4 navanbar, 2012 de panjaabee ttribiaoon vich shree narindar singh kapoor huraan daa lekh yag kiven badalade han chhapiaa| is lekh vich uhanaan ne manakhee samaaj kiven badaladaa hai, eisade parraavaan te is ch aaunde badalaavaan baare kaafee kujh likhiaa hai ate naal hee yugaan de badalan ch viakatee dee bhoomikaa, pachham te poorab khaas tauar te bhaarat de itihaas te kee ttipaneean vee keeteean han| kiaunk shree kapoor panjaab de kaafee likhan vaale te parrhe jaan vaale vidavaan han, auh yooneevarasittee padhar te profaisar de ahude te reh ke adhiaapan daa kam kar chuke han ate sanbhav hai ki uhanaan de vichaaraan noo parrh ke bahut saare aam lok te paatthak dhaaranaavaan banaaunde honage, eis lee zarooree ho jaandaa hai ki uhanaan de vichaaraan dee parrachol keetee jaave|

kapoor huraan de mukh tarak anusaar sapashatt roop ch yug udon badaladaa hai, jadon manakh aoorajaa daa navaan viaapak srot labhadaa hai | uhanaan anusaar aoorajaa de srot kiharre hana manakh daa aapanaa sareerak bal, fir pashooaan daa bal, teejaa makaanakee bal ih tine bal manakh varatanaa sikh chukaa hai ate chauathaa hai soorajee aoorajaa | shree kapoor ihanaan aoorajaa de srotaan de adhaar te manakhee itihaas de vikaas noo tin yugaan ch vanddade hana manakh de sareerak bal de anusaareeshikaar yuga, pashoo bal de anusaaree kheteeyag ate makaanakee bal de anusaaree udayogik yug| par poore lekh ch uh ih naheen dasade ki soorajee aoorajaa de anusaaree agaleraa yug kiharraa hovegaa eik hor vaadhaa uh ih karade han shikaarayag sikaar jaan pasookendarit see, kheteeyag dharam jaan rabakendarit see, jadonk udayogik yug vigiaan te manakh kendarit hai| ithe uh ik vaar fir ih naheen dasade ki soorajee aoorajaa vaalaa yug kee kendarit hovegaa eis poore vikhiaan ch uh itihaasak te manakhee naravigiaan sabandhee tathaan dee kiven aheetahee karade han, eis ute vee aseen alag ton nigaah paavaange | sree kapoor dee is thothee itihaasak

vandd noo samajhan lee saanoo manakhee vikaas de itihaas baare kujh visathaar ch aapanee gal karanee pavegee|

manakhee vikaas noo aam tauar te itihaasik kaal ate pooravaeitihaasik kaal ch vanddiaa jaandaa hai | itihaasik kaal dauaraan manakhee samaaj ne pichhalere kabaaeilee samaaj jo aapane patan de raahe pai chukiaa see, praacheen samaaj jo mukh tauar te gulaamadaaree adhaarat samaaj see, jageeradaaree adhaarat samaaj, saramaaedaaree dauar ate samaajavaadee parraa tak daa safar taia keetaa hai| sansaar de alagaalag hisiaan ch ihanaan parraavaan daa samaan, lachhan alagaalag rahe han ate vakha vakh khitiaan de manakhee samaaj vakhavakh samen te ihanaan parraavaan ch daakhal hoe te guzare | keean samaajaan ch ihanaan dauaraan daa barree changee tarhaan likhiaa itihaas miladaa hai jiven yoorap, cheen aad jadak kee samaajaan ch likhat samagaree unee vishaal te satteek tareeke naal naheen miladee jiven ki bhaarat| ih uh dauar hai jadon manakh ne baakaaeidaa likhanaa suroo kar ditaa see, eise lee is samen noo likhatee itihaas daa kaal vee kahinde han| is tarhaan 4000 ee.poo. de nerraterr ton baad itihaasak kaal dee shurooaat manee jaa sakadee hai| pooravaeitihaasak kaal manakhee vikaas daa uh samaan hai jadon aje manakh ne likhanaa naheen sikhiaa see, ate is dauar de likhatee saboot naheen milade| is kaal vich manakhee samaaj kabaaeilee samaaj see jis vich kabeele duaaraa shikaar duaaraa haasal keetaa giaa maas te ikatthaa keetaa giaa anaaj te hor zarooree cheejaan saanjhee malakeeat hunde san, bhaav ih yug aadakamiaoon daa yug see | ih kaal 4000 ee.poo. ton pahilaan kee lakh saal tak pichhaanh tak jaandaa hai ate ih kaal agon kee dauaraan ch vanddiaa jaa sakadaa hai jiven mudtalaa pathar yug, madh pathar yug ate navapathar yug| ihanaan bhinabhin dauaraan ch manakhee samaaj ch kee sifatee tabadeeleean aaeean ate manakhee samaaj aj de parraa te pahunchiaa|

manakh daa pashoo jagat ton nikherraa us samen suroo hoeaa ate isade naal hee manakh de vikaas de pooravaeitihaasak kaal jaan mudt kadeemee samaaj dee buniaad ttikee jadon manakh de pooravaj narabaandaraan dee ik saakhaa ne sandaan dee varaton karade hoe khud noo kudarat dee kaid ton azaad karavaaun dee jadojahid suroo keetee| kihaa jaa sakadaa hai ki doosare bahut saare jantoo vee kudarat khilaaf sangharas karade han, aapane

