٹ نهیں سی۔ اُںجھ شُجاهباد دے کھےتر 'چ پرجا آم کرکے مُسلمان سی اتے آپنی ِانساپھ-پسںدی تے وِاکتیگت گُناں کارن پرجا سام سِںگھ توں کھُس سی۔ ِانھاں دی سُوبےداری هےٹھ ِاس کھےتر 'چ کھُسهالی ودھی اتے ساںتی رهی سی۔ شُجاهباد دے آلے-دُآلے وسدے پٹھان کبیلِآں اتے پھرںگیآں نال اگامی ےُّدھاں بارے گّلاں کردِآں سام سِںگھ بولِآ-

"آپنے گُپتچراں دُآرا مَےنُوں کھبر مِلی هَے کِ پھرںگیآں دے بھےجے هواے آدمی پٹھاناں اتے سِّکھاں دی ورھِآں توں چّلدی آ رهی دُسمنی دی ےاد دوا کے پٹھاناں نُوں ساڈے کھِلاپھ بھڑکا رهے هن۔"

"ِاه مُمکِن تے هو سکدا هَے۔ پر کی تُهانُوں کوای پّکی کھبر وی مِلی هَے ?" شاه بکھش نے پُّچھِآ۔

"هاں, پھجل کھاں کھٹک اتے شےکھ کاسِم کھاں موماںدی نُوں لالچ دِّتا جا رِها هَے کِ جے اُه لوک پھرںگیآں دی سهاِاتا کرن جاں شُجاهباد نُوں جِّت لَےن توں بااد اُنھاں نُوں ِاس کِلھے دا سُوبےدار بنا دِّتا جااےگا۔ ِاس ترھاں دے هور لالچ وی۔"

ِاک دو پل سوچن توں بااد ساه بکھس کهِن لّگا, "جِّتھوں تّک مَےنُوں ِالم هَے, ِاه موماںدی مُول تَور 'تے کھوکھر هن۔”

"هاں ِاه هو سکدا هَے۔ مےرے کھےتر 'چ کھوکھراں دی گِنتی کاپھی جِآدا هَے۔"

"جے ِاجاجت هووے تاں مَےں ِاهناں کول جا کے پھرںگیآں نال نا مِلن اتے تُهاڈی سهاِاتا لای کوسِس کر سکدا هاں ۔ ساڈا پِچھوکڑ چاهے کھوکھراں دا نهیں پر ِاهناں پٹھان کبیلِآں وِّچ ساڈیآں کُجھ رِستےداریآں هن۔" ساه بکھس نے آکھِآ۔

***

آدمی کےول اُهی نهیں هُںدا جو دِسدا هَے۔ اُس دے بنن اتے کِسے ستھان 'تے پهُںچن 'چ کِنھاں پرستھِتیآں اتے کِس ترھاں دی هونی دا هّتھ هُںدا هَے ? ِاس نُوں پُوری ترھاں جانے بِناں نا کوای وےکھن والا سمجھ سکدا هَے اتے نا اُه وِاکتی آپ هی۔ کهِںدے هن کِ سےر, هاتھی اتے ویر پُرش جِّتھے جںمدے هن اُّتھے نهیں مردے۔ ِاه کهاوت سام سِںگھ اتے اُس دے وّڈے وڈےرِآں اُّتے ٹھیک ڈھُّکدی هَے۔

اّج توں سّت اّٹھ سَو ورھے پهِلاں اُس دا کوای وّڈا وڈےرا بُںدےلکھںڈ (اّج دے مّدھ-پردےس دا ِاک بھاگ) دا رهِن والا ِاک راجپُوت راجکُمار سی ۔ ِاک وار پرستھِتیآں کُجھ اَےسیآں بنیآں جاں اُس دے من ’چ تیرتھاں تے دےوی درسناں دی ابھِلاسا نے جنم لِآ کِ اُه آپنے پرِوار نال آپنا ِاک پھَوجی دستا لَے کے تیرتھاں وّل تُر پِآ۔ جد اُه جوالاپُری دے مںدر کول پهُںچِآ تاں ِاک رات ڈاکُوآں نے آن گھےرِآ۔ راجکُمار اُنھاں نال لڑدِآں مارِآ گِآ۔ اُس دی راجکُماری بهُت دلےر اَورت سی۔ اُس نے آپنے بچے کھُچے سِپاهیآں دی سهاِاتا نال نےڑے دے کِسے چھوٹے جِهے کھےتر 'تے کبجا کر لِآ اتے آپنے پُّتر نُوں اُس کھےتر دا راجا گھوسِت کر دِّتا۔ چھوٹا جِها راج هون کرکے اُنھاں نے کاںگڑے دے راج دی ادھینگی کبُول کر لای, جو اّگيوں لاهَور دے راجا دے ادھین سی۔

ِاک وار جد تُرکاں نے پںجاب 'تے هملا کیتا تاں لاهَور دے راجے نے آپنی سهاِاتا لای کاںگڑے دے راجے نُوں کُجھ پھَوج بھےجن لای سُنےها گھّلِآ۔ تُرکاں نال لڑن لای بھےجے هواے پهاڑی پھَوج دے دستے وِّچ ِانھاں بُںدےلکھںڈی راجپُوتاں دا وی دستا سی۔ تُرکی هملاور مهِمُود گجنوی سی, مُهںمد گَوری سی جاں تَےمُور لںگ, ِاس بارے ِانھاں نُوں بهُتا نهیں سی پتا۔ پر ِاه جرُور سُنِآ کِ اُس لڑاای 'چ تُرکاں دی جِّت هوای اتے هِںدُو سَےنا دے بچے هواے سِپاهیآں نُوں جان بچا کے بھّجنا پِآ۔