aap noo kudaratee aafataan ton bachaaun daa prabandh karade han ate bijarre te siaunk jihe jantoo taan shaanadaar ghar vee banaaunde han| par baakee saare jantoo aapane kam uhanaan sandaan naal karade han jiharre uhanaan de sareer daa hisaa hee hunde han, jiven chunjh naal katthaforraa rukh dee lakarr noo vee khod laindaa hai, choohe, keerreean aad aapaneean ttangaan naal lameean khuddaan banaa lainde han, jadonk manakh aapane sand kudarat ton haasal kache maal jiven pathar, ttaahaneean noo aapanee marazee anusaar gharr ke banaaundaa see ate uh ihanaan ch lagaataar vikaas karadaa jaa rihaa see | ise karake manakh baakee jantooaan naalon vikaas vich age nikal giaa kiaunk us dee har peerrhee pichhalee peerrhee duaaraa haasal keete vikaas de padhar ch hor vaadhaa karadee jaandee hai| is tarhaan sandaan dee varaton uh nikherr bindoo hai jiharraa manakh de vikaas daa mudtalaa bindoo kihaa jaa sakadaa hai| shurooaat vich ih sand anagharr pathar te ttaahaneean hee san par ihanaan dee varaton manakh daa kudarat khilaaf aapane sangharas ch ik vaddaa kadam see| manakh de pooravajaan ne vikaas de kadam age vadhaaune zaaree rakhade hoe patharaan noo aapas vich ttakaraa ke anagharr chaakoo, kuhaarre aad banaae ate fir ihanaan dee dhaar noo tikhaa karanaa sikhiaa| ihanaan hee tikhe keete patharaan noo manakh ne lakarree de sotte naal banh ke shurooaatee kuhaarre, neze te fir teer banaae, kudaaleean te sabalaan banaaeean| baad vich aa ke manakh ne jaanavaraan deean haddeean noo vee sand banaaun lee varatanaa shuroo kar ditaa| haddeean ton usane sooeean, daateean, teeraan deean nokaan aad banaaeean | mudtale pathar yug dauaraan hee manakh ne lagabhag 4 lakh saal pahilaan kujh vigiaanee ih samaan 14 lakh saal pahilaan tak daa manade han, jis baare haale ik aam raae naheen banee hai ag noo varatanaa sikh liaa, auh kudarat ch lagee ag ton aapane nivaas vich ag dee dhoonee jalaa laindaa te fir jinee der tak uh uthe rahindaa uh is dhoonee noo lagaataar jalaa ke rakhadaa kiaunk aje manakh khud ag jalaaunaa naheen sikhiaa see| saadde mandiraan ch ag dee jotee lagaataar jalaaun dee dhaaranaa sanbhav hai ise dauar dee upaj hai kiaunk ag ne manakh de jeevan ch ahim bhoomikaa banaa lee see par ag jalaaunee naa sikhee hon karake ag dee dhoonee lagaataar jalaa ke rakhanee us lee bahut ahimeeat vaalee gal see, aj de samen ch manakhaan de patharayag de pooravajaan dee ih zaroorat ik dhaaramik karamakaandd de tauar te bachee reh gee hai | manakh shikaar

karadaa, aaleduaale chon fal aad ikatthe karadaa, pauadiaan deean jarrhaan khodake khaandaa ate ik dauar ch aake machheean vee farran lagaa| ag noo kaaboo karan naal manakh pakiaa maas khaan lagaa jis naal us deean aandaraan daa akaar ghattan lagaa kiaunk pakiaa maas pachaaunaa sauakhaa see, manakh pauadiaan de uh hise jiven faleean aad vee khaan lagaa jo pahilaan kache roop ch pachade naheen san | pake hoe bhojan ne uh khuraakee tat manakhee sareer noo upalabadh karavaae jis naal manakhee dimaag daa tez vikaas sanbhav hoeaa jis lee joradaar utejak manakh de do ttangaan te chal sakan dee yogataa te hathaan dee varaton ch piaa see | vikasat hunde dimaag ne morraven roop ch hathaan dee varaton noo hor muhaarat ditee| shikaar karan te sandaan noo banaaun dauaraan manakhaan noo ik dooje noo sandes den dee zaroorat mahisoos hoee, jiven shikaar te nikale garap daa ik mainbar jadon kise jaanavar daa pairachinh dekhadaa jaan avaaz sunadaa taan usane is baare jhattapatt aapane saatheean noo dasanaa hundaa see| pairachinh jaan avaaj us lee shikaar de nerre hee hon daa sanket see| usane ih sanket noo doojiaan tak pahunchaaun lee sanket daa intajaam karanaa see| suroo vich ih sanket hathaan deean harakataan te chehare de haavabhaav san| is tarhaan manakh ne sanket de sanketa roosee vigiaanee ivaan paavalov de sbadaan ch jihanaan ne bhaashaa noo sanket daa sanketa kihaa see dee labhat kar lee | par ihadee seemataaee see kiaunk ih sanket hanere vich kam naheen karade san, nateejaa manakh daa aavaazaan kadt ke sanket denaa te kantth daa vikaas| kantth de vikaas dauaraan hee manakh de gale ch ik haddee pragatt ho gee jis ne kantth noo jeebh naal jorr ditaa| ih avaazaan baad ch kantth chon nikaladee havaa dee harakat te jeebh deean harakataan naal mil ke dhuneean baneean te dhuneean ne shabadaan daa, bolee daa roop lai liaa| sanket de sanketa de vikaas parraavaan ne manakhee dimaag noo hor vikasat keetaa ate us dee sochan, agaaoon yojanaa banaa ke kam karan dee yogataa chokhee had tak vikasat ho gee| is poore samen dauaraan manakh dee ik naheen sagon kee nasalaan dharatee te vichar raheean san ate aadhunik manakh de vaddere do ku lakh saal pahilaan dharatee te vicharane shuroo hoe jihanaan ne age chal ke aj de manakh daa roop liaa ate baakee deean nasalaan navapathar yug aaundeaaunde khatam ho geean|

shikaar karanaa, khuraak ikatthee karanee te sand banaaune, eih saaraa kujh samoohik

hundaa see ate us samen ih samoohik hee ho sakadaa see kiaunk us samen manakh inaa taakatavar naheen see ki uh samooh ton binaan jaanavaraan daa shikaar kar sakadaa te kudarat daa ttaakaraa kar sakadaa| doojaa te ahim kaaran ih see ki us samen je samooh de kujh mainbar khuraak daa intazaam karan ch hisaa naa paaun ton inakaar kar dinde taan khuraak dee kamee ho jaanee see te nateeje vajon bhukhamaree te samooh daa safaaeaa| is lee samooh de tauar te ate saare samooh de kam karan dee sharat te hee is dauar daa manakhee samaaja jiaundaa reh sakadaa see| samooh de nauajavaan marad mainbar shikaar karan jaande, bazurag marad sand banaaunde, aauarataan te bache aaleduaale chon khuraakee padaarath ikatthe karade, aauarataan khalaan de basatar banaaun lageean| saaraa kujh sabh daa saanjhaa see, meraa te teraa aje paidaa naheen hoe san| manakh de rasamarivaaj te vishavaas samen de anusaaree san, manakh jiharre jaanavaraan daa shikaar karake bhojan haasal karadaa uh jaanavar manakh lee poojanayog san kiaunk manakh samajhadaa see ki je ihanaan jaanavaraan ne khud noo sikaar de tauar te pesh naa keetaa hundaa taan manakh ne bhukhiaan mar jaanaa see| koee manakhee samooh jiharre jaanavar daa mukh tauar te shikaar karadaa uhee usadaa devataa te samooh daa chinh ban jaandaa jisanoo ttottam kihaa jaandaa hai| shikaar karan, khuraak ikatthee karan te sand banaaun deean manakhee harakataan noo naachaan de roop ch punaraprasatut keetaa jaandaa jis naal naveen peerrhee de lokaan noo sikhiaa vee miladee te manakh devate daa shukareea vee adaa karadaa| ihanaan naachaan noo sikaar te jaan ton pahilaan te shikaar de safal rahin ton baad keetaa jaandaa| samooh daa moharee viakatee dhooaan jaan kise hor tareeke naal naach dee agavaaee karadaa| je manakhee samooh jaan kabeele noo kise doosare samooh jaan kabeele naal larranaa paindaa taan uh aapanaa ik saradaar chun laindaa jiharraa onaa chir hee saradaar rahindaa jinaa chir larraaee hundee, baad vich uh vee kabeele de baakee mainbaraan vaang kam karadaa | larraaee ch jetoo kabeelaa jaan taan dooje kabeele de saare aadameean noo maar dindaa jaan fir uhanaan noo aapane vich shaamil kar laindaa te ihanaan naven mainbaraan noo vee uven hee kam karanaa paindaa te uhanaan noo baraabar daa hisaa miladaa| is tarhaan aje tak kabeele de saradaar ate naachaanrasamaan dauaraan agavaaee karan vaale mainbaraan noo visesadhikaar praapat rutabaa haasal naheen see hoeaa| kabeele ch kiaunk ziaadaa kam aauarataan noo karanaa paindaa, eis lee kabeele ch uhanaan dee hee chaladee see, manakhee

kabeele aje maataapradhaan san| is saare samen dauaraan manakh mudtale patharayag te madh patharayag vich hee vichar rihaa see| vikaas de parraavaan te age vadhadaa hoeaa manakh lagabhag 10,000 saal pahilaan us parraa te aa pahunchadaa hai jisanoo sansaar prasadh puraatatav vigiaanee vee gauaraddan chaaeeladd ne neeaoolithik raivolooshana navapatharayugee inakalaaba kihaa|

navapatharayugee inakalaab de parraa te aake jisanoo navapatharayugee khetee inakalaab vee kihaa jaandaa hai, manakh ne jaanavaraan te pauadiaan noo paalatoo banaaunaa shuroo keetaa| ajihaa naheen ki manakh kol pahilaan koee paalatoo jaanavar naheen see, kute noo uh kaafee der pahilaan hee aapanaa saathee banaa chukaa see| par isaton pahilaan manakh ne kade vee maas te hor khuraakee padaarath haasal karan lee jaanavaraan noo paalatoo banaa ke ik thaan ttik ke rahinaa shuroo naheen keetaa see | usane bhedd, bakaree, ghorre te hor jaanavaraan noo paalatoo banaaeaa| naal hee, ausane bahut saare jangalee anaaj te hor khuraakee pauadiaan noo aap ugaaunaa shuroo keetaa| sabh ton pahilee khetee 9,000 ee.poo. vich misar te pachhamee esheea de ilaakiaan ch shuroo hoee manee jaandee hai| lagabhag ise hee samen 8,000 ee.poo. cheen ate bhaarat vich vee khetee dee shurooaat ho chukee see | is ton baad khetee yoorap de ilaake ch fail gee | fasalaan dee bijaaee pathar deean baneean lameean sabalaan jaan kudaaleean naal hundee ate bijaaee te gahaaee daa kam aauarataan hee karadeean | pathar de sandaan naal zameen dee vahaaee bahutee ddoonghee naheen see hundee ate upajaaoo shakatee vee jaladee hee khatam ho jaandee | kabeelaa naveen jmeen saaf karadaa te uthe khetee suroo kar dindaa| khetee suroo hon daa matalab ih naheen see ki hun manakh ne pasooaan noo khetee de kamaan ch varatanaa shuroo kar ditaa see, khetee manakh aapanee mihanat naal hee karadaa see | pashoopaalan daa udes maas, dudh te khalaan haasal karanaa see| ithon tak ghorre noo barree der tak dudh te maas lee paaliaa jaandaa rihaa| is saare samen dauaraan kabeele de andar vee ate kabeeliaan de vichakaar vee vaddeean kirat vanddaan saahamane aaeean | kee kabeele mukh tauar te pashoopaalak ban ge ate kee mukh tauar te khetee karan vaale, jadak kee kabeele doven kam hee karade| is kirat vandd naal kabeeliaan vichakaar cheezaan de vattaandare daa adhaar tiaar hoeaa ate kabeeliaan ch dhan daa sankalap paidaa hoeaa| jiharre kabeele kol ziaadaa pashoo hunde uh ameer hundaa te jiharre kol ghatt uh gareeb hundaa, eise