پر تُرکی پھَوج وی اُنھاں دا پِّچھا بهُت دُور تّک کردی رهی۔ کای دِناں تّک پِّچھا کردِآں بھُّکھے بھانے, پھٹے هال ِاک دِن ِاک پِںڈ وِچ جا پهُںچے, ِاس آس نال کِ اُّتھے ِانھاں نُوں کُجھ کھان پین لای مِل جاوےگا۔ پر پِںڈ وِچ اُنھاں نُوں کوای نجر نا آيا۔ بهُت آواجاں ماریآں, بهُت بُوهے کھڑکااے, پر کِسے وی بُوها نا کھولھِآ۔ گّل دراسل ِاه سی کِ اُس پِںڈ دے وی سارے آدمی اُس لڑاای 'چ هِّسا لَےن لای چلے گاے هواے سن۔ پِںڈ وِّچ هُن جاں تیویآں سن جاں بُّڈھے اتے بّچے۔

آکھر ِاک مکان دی دُوجی مںجِل دی ِاک باری کھُّلھی اتے ِاک اَورت اُس وِّچوں جھاکدی دِسی۔ بُںدےلکھںڈیآں نے کِها کِ اُنھاں نُوں اُنھاں توں ڈرن دی کوای لوڑ نهیں۔ اُه بھُّکھے اتے تھّکے هواے هن اتے اُنھاں دے کُجھ آدمی جکھمی هن۔ اُنھاں دی ترسےوگ هالت وےکھ کے هَولی-هَولی تیویآں باهر نِکلن لّگیآں۔ اُنھاں نُوں روٹی کھواای اتے گھراں وِّچ آسرا دِّتا۔ پر اُنھاں تیویآں دے آدمیآں 'چوں وی, جو لڑاای 'چ هِّسا لَےن لای گاے سن, کوای واپس پرت کے نهیں آيا ۔ سارے اُس جںگ وِّچ مارے گاے ۔ تے پھَوج کُجھ دِناں, مهینِآں بااد اُس پِںڈ دیآں تیویآں نے اُنھاں بُںدےلکھںڈی سِپاهیآں نال وِآه کرا لاے اتے اُه اُّتھے هی وس گاے۔ اُس پِںڈ دے کِلھے دے کِلھےدار وی بن گاے۔

تے جد بںدا بهادر نے آ کے مُگلیآ هکُومت وِرُّدھ بگاوت دا جھںڈا جھُلايا تاں ِانھاں دے پِںڈ دے کُجھ آدمی سِںگھ سج کے بںدے نال جا مِلے۔ ِانھاں چوں کُجھ لڑدِآں مارے گاے, دو تِنّ بںدے نال هی پھڑے گاے اتے دِّلی وِّچ شهید هو گاے, کُجھ بچ گاے۔ ِاس دے کُجھ ورھِآں بااد جد مِسلاں بنیآں تاں سام سِںگھ دا ِاک وّڈا وڈےرا رامگڑھیآ مِسل دے جّگا سِںگھ نال جا رلِآ۔

"ِاه وی کی وِڈںبنا," سام سِںگھ کِها کردا سی, کِ مےرے پڑدادے نُوں جںجیراں چ جکڑ کے دِّلی وِّچ جلُوس کّڈھِآ, شهید کیتا گِآ; اتے ِاس دے ٹھیک ستاهٹھ سال بااد مےرا باپ جّسا سِںگھ رامگڑھیآ نام دِّلی نُوں پھتهِ کرکے اُسے چاںدنی چَوک دے باجار 'چوں لںگھدِآں هوياں لال کِلھے وّل جا رِها سی۔ اُس دا اسلی نام کی سی? پر جد اُه پِںڈ واپس آيا تاں اُس دا نام پھتهِ سِںگھ پَے گِآ۔"

جد سام سِںگھ ِاه کُجھ ساه بکھش اتے کیرت سِںگھ نُوں سُنا رِها سی تاں کیرت سِںگھ نے پُّچھِآ-

"پر مَےں تے سُنِآ هَے کِ مهاراجا رنجیت سِںگھ نے بهُت ساریآں مِسلاں نُوں کھتم کر دِّتیآں سی: کھاس کرکے رامگڑھیآ مِسل نُوں۔ پھےر تُهانُوں ِاه کِلھےداری کِوےں مِل گای?”

"ِاه وی مَےں دّسدا هاں۔" سام سِںگھ سُنااُن لّگا۔ " رنجیت سِںگھ نُوں سارے پںجاب 'چ آپنی هکُومت کاِام کرن لای اتے پٹھان-مُگل سُوبےداراں نال لڑن لای مِسلاں دے سرداراں دی پھَوجی سهاِاتا اتے سادھناں دی لوڑ سی۔ جّسا سِںگھ رامگڑھیآ دے پُّتر جودھ سِںگھ نال رنجیت سِںگھ نے چںگے سںبںدھ کاِام کیتے جو بهُت سال کاِام رهے۔ اُسے دَوران مےرے باپ نے مُلتان 'تے آکھری هملے 'چ بھاگ لِآ اتے آپنی بهادری دے جَوهر وِکھااے۔ ِاس توں پهِلاں اتے بااد 'چ هور وی کای لڑاایآں 'چ مهّتوپُورن بھُومِکا نِبھاای۔"

"تے ِانام 'چ تُهاڈے پِتا نُوں شُجاهباد دی کِلھےداری بکھس دِّتی گای ۔" کیرت سِںگھ اّگيوں انُمان لااُںدِآں بولِآ۔

"نهیں, ِاه ِاس ترھاں نهیں واپرِآ جِس ترھاں تُسیں کهِ رهے هو۔ سام سِںگھ دّسن لّگا, "ِاس وِچکار هور وی بهُت کُجھ واپردا رِها۔ جدوں هور مِسلاں توں رنجیت سِںگھ دا متلب پُورا هو گِآ, آپنی هکُومت پُوری ترھاں کاِام کر لای تاں آپنی پُورو-نِسچِت ےوجنا انُسار اُس نے مِسلاں نُوں کھتم کرنا سُرُو کر دِّتا۔ رامگڑھیآ مِسل دے بهُت سار کِلھے نسٹ کر دِّتے۔ ِاسے ترھاں کروڑ سِںگھیآں اتے هور مِسلاں دے وی۔"

"ِاس بارے مَےں رنجیت سِںگھ دی راجنیتی نال سهِمت نهیں ۔" کیرت سِںگھ نے آکھِآ, "جے پهِلاں واںگ ِاک ساںجھیوالتا بناای رّکھدے جِس ترھاں بںدا بهادر توں بااد بنی سی, تاں سِّکھ راج واستو وِّچ سِّکھ راج هُںدا ۔"

"ِاه تے اسیں هُن آپنے درِسٹیکون توں وےکھ رهے هاں ۔ ڈر بهُت گھاتک سَےا هَے۔ سارے مِسلاں دے سرداراں نُوں آپنے-آپنے کھےتر نُوں وِستار کرن دی پای هوای سی ۔ جے رنجیت سِںگھ ِاه کُجھ نا کردا تاں پھےر کِسے مِسل دا کوای هور سردار ِاهو کُجھ کردا۔ ساریآں سلتنتاں ِاسے ترھاں کاِام هُںدیآں آایآں هن, مُّڈھ کدیم توں۔"

"پر مهاراجا دی ِاس راجنیتی کارن ستلُج پار دے سارے سِّکھ سردار پھرںگیآں نال جا مِلے۔ ِاه وی تے ٹھیک نهیں هويا۔"

"هر کِسے نُوں آپنی هِپھاجت بارے سوچن-کرن دا هّک هَے۔" سام سِںگھ بولِآ۔

"جے رنجیت سِںگھ اُنھاں راجِآں, سرداراں نُوں ِاه ےکین دِوا سکدا" ساه بکھس نے آکھِآ, "اُنھاں نال برابری دا سلُوک کیتا جاوےگا تاں ساِاد ِاس ترھاں نا هُںدا۔"

"هُن اُس دا نتیجا اسیں بھُگت رهے هاں۔" کیرت سِںگھ نے دُّکھ اتے

اپھسوس نال سِر هِلااُںدِآں آکھِآ, "پر مےرے سوال دا جواب وِّچے هی کِتے گُآچ گِآ۔ تُسیں وی تے رامگڑھیآ مِسل دے رسالدار سی۔"

"مهاراجا رنجیت سِںگھ 'چ کُجھ کھامیآں جرُور سن, پر کھُوبیآں وی سن۔" سام سِںگھ دّسن لّگا۔ "مهاراج نے مےرے باپ دی بهادری اتے اُپےوگتا نُوں پچھانِآ اتے رامگڑھیآ مِسل دے بےگووال دے کِلھے دا کِلھےدار بنا دِّتا۔ ِاس نُوں رنجیت سِںگھ نے نهیں سی توڑِآ۔ اتے مےرے باپ دے اکال چلانا کر جان توں بااد ِاس دی کِلھےداری مَےنُوں مِل گای۔“

"تے پھِر ِاس شُجاهباد دی کِلھےداری کِس ترھاں ?" ساه بکھس نے پُّچھِآ۔

"بس سمجھو کِ هونی مَےنُوں ِاّتھے لَے آای۔ نا مَےں مهاراجا رنجیت سِںگھ دے دےهاںت توں بااد مهاراجا سےر سِںگھ نُوں مِلن جاںدا, اتے نا هی دیوان مُول راج نُوں مِلدا۔" سام سِںگھ سُنااُن لّگا, "هويا ِاه کِ جد مَےں نِسچِت سمےں سےر سِںگھ نُوں سّمن بُرج دے مهّل 'چ مِلن گِآ تاں چوبداراں مَےنُوں باهر درواجے 'تے هی روک لِآ۔ کِها کِ مهاراج بهُت وِاستھ هن۔ کُجھ دےر اُڈیک کرن توں بااد مَےں جد سوچ هی رِها سی کِ رُکاں جاں چلِآ جاواں تاں اںدروں مُلتان دے سُوبےدار مُول راج باهر نِکلے۔ اُنھاں مَےنُوں پچھان لِآ۔ آپنے پِتا دے نال مَےں ِانھاں نُوں ِاک دو واری مِل چُّکِآ ساں۔ رسمی گّلبات توں بااد مَےں اُنھاں نُوں پُّچھِآ کِ کی اُه مهاراجا سےر سِںگھ نُوں مِل کے آ رهے هن۔"

"مهاراجا ? مَےنُوں تے ِاس آدمی نُوں مهاراجا کهِںدِآں وی سرم آ رهی هَے۔" اُنھاں دے لهِجے 'چ دُّکھ گھّٹ اتے اپھسوس جِآدا سی۔ "مَےنُوں اَےنی دُوروں بُلايا۔ تِنّ واری مِلن دی کوسِس کیتی ۔ هُن وی سراب دے نسے 'چ مست کںجریآں نال اّےاسی کر رِها هَے ۔"

"پھےر مُول راج مَےنُوں ِاک پاسے لَے گِآ ۔" سام سِںگھ آپنی گّل جاری رّکھدِآں بلِآ, "وےکھو سام سِںگھ جی, اُّدھر پھرںگی نجر لااے بَےٹھے, ِاّتھے لهَور 'چ ِاک پاسے ڈوگرِآں دے کھڑےںتر, دُوجے پاسے سِّکھا-ساهی, بُرچھا-گُردی ۔رانی چںد کَور ماری گای۔ کُںور تارا سِںگھ, کسمیرا سِںگھ مارِآ گِآ, هُن پتا نهیں کِس دی واری۔ تُسیں لاهَور دے بهُت نےڑے بَےٹھے هو۔ تُهاڈے ورگے ایماندار آدمی لای ِاه ستھان مهِپھُوج نهیں ۔"

"مَےں اُنھاں وّل سوالیآں نجراں نال تّکن لّگا۔

"گّل ِاس ترھاں هَے سام سِںگھ جی, "مُول راج نے آکھِآ, "مُلتان نُوں تُهاڈے ورگے تجربےکار اتے ایماندار آدمی دی لوڑ هَے۔ مےرے پِتا