tarhaan jis kabeele kol ziaadaa anaaj de bhanddaar hunde uh ameer hundaa te doojaa gareeb | kabeele de andar vee kirat vandd daa adhaar tiaar ho chukaa see | pashoopaalan de naalanaal marad hun khetaan de kam ch hisaa lain lage san ate jiven jiven khetee ch bal dee zaroorat vadhadee gee khetee vich aauarataan daa daaeiraa seemat hundaa giaa te maradaan dee bhoomikaa vadhadee gee | nateeje vajon aauarataan kabeele ch aapanee pradhaan pozeeshan noo guaaundeean chaleean geean te kabeele pitaapradhaan hon lage| kabeele lee jrooree said banaaun lee kaareegaraan daa ik ttolaa hond ch aa giaa see jiharraa samen naal naa siraf aapane kabeele lee cheezaan banaaundaa, sagon horanaan kabeeliaan naal vee vattaandaraa karan lee sand aad banaaun lagaa| dooje paase, kiaunk kabeele kol har samen pashooaan daa ik vaddaa ijarr te anaaj de bhanddaar mauajood rahinde san, eihanaan dee rakhavaalee lee ik tiaarabaratiaar larraakoo dasataa rakhanaa zarooree hundaa giaa| kabeele daa saradaar is larraakoo dasate daa vee mukhee hundaa ate usanoo samet larraakoo dasate de aadameean de khetee, pashoopaalan te hor kamaan ton chhott milan lagee| naachaanrasamaan ch jaadoogaranumaa bhoomikaa adaa karan vaalaa moharee viakatee hun ajihaa khaas aadamee banan val vadhan lagaa jiharraa kabeele deean paidaavaaree saragarameean dee safalataa lee ate kabeele noo dushamanaan ton bachaaun lee devatiaan age samooh kabeele valon numaaeindaa ban giaa te uh khetee lee zarooree jaanakaareean jiven mauasamaan dee jaanakaaree aad vee rakhan lagaa jisanoo uh devatiaan dee bakhasis banaa ke ik rehas de tauar te pesh karadaa| is tarhaan kabeele ch dimaagee kam te sareerak kam dee kirat vandd dee vee buniaad rakhee jaa chukee see | kabeele de saradaar kol dooje kabeele naal hundeean larraaeean dauaraan haasal hunde lutt de maal chon aapanee pozeeshan kaaran jiaadaa hisaa harrap sakan de mauake paidaa hon lage| is dauaraan kheteeyog bhoomee de ttukarre alagaalag mainbaraan noo khetee karan lee dite jaan daa rivaaj vee suroo ho giaa ate nijee jaaeidaad daa sankalap hond vich aaeaa | kabeele daa saradaar dooje kabeele de lokaan noo gulaam banaa ke aapane khetaan ch kam te laaun lagaa te dooje kabeele dee zameen chon vee vaddaa hisaa rakhan lagaa| is tarhaan uh kabeele ch ameer aadamee dee haiseeat ch aan lagaa| usade nerre de aadamee us vaang hee ameer hon lage| par aje vee kabaaeilee samaaj daa pooree tarhaan khaatamaa naheen see hoeaa|

aje vee saaraa kujh saanjhaa hee see bhaaven kabeele de saradaar te usade nerrale aadamee ate pujaaree aadamee aapanaa hisaa vaddaa karan dee koshis karade| saradaar aje raajasathaa daa roop naheen see, auh kabeele ton upar baitthee koee shaia naheen see sagon uh kabeele daa hee ik mainbar see| par kabeele de mainbaraan ch aarathak te samaajik naa baraabaree paidaa ho chukee see | isaton age vadh ke manakhaan dee abaadee vadhan kaaran te kee kabaaeilee pinddaan de raleven naal nagaraan daa te fir shahiraan daa udai hoeaa ate kabeeliaan de saradaaraan te uhanaan de nerrale lokaan dee ik ameer jamaat hond ch aaun lagee| uh aapane hee kabeele de kangaal ho chuke aadameean noo jaan doosare kabeeliaan de kaid keete aadameean noo gulaamaan de tauar te isatemaal karan lage, eis tarhaan pahile jamaatee samaaj gulaamadaaree samaaj daa mudt bajhiaa| fir samaajik vikaas de parraa taia karadaa hoeaa manakhee samaaj gulaamadaaree chon nikal ke jageeradaaree samaaj vich te fir saramaaedaaraa samaaj pahunchiaa| par savaal ih kharraa hundaa hai ki manakhee samaaj ch aaunde te aa chuke ihanaan badalaavaan pichhe kiharreean chaalak shakateean han jihanaan dee badaualat manakhee samaaj lagaataar vikaas de uchere padhar ch tabadeel hundaa giaa ate ih chaalak shakateean kiharre niyamaan adheen kam karadeean han naal hee ih savaal vee paidaa hundaa hai ki manakhee samaaj dee bhavakh dee dishaa kee ho sakadee hai eis naal ik taan saaddee manakhee samaaj dee samajh hor vikasat hovegee, doojaa jadon saanoo ihanaan shakateean te niyamaan daa pataa hovegaa taan aseen ihanaan dee varaton karade hoe aapane samaaj noo sachet roop ch agalere parraa te lai jaa sakan de samarath hovaange|