ساون مل نے آپنی سُوبےداری دَوران مُلتان دے سارے کھےتر 'چ نهِراں کھُدواایآں, آبپاسی دے سارے سادھن مُهّایآ کیتے, جّٹاں جِمیداراں نُوں پھسلاں لای اُدھار دِّتے, ِاس اُجاڑ اتے بںجر دھرتی نُوں ِاس ترھاں هرا بھرا بنايا کِ لوک ِاس نُوں جمین-اے-بهِشت کهِن لّگے هن ۔"

"ِاک ساڈا بهُت مهّتوپُورن کِلھا هَے شُجاهباد ۔ اُس نُوں پٹھاناں کولوں پھتهِ کرن چ وی تُهاڈے والد پھتهِ سِںگھ جی نے بهُت بهادری وِکھاای سی۔ بلک اُنھاں دی بهادری کارن هی اُه کِلھا پھتهِ هو سکِآ۔ هُن...هُن... شُجاهباد دا کِلھےدار اکال چلانا کر گِآ هَے۔ جے تُسیں اُس کِلھے دی کِلھےداری مںجُور کر لوو تاں مَےں مهاراجا سےر سِںگھ جاں پھکیر مجیج-اُل-دین نُوں کهِ کے تُهانُوں اُّتھے لَے جانا چاهواںگا...۔ شام سِںگھ نے مُول راج دی گّل پُوری کردِآں آکھِآ۔

"تُهانُوں کِس ترھاں لّگِآ آ کے ?" ساه بکھش نے پُّچھِآ۔

"بهُت تسّلی هوای اتے رِآيا دی بھلاای لای چںگے کںم کرن دا اوسر وی مِلِآ۔ مَےں تے ِاه وی کهاںگا کِ مُلتان نُوں ِاس توں پهِلاں کدی ِانّا چںگا سُوبےدار نهیں مِلِآ, نا هی پںجاب دے کِسے هور کھےتر نُوں۔ مُول راج دے پِتا ساون مل تاں ِانّے پرجا-پرست اتے ِانساپھ پرست سن کِ ِاک واری اُنھاں دے ِاک پُّتر نے کِسے اَورت نال چھےڑکھانی کیتی تاں ساونمل نے اُس نُوں کَےد دی سجا سُنا دِّتی۔ کَےد کّٹن توں بااد شرمسار پُّتر نے کھُدکسی کر لای۔"

"اَوه ۔" کیرت سِںگھ دے مُوںهوں نِکلِآ, "ِاّدھر ِاک آپنا مهاراج رنجیت سِںگھ جو آپنے پُّتر سےر سِںگھ نُوں آپ کھُوبسُورت اَورتاں اتے ولَےتی سراب دیآں بوتلاں بھےجدا رِها سی ۔"

'تُسیں مَوراں کںجری والی گّل تاں سُنی هی هووےگی ۔" سام سِںگھ نے کیرت سِںگھ نُوں پُّچھِآ۔

"کھُوب چںگی ترھاں۔ اُس دے تاں اسیں چُبارے 'تے وی هو آاے هاں۔" کیرت سِںگھ نے مُسکرااُںدِآں آکھِآ۔

"پر تُسیں مراٹھا پےشوا باجی رااَو اتے مستانی بارے نهیں سُنِآ هونا۔"

"نهیں۔" کیرت سِںگھ نے اُتسُکتا نال سام سِںگھ وّل تّکدِآں آکھِآ۔ مستانی کَون سی ?"

"مستانی وی موراں واںگ ِاک نّچن والی سی۔ باجی رااَو پےسوا دا اُس نال ِاسک هو گِآ۔ مںتریآں اتے راج-گھرانے دیآں اَورتاں نے ِاتراج کیتا: بُرا بھلا کِها تاں پےشوا اتے مستانی دوهاں نے کھُدکُشی کر لای۔“

15

اُنھاں نُوں سُجاهباد آياں تکریبن تِنّ مهینے بیت چُّکے سن۔ پھرںگی پھَوجاں نے وی ڈےڈھ کُ مهینے توں کِلھے دُآلے آ کے گھےرا پايا هويا سی۔ ِاس وِچکار ساه بکھس آپنے نال سام سِںگھ دی پھَوج دے چار پںج وِسواسی پٹھاناں نُوں لَے کے آلے-دُآلے دے پٹھان کبیلِآں 'چ پھِردا رِها۔ نتیجے وجوں تِنّ هجار کھوکھر-پٹھان آپنے هتھِآر اتے چھے مهینے دا راسن لَے کے کِلھے اںدر آ چُّکے سن۔ شُجاهباد دے باهر رهِ رهے پٹھاناں نے وی باهر رهِںدِآں هر ترھاں دی سهاِاتا دا وِسواس دِوايا۔ ِاس دا ِاک وّڈا کارن ِاه وی سی کِ تِنّ چار ورھے پهِلاں پھرںگیآں نے اپھگانِستان 'تے هملا کرکے اپھگانِستان نُوں آپنے ادھین کر لِآ سی, چاهے ِاک ڈےڈھ سال بااد هی پھرںگیآں دی ساری دی ساری پھَوج اپھگانِستان توں نّسدِآں ماری گای سی۔ اُنھاں دِناں دیآں پٹھاناں-اپھگاناں اُّتے هوایآں پھرںگیآں دُآرا جِآدتیآں اتے جُلم اُنھاں دے مستک 'چ هالے تاجا سن۔

مےجر اَےگنِاُو نے تِنّ واری سُجاهباد 'تے هملا کرکے اُس نُوں جِّتن دی کوسِس کیتی۔ پںج هجار پھَوجی کُمک اتے اّٹھ نویآں توپاں پهُںچن توں بااد وی کِلھے نُوں پھتِه نهیں کر سکے ۔ دُوجے پاسے مُلتان وِّچ پھرںگیآں اتے مُول راج وِچکار گّلبات دا سِلسِلا جاری سی۔ کوای گّل سِرے لّگدی نا وےکھ کے پھرںگی جرنَےل نے اَےگنِاُو نُوں هُکم بھےج دِّتا کِ اُه سُجاهباد دی گھےرابںدی چھّڈ کے مُلتان آ جااے۔ چاهے اَےگنِاُو ِاس کِلھے نُوں پھتِه کرکے نامنا کھّٹن اتے کیرت سِںگھ دے هّتھوں آپنے بھرا دے مارے جان دا بدلا لَےنا چاهُںدا سی ; پر پھےر وی اُس نُوں مُلتان وّل جانا پِآ۔

مُلتان ولوں شُجاهباد 'چ پرسپر وِرودھی کھبراں آ رهیآں سن۔ سام سِںگھ نے پُوری جانکاری لَےن لای کیرت سِںگھ نُوں اَےگنِاُو دے پِّچھے-پِّچھے مُلتان وّل بھےج دِّتا۔ کیرت سِںگھ, دُرجن سِںگھ تے پںج هور ساتھیآں نُوں نال لَے کے مُلتان وّل تُر پِآ۔

اتے ِاک دِن اُه بھانا ورت گِآ جِس دی نا کدے کیرت سِںگھ نے هی اُمید کیتی سی اتے نا هی اَےگنِاُو نے۔ ِاک دِن پھرںگی جرنَےل نے سمجھَوتے اتے هتھِآر سُّٹ کے کِلھا کھالی کرن دی گّلبات کرن لای اَےگنِاُو اتے اَےںڈرسن نُوں مُولراج کول بھےج دِّتا۔ کیرت سِںگھ نُوں پتا لّگا کِ مُول راج دے ناںه' کهِن 'تے اَےگنِاُو نے اُس نُوں بهُت کَوڑیآں اتے هّتک بھریآں گّلاں کهیآں اتے کای ترھاں دیآں دھمکیآں وی دِّتیآں۔ تے

جد اُه آپنے کُجھ کُ اںگ-رّکھِاکاں نال آپنی چھااُنی وّل واپس آاُںدِآں ندی دے ِاک پُل نُوں پار کرن لّگے تاں سُبھاگ وّس کیرت سِںگھ وی آپنے ساتھیآں نال بھیڑ 'چ لُکِآ اُّتھے کھڑا سی۔ اَےگنِاُو دے نال چّل رهے ِاک سِّکھ سِپاهی دی نجر کیرت سِںگھ 'تے پَے گای اتے اُس نُوں پچھاندِآں اتے اُںگل نال ِاسارا کردِآں بولِآ :

"وےکھو ساهِب ! کیرت سِںگھ ?"

"کیرت سِںگھ !" اَےگنِاُو دے مُوںهوں نِکلِآ, "آج تُم همارے هاتھ سے بچ کر نهیں جا سکتا۔" اتے نال هی اَےںڈرسن نے وی ِاسارے نال دّسِآ۔ دوهاں نے آپنیآں رِوالوراں کّڈھ کے کیرت سِںگھ 'تے گولیآں چلا دِّتیآں۔ کیرت سِںگھ نے وی اُناں دُآرا رِوالور دے اُس وّل چُّکے جان بارے وےکھ لِآ۔ اُه اُسے وےلے بَےٹھ گِآ اتے گولی اُس دے سِر اُّپروں لںگھ کے پِّچھے کھڑے آدمیآں دے جا لّگی۔ کیرت سِںگھ نے دُرجن سِںگھ دے کنّ 'چ کُجھ کِها۔ دُوجے هی پل دو بھالے مَوت دا گیت گااُںدے اُهناں دوهاں دے هّتھاں 'چوں نِکلے اتے کیرت سِںگھ دا برچھا اَےگنِاُو دی چھاتی 'تے اتے دُرجن سِںگھ دا اَےںڈرسن دے ڈھِّڈ 'چ جا کھُّبھِآ۔ بھگدڑ مچ گای اتے ِاسے هپھڑا دپھڑی وِّچ کیرت سِںگھ تے دُرجن سِںگھ گُںم هو گاے۔ اَےگنِاُو دے اںگ رّکھِاک دوهاں نُوں ِاک پالکی 'چ پا کے آپنی چھااُنی پهُںچ گاے پر بهُت کوسِساں دے باوجُود پھرںگی ڈاکٹر اُنھاں دوهاں نُوں نا بچا سکے۔

ِاس دے نال هی مُلتان دی وی بھاوی لڑاای دا آرںبھ هو گِآ۔ کیرت سِںگھ واپس شُجاهباد پهُںچ گِآ۔

16

1848, دسںبر مهینے دے سُرُو دے دِن۔ شُجاهباد دے سِّکھ اتے پٹھان سِپاهی ٹھںڈ وِّچ ٹھردے-ٹھردے مُلتان وّل جان دی تِآری کر رهے سن۔ سارِآں دے هَوسلے چڑھدی کلا 'چ۔ آپنے کمرے 'چ تِآریآں کردِآں ساه بکھس, کیرت سِںگھ نُوں کهِ رِها سی :

"ساڈے سِپاهیآں دے هَوںسلے بُلںد هن۔ ِاس پاسے دے سارے پںجاب چ آپنی دھرتی نُوں پھرںگیآں توں آجاد کرااُن دی لهِر دَوڑ رهی هَے۔ جِّت کِس دی هُںدی هَے, ِاس بارے تاں کوای کی کهِ سکدا هَے, پر ِاس وار دی لڑاای بهُت کھَوپھناک هووےگی: سبھرااَو, مُدکی دیآں لڑاایآں توں وی کھَوپھناک ۔"

"مَےں سُنِآ هَے", کیرت سِںگھ کهِن لّگا, "کِ پھرںگیآں دی گورکھا پلٹن آپنے نال دس-باراں توپاں لَے کے مُول راج نال آ مِلی هَے۔"

"سُنِآ تے مَےں وی هَے اتے ِاه وی کِ بھاای مهاراج سِںگھ وی آپنا ِاک جّتھا لَے کے مُلتان وّل تُر پاے هن اتے هجارا دا راجا چھتر سِںگھ وی۔“