eihanaan savaalaan daa javaab 19veen sadee mahaan jaraman daarashanik te vigiaanee kaaral maarakas ne ditaa| uhanaan ne manakhee itihaas de vikaas pichhe kam karadeean chaalak skateean te niyamaan noo khojiaa te manakhee itihaas noo tarateebabadh roop ditaa| is ton pahilaan manakhee itihaas bas devaneet hundeean ghattanaavaan daa ik samooh prateet hundaa see jaan is pichhe kise rabee, rehasamee shakatee daa hath dikhaaee dindaa see | maarakas dee manakhataa noo ih mahaan den hai, auhanaan ne aapanee is khoj noo itihaasak padaarathavaad daa naam ditaa| uhanaan de mitar engalaz ne vee ttabar, nijee jaaeidaad te raaj dee utapatee naan dee kitaab tebaandar ton manakh tak vikaas ch kirat valon paaeaa hisaa naan de lekh raaheen uhanaan dee is khoj

vich ahim yogadaan paaeaa| jiven ki kise ne barraa sohanaa kihaa hai ki bhaaven rottee manakh dee ikoek lorr naheen hai par fir vee aje tak koee ajihaa manakh dharatee te paidaa naheen hoeaa jiharraa rottee ton binaan zindaa reh sakadaa hove| khuraak, sir lukaaun lee jaghaa te mauasamaan dee maar ton khud noo bachaaun lee intazaam karanaa manakh deean mudtaleean lorraan han| uh ihanaan lorraan dee pooratee lee kirat karadaa hai bhaav kudarat ton kachaa maal laike aapane sandaan dee madad naal usanoo aapanee varaton de yog banaaundaa hai, manakh dee is saragaramee noo paidaavaar kahinde han | paidaavaar lee te paidaavaar dauaraan manakh aapane jihe doosare manakhaan naal melajol kaaeim karadaa hai te sabandh sathaapat karadaa hai jisanoo paidaavaaree sabandh kahinde han| paidaavaaree sabandhaan ch sabh ton ahim paidaavaar de saadhanaan kachaa maal, zameen, paanee de srot, faikattareean, dasatakaareean, aada dee maalakee hundee hai| manakh jiharree taakat dee varaton karake kudarat naal sangharash karadaa hai, kudarat noo jitan te aapane anusaar dtaalan dee koshis karadaa hai, aus taakat noo paidaavaaree taakataan kahinde han| paidaavaaree taakataan vich manakh khud ate usade sand shaamil hunde han| paidaavaaree taakataan daa har vikaas jis vich manakh duaaraa varate jaande sandaan daa vikaas te manakh daa khud daa vikaas saamil hai, manakh de kudarat naal sangharash vich manakh daa pakh mazaboot karadaa jaandaa hai ate manakh kudarat naal sangharas dauaraan paidaavaaree taakataan noo hor bihatar, hor bihatar banaaundaa jaandaa hai| is tarhaan manakh kudarat naal aapane sangharash vich aapanee pozeesn noo vadhere ton vadhere majboot te sukhaalee banaaun lee aapane sandaan noo te khud noo vee vikasat karadaa jaandaa hai | jinaa chir saanjhee maalakee is vikaas noo ugaasaa dindee see, onaa chir saanjhee maalakee kaaeim rahee, jadon uh paidaavaaree taakataan de hor vikaas de anukool naa rahee taan uh ttuttanee shuroo ho gee jisadaa nateejaa jamaatarahit mudtale samaaj daa jamaataan ch vandde samaaj vich badal jaan vich nikaliaa| ihanaan naven tarhaan de samaajaan vich saanjhee maalakee dee thaan nijee maalakee ne lai lee ate saare manakhaan de kam karan dee thaan samaaj daa ik hisaa kam karadaa te uhee hisaa inaa kujh paidaa kar dindaa ki is naal kam naa karan vaaliaan daa vee guzaaraa hon lagaa ih kam naa karan vaalaa hisaa paidaavaar de saadhanaan daa maalak see | sitte vajon manakhataa de ik hise kol vihalaa samaan rahin

lagaa| is vihale samen dee manakhataa de kujh hise ne darashan, vichaaradhaaraa, saahit, kalaa, vigiaan te siaasat aad de vikaas lee varaton keetee| kiaunk dimaagee kam mukh roop ch maalak jamaat jaan usadee chhatarachhaaeaa thale kam karan vaaliaan duaaraa keetaa jaandaa hai, eis lee saahit, kalaa, vigiaan, siaasat, darashan, vichaaradhaaraa dee varaton vee maalak jamaat valon gairamaalak jamaat ute aapanee pakarr mazaboot karan lee keetee jaandee hai | maalak jamaat raajasataa de roop ch sangatthit hundee hai jo gairamaalakaan noo dabaa ke rakhan te kaaboo karan daa saadhan ban jaandee hai| darashan, vichaaradhaaraa, saahit, kalaa, vigiaan te siaasat ate raajasathaa daa roop kihojihaa hundaa hai, eih maalak jamaat kauan hai, ausaton taia hundaa hai jo age samaaj de aarathak adhaar ton taia hundaa hai jisadee buniaad ch paidaavaaree sabandhaan te paidaavaaree taakataan dee aapasee antarakiriaa hundee hai| jinaa chir jamaatee samaaj rahindaa hai, eidaan hee hundaa rahindaa hai|

pahilaa jamaatee samaaj gulaamadaaree samaaj see | jinaa chir gulaamadaaree samaaj de paidaavaaree sabandh paidaavaree taakataan de agalere vikaas de anukool rahe ih kaaeim rihaa ate jadon ih rukaavatt banan lagaa taan is dee thaan jageeradaaree paidaavaaree sabandhaan ne lai lee jo age jaa ke ise kaaran karake saramaaedaaree sabandhaan ch badal ge| hun samaaj ajihe parraa ute aa pahunchaa hai jadon paidaavaar de saadhanaan dee nijee maalakee paidaavaaree taakataan de agalere vikaas ch rukaavatt ban chukee hai, eis lee nijee maalakee daa khaatamaa karake saanjhee maalakee dee murr sathaapatee daa parraa aa giaa hai par ih mudtakadeemee samaaj dee saanjhee maalakee ton kite uche dharaatal te hovegee| par paidaavaaree taakataan te paidaavaaree sabandhaan dee ih aapasee antarakiriaa samaaj vich kiven pragatt hundee hai jamaataan ch vandde samaaj vich ih pragattaa maalak jamaat te kam karan vaalee jamaat, audaaharan vajon gulaamadaaree samaaj andar gulaamamaalakaan te gulaamaan vichaale sangharash de roop ch, jageeradaaree samaaj ch jageeradaar jamaat ate ubhar rahee saramaaedaar jamaat te kisaanee de gatthajorr vichakaar sangharash de roop ch ate saramaaedaaree samaaj andar saramaaedaaraan te mazadoor jamaat de vichaale sangharash de roop ch saahamane aaundaa hai| ih sangharash sidhee larraaee de roop ch futtan ton pahilaan siaasat, vichaaradhaarak, darashan, kalaa, saahit te vigiaan de khetar ch larriaa jaandaa hai| is sangharash

daa nateejaa jaan taan naven paidaavaree sabandhaan dee numaaeindagee karan vaalee jamaat dee jit vich hundaa hai te paidaavaaree taakataan de hor vikaas lee rasataa khul jaandaa hai | kee vaar puraane paidaavaaree sanbandhaan ch hit rakhan vaalee jamaat jit jaandee hai, ate navenpuraane de sangharash de naven chakar de suroo hon tak ajihaa samaaj kharrot daa sikaar ho jaandaa hai| ant ch nateejaa jaan taan naven dee jit ch nikaladaa hai jaan fir dohaan jamaataan dee barabaadee te samaaj de patan ch nikaladaa hai| kaaral maarakas duaaraa ditaa giaa itihaasak padaarathavaad daa sidhaant sankhep ch ihee hai|

eis tarhaan saanoo uhanaan savaalaan de javaab milade han jiharre manakhee samaaj deean ghattanaavaan noo siraf likh den naal naheen milade | saanoo pataa chaladaa hai ki itihaas dee chaalak shakatee manakh daa kudarat naal lagaataar zaaree rahin vaalaa sangharas hai jo jamaatarahit samaaj vich bilakul saafsaaf dikhaaee dindaa hai par jamaataan ch vandde samaaj vich manakh te kudarat de sangharash te jamaataan de aapasee sangharash daa paradaa pai jaandaa hai| jamaatee samaaj ch manakh te kudarat vichakaar sangharash vich manakh taan hee age vadh sakadaa hai je uh jamaatee sangharas ch hisaa laindaa hai te is sangharash vich samaaj noo vikaas de naven te uche dharaatal te lai jaan ch samarath jamaat jetoo ho ke nikaladee hai| is tarhaan khud manakhee lokasamooh han jiharre aapanaa itihaas banaaunde han naa ki kujh viakatee jaan koee baaharee shakatee| ih saaraa kujh paidaavaaree sabandhaan te paidaavaaree taakataan dee antarakiriaa de daaeire de andar reh ke hundaa hai| is tarhaan saanoo uh niyam vee labh jaandaa hai jiharraa manakhee itihaas noo disaa dindaa hai paidaavaaree sabandhaan te paidaavaaree taakataan daa aapasee suramel te paidaavaaree taakataan daa vikaas paidaavaree sanbandhaan te paidaavaaree taakataan ch virodhataaee paidaavaaree sabandhaan ch badalaa ate naven te uche dharaatal te paidaavaree sabandhaan te paidaavaaree taakataan ch navaan suramel, paidaavaaree taakataan daa vikaas paidaavaaree sabandhaan te paidaavaaree taakataan ch fir virodhataaeeeih uh niyam hai jis de daaeire ch manakhee samaaj age vadhadaa jaandaa hai ate ih manakh dee ichhaa ton azaad hai| is tarhaan maarakas daa sidhaant manakhataa noo aapane itihaas dee ikasaar samajh ton jaanoo karavaaundaa hai, ausanoo itihaas age lijaan vaaleean chaalak shakateean baare dasadaa hai ate itihaas de vikaas de niyam dasadaa hai jis noo hun manakh sachetan tauar te isatemaal karake aapane vikaas noo dishaa de sakadaa