ِاس ترھاں دیآں گّلاں کردِآں-کردِآں کیرت سِںگھ چُّپ هو گِآ۔ اُه اچانک هی جینت بارے سوچن لّگ پِآ۔ اُسدے نال اُسنُوں رُوپ کَور دا چِهرا وی جھاکدا جِها دِس پَےںدا۔ اُه کِس ترھاں هووےگی ۔ اُس پرتی رُّکھاپن وِکھا کے اُس نے کُجھ ماڑا تے نهیں کیتا ۔ جینت نے وی اُسے بارے دو تِنّ واری اُس توں پُّچھِآ سی۔

چاهے هُن جینت اُّتے اُس دا کِسے کِسم دا کوای ادھِکار نهیں سی پر پھےر وی اُس دی کدے-کدے دی نےڑتا, اُس دے گھر روٹی کھانا, گّلاں کرنا چںگا لّگدا۔ جینت وی کھُش سی۔ پُرانے پرےمی دا, جِس نال اُس دا هُن کوای اَےسا رِستا نهیں سی رِها۔ اُس دے نےڑے تےڑے هونا اُس نُوں ِاک مانسِک سںتُشٹی پردان کر رِها سی۔

اُس نُوں چُّپ جِها وےکھ کے ساه بکھس بولِآ, "کی گّل اے کیرت سِآں۔ دو تِنّ دِناں توں مَےں تَےنُوں چُّپ جِها وےکھ رِها هاں۔"

کیرت سِںگھ سںبھلِآ اتے ساه بکھس نُوں سںبودھِت هُںدِآں آکھِآ, "مَےں کدے-کدے سوچن لّگدا هاں کِ وّڈے-وّڈے سردار آپنے کِسے سُآرتھ لای لڑدے هن۔ پر اسیں لوک کاهدے لای آپنی جان دی باجی لاای پھِردے هاں ?"

"کوای کِسے آدرس لای لڑدا هَے, کوای آپنی جمیر دی آواج سُندِآں, کوای سِرپھ جِاُوںدے رهِن کھاتر", ساه بکھس بولِآ, ''تے تُسیں کِس کھاتر لڑدے رهے هو اتے ِاس وےلے وی آپنے آپ نُوں کھترِآں 'چ پايا هويا هَے ?"

"مَےں نهیں جاندا کِ مَےں کِاُں لڑ رِها هاں۔ پهِلاں مَےں ِاک سِّکھ سِپاهی دی اَولاد هون کارن لڑ رِها ساں جاں تنکھاه کھاتر, پھےر اںدروں اُّٹھدی کِسے للکار نُوں سُندِآں۔ پر… پر هُن مَےں کےول آپنی کھاتر لڑ رِها هاں۔" کیرت سِںگھ ِاںجھ بولِآ جِوےں اُه آپنے آپ نُوں کهِ رِها هووے۔

"آپنی کھاتر ? مَےں سمجھِآ نهیں۔ مَےں وےکھِآ هَے کِ نا تُهانُوں کِسے ِانام دا لالچ هَے, نا کِسے پدوی دا۔ سام سِںگھ نے ِاک هجار سِپاهیآں دی جرنَےلی دِّتی, اُه وی تُساں ِانکار کر دِّتا۔'

"تُسیں جرُور سمجھدے هو ساه ساهِب, جرُور سمجھدے هوووگے ۔ ِاس دا جواب تُهاڈے آپنے اںدر هی لُکِآ پِآ هَے۔"

ساه بکھس اُس وّل پرسن بھریآں نجراں نال وےکھن لّگا۔

"چںگا تُسیں مَےنُوں ِاه دّسو کِ تُهاڈے اّبا جان نے ِاه پھرںگیآں-سِّکھاں دا جںگناما کِس دی کھاتر لِکھِآ ? اتے تُسیں وی کِاُں ِاس نُوں بچااُن لای اَےنے اُتسک هو ? ِاسے لای نا کِ تُهانُوں کِسے اُدےس نے پربھاوت کردِآں تُهاڈے دِل نُوں ٹُںبِآ ? …ساِاد ِاه کهِنا وی پُوری ترھاں سهی نهیں۔ کای آواجاں آدمی دے کِتوں دھُر اںدروں اُبھردیآں هن اتے سمُچے جیون نُوں سُّتے سِّدھ پربھاوت کردیآں رهِںدیآں هن... ۔”

"مَےں سمجھ گِآ هاں کیرت سِںگھ, سمجھ گِآ۔ هوراں گّلاں دے ِالاوا ِاه وی ِاک گّل ساںجھی هَے ساڈے دوهاں وِچکار۔"

***

17

"تُسیں مَےنُوں نهیں جاندے ۔" ِاک سّتر کُ سال دی آےُو دا بِردھ آدمی سام سِںگھ کول آ کے کهِ رِها سی, "مےرا نام دےسا سِںگھ هَے۔"

"چاهے مَےں تُهانُوں نهیں جاندا پر تُسیں جو کُجھ وی هو, ِاس گڑھی چ تُهاڈا سُآگت هَے۔" کهِںدِآں سام سِںگھ من هی من اُس بِردھ آدمی دے ِاس گڑھی چ آاُن دے کارن بارے سوچ رِها سی۔

"آپنے بارے مَےں ِاهی کهاںگا کِ ساڈے بجُرگ بںدا بهادر اتے مِسلاں والِآں نال مِل کے مُگلاں تے اپھگاناں نال لڑدے رهے هن۔ مَےں آپ وی بگھےل سِںگھ دی کروڑ سِںگھیآ مِسل 'چ ساں رنجیت سِںگھ دے راج توں پهِلاں "

سام سِںگھ نُوں لّگِآ جِوےں رنجیت سِںگھ دا نام لَےںدِآں اُس دے لهِجے 'چ سردھا گھّٹ تے بےرُکھی جِآدا سی۔

"بگھےل سِںگھ! " سام سِںگھ بولِآ, "اُه تے بےمِسال سُورما سی ۔ سانُوں پھکھر هَے اُنھاں اُّتے جِنھاں دِّلی جا کے آپنی دھاک سماای۔ مُگل بادساه دا سِر نیواں کیتا اتے گُرُو ساهِبان دے ےادگاری گُردُآرِآں دا نِرمان کیتا۔"

سُن کے بجُرگ دےسا سِںگھ دے چِهرے 'تے وِاںگمای مُسکان کھِّلر گای۔ اُه بولِآ-

"مان ? کِنّا کُ مان سی اُس رنجیت سِںگھ نُوں بگھےل سِںگھ 'تے اتے مِسلاں دے سرداراں 'تے?”

"ِاس بارے مَےں کُجھ نهیں کهِ سکدا۔ پر ِاک سںگٹھِت کھالسا راج کاِام کرن لای ِاه جرُوری سی کِ وّکھریآں-وّکھریآں اتے آپس چ

لڑدیآں مِسلاں نُوں ِاّک جُّٹ کیتا جاوے۔“

"ِاّک جُّٹ کرنا جاں مِٹا دےنا۔ کھُآر کر دےنا! جِنھاں دے لهُو اتے هّڈیآں اُّتے مهاراجے نے ِاس راج دی ِامارت کھڑی کیتی, مَےں دّسدا هاں مهاراجے نے اُنھاں نال کی سلُوک کیتا۔"

"کای وار کُجھ نواں اُسارن لای کُجھ مِٹااُنا وی پَےںدا هَے۔" سام سِںگھ نے من هی من آکھِآ اتے بجُرگ دے مُوںهوں اُس دی گّل سُنن لای پرسن بھریآں اّکھاں نال اُس وّل وےکھن لّگا۔

''مهاراجے دا لاهَور 'تے کبجا هون وےلے بگھےل سِںگھ دا پُّتر سُّکھا سِںگھ وی مهاراجے دی پھَوج نال سی ۔" دےسا سِںگھ سُنااُن لّگا, " بگھےل سِںگھ نُوں سُرگواس هوياں چھے سّت سال بیت گاے سن۔ اُس وےلے مَےں بگھےل سِںگھ دی پتنی رُوپ کُںور نال هرِآنے وِّچ ساں۔ رُوپ کُںور نُوں ِانام دےن لای مهاراجا آپ آپنا ِاک وّڈا پھَوجی دستا لَے کے آيا۔ رُوپ کُںور نُوں ِاک کمرے 'چ بںد کرکے اُس دے هاتھی, گھوڑے, اَےتھوں تک کِ اُس دے گھر دا ساج-اَو-سامان وی هاتھیآں تے گھوڑِآں اُّتے لّد کے لَے گِآ۔ رُوپ کُںور اتے مَےں هَےرانی اتے لاچاری بھریآں اّکھاں نال رنجیت سِںگھ دے کارنامِآں نُوں وےکھدے رهے۔"

سام سِںگھ آپنی ٹھوڈی 'تے هّتھ رّکھ کے کُجھ دےر سوچدا رِها۔ پھےر بولِآ, 'مَےں جاندا هاں تھوڑھا بهُت ِاس بارے وی ۔ مهاراجا 'چ اُه ساریآ کھُوبیآں سن, جو ِاک جےتُو جرنَےل اتے هُکمران 'چ هونیآں چاهیدیآں هن۔ پر نال هی ِاک آم آدمی والیآں کمجوریآں وی۔ سانُوں ِاه وی نهیں بھُّلنا چاهیدا, اُنھاں پںجاب نُوں کھُسهال بنايا, کِساناں اُّپر مُگل سُوبےداراں دی گڑےمار نُوں روکِآ اتے پںجاب نُوں پهِلی واری دھرم-نِرپےکھتا والا ساںجھا راج دِّتا ۔"

ِاس وِچکار کیرت سِںگھ اتے ساه بکھش وی اُنھاں کول آ بَےٹھے اتے اُنھاں دیآں گّلاں سُندے رهے۔ سام سِںگھ دی آکھری گّل سُن کے ساه بکھش بولِآ-

"تُهاڈی ِاس گّل دی تسدیک تاں مَےں وی کراںگا۔ اُنھاں دے من وِّچ ِاسلام لای پُورا ستِکار سی اتے اُه پںجاب 'چ وسدے مُسلماناں نُوں پرايا جاں وِدےسی نهیں سن سمجھدے۔ اُنھاں دے راج وِّچ بهُت سارے اهُدےدار مُسلمان سن, جِنھاں 'چوں مَےں مُلتان دے مرهُوم نواب دے دو پُّتراں سرپھراج کھاں اتے جُلپھکار دا نام لَے سکدا هاں۔ سارا توپکھانا مُسلماناں دے هّتھ وِّچ, جِس دا کماںڈر گَوس مُهںمد۔ پھکیر اجی-اُد-دین اتے اُنھاں دے بھرا نُور-اُد-دین بارے تاں تُسیں جاندے هی هو۔ مَےں تاں ِاهی کهاںگا کِ اُه

ِاک اُس وِشال بوهڑ دی ترھاں سن, جِنھاں دی چھاں سارے پںجاب چ پھَےلی هوای سی۔“

سارِآں وِچکار کُجھ دےر تّک چُّپ ورتی رهی جِوےں هر کوای آپنے من وِّچ مهاراجا رنجیت سِںگھ دے گُناں-دوساں بارے سوچ رِها هووے۔ پھےر ِاس چُّپ نُوں توڑدِآں دےسا سِںگھ بولِآ:

"تُسیں هُن مےرے ِاّتھے آاُن دے کارن بارے سوچ رهے هوووگے۔ مےرے ِاّتھے آاُن دا کارن ِاک تاں ِاه هَے کِ مےرا پّتر کرم سِںگھ ِاسے دُرگ 'چ تُهاڈی پھَوج وِّچ هَے۔ مرن توں پهِلاں اُس نُوں وےکھن دی چاه هَے۔ اتے دُوجا کارن هَے ِاه 'تلوار'۔" اُه آپنے هّتھ 'چ پھڑی ِاک ساندار تلوار وِکھااُںدِآں بولِآ, "بهُتیآں چیجاں تاں رنجیت سِںگھ کھوه کے لَے گِآ رُوپ کُںور توں۔ باکی دیآں س. بگھےل سِںگھ دی دُوجی, چلَوںدی 'چ رهِ رهی بیوی رُوپ کُںور توں پھرںگی کھوه کے لَے گاے۔"