hai|

manakhee itihaas baare inaa ku jaanan ton baad hun aseen ik vaar fir kapoor huraan dee itihaas dee vandd val chalade haan | uhanaan dee vidhee ch sabh ton vaddee ghaatt ih hai ki ih manakhee itihaas de bahut hee ahim parraavaan noo gol kar jaandee hai| jiven aj daa manakhee samaaj jamaataan ch vanddiaa hoeaa samaaj hai, eih jamaataan kis tarhaan te kis samen manakhee samaaj ch hond vich aaeean ate manakhee samaaj kadon jamaataan vich vanddiaa giaa, eis baare kapoor huraan daa sidhaant ukaa hee chup hai, jamaatee sangharash dee taan gal hee kee karanee see| doojaa, eih vidhee manakhaan de aapasee sabandhaan dee koee gal hee naheen karadee jis kaaran kise vee manakhee samaaj de aarathak dtaanche te naal hee siaaseesamaajik dtaanche daa adhiain karan de bilakul hee yog naheen hai| jiven uhanaan daa kheteeyag 11,800 saal tak jaaree rahindaa hai, par kiaunk uhanaan anusaar ih pooraa yug pashoobal te adhaarat hai is lee is vich koee vadde pachhaanayog badalaa naheen aae| jadon ki itihaas dee parrhaaee is gal noo moolon hee rad karadee hai jo saanoo dasadee hai ki is samen dauaraan manakh kiniaan dauaraan chon guzariaa te vikasat hoeaa| par kiaunk kapoor saabh huraan lee pashoobal te kheteeyag ton parhe kujh hai hee naheen, eis lee uh ihanaan badalaavaan ton inakaaree ho jaande han| ise tarhaan daa kujh uh udayogak yug dee gal karan lagiaan karade han, auhanaan lee aapanaa makaanakee bala daa jumalaa te udayogik yuga hee sabh kujh hai, nateejaa uhanaan noo is yug jisanoo sahee tareeke naal sanbodhit hoeaa jaave taan saramaaedaaree yug kihaa jaanaa chaaheedaa hai, vich jamaataan, jamaatee sangharash bilakul hee dikhaaee naheen dindaa | uhanaan dee bhavakh dee disaa hai, soorajee aoorajaa dee varaton daa yug par is naal udayogik yug badal ke koee navaan yug shuroo hovegaa jaan ihee yug jaaree rahegaa, eis baare uh fir chupa garrap han| asal vich uh chupagarrap hon ton ilaavaa kujh kar vee naheen sakade| kiaunk uhanaan dee pooree vidhee hee gairaeitihaasak te gairavigiaanak hai is lee bhavakh dee dishaa noo samajhanaa uhanaan de vas dee gal hai hee naheen | soorajee aoorajaa dee aoorajaa de mukh srot de tauar te varaton naal khetee is vich pashoopaalan te machhee paalan saamal hai te udayog ton binaan hor kiharraa navaan paidaavaar daa khetar paidaa hovegaa ih taan kapoor saabh hee jaanan kiaunk ihanaan do khetaraan ton binaan je aseen

mudtale shikaar de tareeke noo chhadd deee paidaavar daa hor koee khetar aj tak koee vigiaanee sujhaa naheen sakiaa| saaeid uh aapane bahut saare budheemaan sangeean vaang sevaa khetar jaan dimaagee kirat de khetar jihaa kujh sujhaaun, par sevaa khetar udayog dee buniaad te kharraa hai ate udayog ton binaan isadee koee hond naheen ho sakadee| dimaagee kirat daa khetar manakh naal bahut pahilaan daa jurr chukiaa hai, te kujh vee paidaavaar keete ton binaan nirol dimaagee kirat sanbhav naheen | haan ih ho sakadaa hai ki uhanaan noo ih supanaa aaeaa hove ki soorajee aoorajaa de yug vich manakh kujh vee paidaa karan dee thaan dhup ch baitthiaa karanage kiaunk uhanaan de sareer noo kise khuraak dee lorr naheen rahegee uh taan bas aapaneean baittareean chaaraj kar ke chintan karan baitth jaaeaa karanage par ithe fir ik savaal kharraa ho jaandaa hai ki manakh daa chintan taan usadee paidaavaaree saragaramee naal jurriaa hai, fir jadon paidaavaar hee naheen hovegee taan chintan kiven hovegaa jaan kee hovegaa

auhanaan duaaraa makaanakee bala de shabadaan daa bahut kachaghararr dtang naal te bhauatik vigiaan ton anajaan viakatee vaang varatiaa giaa hai| manakh jadon aapane sareerak bal naal sandaan noo gatee ch liaa ke kujh kattadaa see jaan jaanavaraan noo maaran lee sandaan noo varatadaa see, aus samen vee makaanakee bala noo hee varat rihaa hundaa see| us samen manakh de patthiaan ch mauajood khuraakee tat rasaaeinak kiriaavaan raaheen patthiaan ch harakat paidaa kar rahe hunde san aj de manakh ch ih kiriaavaan unjh hee hundeean hana te is harakat ton paidaa hoeaa bal makaanakee bal hee hundaa see | pashooaan de maamale ch vee ihee laagoo hundaa hai| is lee ih kahinaa ki makaanakee bala udayogik yug dee koee addaree khaaseeat hai, aukaa hee naakaafee hai| doojaa, khetee dee shurooaat daa manakh duaaraa pasoobal dee varaton naal ukaa hee koee sabandh naheen| khetee ch pashooaan dee varaton kaafee baad ch jaa ke shuroo hoee, jadon lakarr de hal dee khoj hoee ate ih 3,500 ee.poo. de kareeb maisopattaameea te polaindd ch lagabhag iko samen hoeaa| vaise aoorajaa deean kisamaan dee gal karade hoe kapoor huraan ne taapaoorajaa ag de roop cha dee manakh duaaraa varaton noo yuga palattaaoo ghattanaavaan ch ginanaa pataa naheen kiaun zarooree naheen samajhiaa | shaaeid ih uhanaan de chauakhatte ch arrakaa ddaah rahee see | uhanaan anusaar kheteeyag ton