"اُه ۔ ِاه کُجھ نهیں سی پتا مَےنُوں ۔"

"جے اُس دا پُّتر سُّکھا سِںگھ جِاُوںدا هُںدا تاں مَےں ِاه تلوار اُس نُوں دےنی سی پر هُن... ۔”

"تُهاڈا پُّتر کرم سِںگھ بهُت بهادر اتے نِربھَےا سِپاهی هَے, تُهاڈے واںگ۔” سام سِںگھ بولِآ, "تُهانُوں اُس 'تے پھکھر هونا چاهیدا هَے۔" کهِ کے اُس نے آپنے ِاک کھِدمتگار نُوں کرم سِںگھ نُوں بلااُن لای بھےج دِّتا۔

“ِاس دی گھر والی هَے, کوای بال بّچے ?" سام سِںگھ نے پُّچھِآ۔

“دو پُّتر, ِاک دھی۔”

“تے اُه?”

"پُستاں توں سِپاهیگِری کردے, دھرم تے کھُدداری دی رّکھِآ لای لڑدے آاے هاں۔ پر ِاس توں بااد ? کی پتا کِ هالات توں مجبُور هوکے کدے سانُوں وی جُلم دی هماِات کرن والِآں دی نَوکری کرنی پَے جاوے?

پھےر اُس نے ِاک ٹھںڈا جِها ساه بھرِآ اتے آپنی گّل جاری رّکھدِآں آکھِآ, "هور کںم دھںدے بےشّک بںد هو جان پر ِاه سِپاهگِری دا پےشا کدی کھتم نهیں هووےگا-ِاس دھرتی توں۔ ساڈے دےس 'چ کای پھِرکے, کای جاتاں هن۔ هر دےس 'چ هن۔ پر هکُومت کرن والِآں دی جات وی ِاکو اتے اسُول وی ِاکو۔"

"هاں, اسُول وی ِاکو اتے مکسد وی ِاکو ۔" سام سِںگھ اُس نال سهِمت هُںدِآں بولِآ, "ِاه لوکاں دی سوچ نُوں ِاس ترھاں آپنے کبجے چ کر لَےںدے هن جِوےں مںدر دا پُجاری جاں مسجِد دا مُّلا۔ اتے نال هی آپنے دُسمن نُوں جُلم دا پرتیک هون دا اَےلان کر دےںدے هن۔“

"تُسیں ِاس وےلے کِس بارے کهِ رهے هو ?" دےسا سِںگھ نے پُّچھِآ۔

“ِاس وےلے مَےں باهروں آاے اتے آ رهے هر هملاور بارے کهِ رِها هاں, چاهے اُه اپھگان هون چاهے پھرںگی۔ ِاه لوک ساڈی دھرتی, ساڈے جِسماں نُوں هی جکھمی نهیں کردے بلک ساڈے دِناں اتے راتاں نُوں, ساڈے بھوِّکھ نُوں وی جکھمی کردے اتے کر رهے هن۔" سام سِںگھ نے آکھِآ۔

دےسا سِںگھ چُّپ بَےٹھا آپنیآں سوچاں 'چ ڈُّبا, کُجھ دےر سِر هلااُںدا رِها, پھےر بولِآ, "گُرُو گوبِںد سِںگھ, بںدا بهادر, ِاناں سارِآں نے هی پںجاب دی دھرتی نُوں اتیت دیآں بےڑیآں توں مُکت کرااُن دا ےتن کیتا هَے۔ پر کَوم دا وِناس کرن والِآں دی وی کوای گھاٹ نهیں۔”

***

18

کِلھے دے ِاک سِپاهی نُوں درواجے 'چ کھڑا وےکھ کے کیرت سِںگھ نے سوالیآ نجراں نال اُس وّل تّکِآ۔

"جی, کِلھے دے باهر کوای بںدا آ کے تُهاڈے ناں ِاک چِّٹھی دے گِآ هَے۔ سِپاهی چِّٹھی والا هّتھ اّگے ودھااُںدِآں بولِآ۔

کیرت سِںگھ دے چِّٹھی کھولھ کے پڑھدِآں چِهرے 'تے چِںتا دے نِسان اُگھڑ آاے۔

"هُکم ?" سِپاهی بولِآ۔

'جااَو اتے ساه بکھش اتے دُرجن سِںگھ نُوں چھےتی آاُن لای کهو۔"

اُنھاں دوهاں دے آاُن تّک کیرت سِںگھ اُس کھت ول وےکھدِآں چِںتا 'چ بَےٹھا رِها۔ اُنھاں دے آاُن 'تے دُرجن سِںگھ نُوں سںبودھِت هُںدِآں بولِآ:

"تُسیں لّکھن سِںگھ بارے کدی کُجھ سُنِآ هَے ?"

"لّکھن سِںگھ? اُهی لّکھن سِںگھ جو سرکار دی کھِدمت 'چ آاُن توں پهِلاں مِسر لّکھن رام کهااُںدا سی۔"

"اُس گّدار نُوں بھلا کَون نهیں جاندا? اُهی تے ڈوگرِآں دے سُنےهے لُدھِآنے بَےٹھے پھرںگیآں کول پُچااُںدا رِها هَے۔"

“هاں اُهی مِسر لّکھن سِںگھ۔ تُهانُوں ساِاد ِاه وی پتا هووےگا کِ لاهَور آاُن اتے سِّکھ سجن توں پهِلاں ِاه پںڈاری لُٹےرِآں دے کِسے گروه دے نال سی۔ پھےر پھرںگیآں دے لاهَور 'چ آاُن توں بااد پَےسے دے لَےن دےن توں ڈوگرِآں نال ان-بن هو گای اتے اُه کھُّلھے تَور 'تے پھرںگیآں دی کھِدمت 'چ چلا گِآ۔ پھےر کِسے کارن ِاس دے هّتھوں کِسے پھرںگی دا کتل