baad udayogik yug aaundaa hai, bhaav 10,000 ee.poo. ton lai ke 18veen sadee eesavee tak ihee yaga rihaa manakhee samaaj ik ttapareevaas kabeeliaan ton ttik ke rahin vaale kabeeliaan ch, fir samaaj ch kee tarhaan dee kirat vandd daa paidaa honaa, samaaj daa jamaataan ch vanddiaa jaanaa te raaj dee utapatee honaa, samaaj daa gulaamadaaree samaaj te jageeradaaree samaaj de parraavaan chon langhade hoe saramaaedaaraa dauar ch daakhil honaa, eih sabh kujh kapoor saabh huraan lee koee yug palattaaoo ghattanaavaan taan chhaddo, pachhaanayoga ghattanaavaan vee hee naheen hana aapanee aoorajaa thiaooree ch inaa ulajh jaande han ki is betuke nateeje te jaa pahunchade han uneeveen sadee de adh tak sansaar ch ameereegareebee daa paarraa naheen see| ih paarraa udayogik yug te poonjeevaadee prabandh dee den hai| ih hai kapoor huraan daa manakhee samaaj de itihaas daa giaan, einjh lagadaa hai ki jiven koee hunehune bolanaa sikhiaa hove te ise chaa ch jo moonh aaeaa bol ditaa kiaunk ik vidavaan aadamee, yooneevarasittee chon profaisar rittaaeir hoeaa viakatee ajihee vaahayaat gal bhul ke vee naheen likh sakadaa| ik hor thaan uh likhade han .. udayogik yug vigiaan ate manakh kendarat hai| udayogik yug jo asal ch saramaaedaaraa samaaj hai, naa taan vigiaan kendarat hai te naa hee manakh kendarat hai| isadaa kendar bindoo iko hai munaafaa te hor ziaadaa munaafaa | is lee uh vigiaan daa isatemaal karadaa hai te ise vajaah kaaran uh vigiaan daa vikaas karadaa hai te jithe vigiaan de vikaas naal saramaaedaaraan de munaafe te satt lagadee hai, vigiaan daa vikaas ruk vee jaandaa hai | vigiaan noo aam lokaan tak lai ke jaanaa te uhanaan noo sikhiat shahiree banaaunaa saramaaedaaree daa kade vee makasad naheen rihaa| manakh taan is prabandh dee kise ginateeminatee ch hai hee naheen hai| 80 abaadee dee badahaal zindagee, lagaataar chaladeean jangaan te bhiankar tabaahee te manakhee jaanaan dee balee, paramaanoo jang daa khataraa, ate hun galobal vaaraming te vaatavaran dee tabaahee kaaran manakhataa te dharatee dee salaamatee noo hee kharraa hoeaa khataraa, eih sabh kujh hai jo saramaaedaaree kol aj de samen manakhataa noo den lee hai| par ih saaraa kujh lekhak noo dikhiaa hee naheen kiaunk uh taan udayogik yuga te makaanakee bala jihe jumaliaan ton age akhaan band kar lainde han| is tarhaan lekhak pooree tarhaan saramaaedaaree de kaualeechatt budheejeeveean duaaraa

saramaaedaaree noo ik aadarash banaa ke pes karan de lagaataar chalade praapegandde daa sikaar han| lekh de ant vich uh likhade han soorajee aoorajaa naal vikaas changeraa, sukhaavaan te pradooshan rahit hovegaa| par ameereegareebee rahegee jaan naheen, jamaataan honageean jaan naheen, manakh hathon manakh dee lutt rahegee jaan naheen, mutthee bhar ameeraan dee bahuginatee kiratee gareebaan te taanaashaahee rahegee jaan naheen, eihanaan savaalaan daa jo vaddee bahuginatee de savaal han daa javaab den dee thaan paatthak de hath ih chhunachhanaa farraa ditaa jaandaa hai soorajee aoorajaa naal vikaas changeraa, sukhaavaan te pradooshan rahit hovegaa| uh ih vee likhade hana visv padhar te parivaratan deean ih nishaaneean aaleduaale ubharan lag peean han| ih kiharreean nisaaneean han, koee pataa naheen | soorajee aoorajaa daa isatemaal saramaaedaaree vee karegee, bas isadee varaton ch tel te kole naalon munaafaa ziaadaa hove| sabh ton vaddee gal taan ih ki soorajee aoorajaa yug kiven badalegee ih bhed poore lekh ch baniaa rahindaa hai| aapanaa upadesh zaaree rakhade hoe uh kahinde han esiaaee desaan vich dhup dee bharamaar hai| ise lee ajokee sadee noo esiaaee sadee kihaa jaandaa hai | bhaav soorajee aoorajaa daa yug ise sadee ch aavegaa khair, dhup dee bharamaar taan lagabhag uhanaan saare deshaan vich jiharre karak rekhaa te makar rekhaa de vichakaar aaunde han, fir ih sadee eshiaaee desaan dee hee kiaun hai eis tarhaan uh jaan taan at de bhole han jaan ukaa hee itihaas pakhon anajaan han, jaan jaanabajh ke tathaan noo torra marorr rahe han jaan sire de moorakh han, par kujh vee hove uhanaan dee ih pooree bauadhik kasarat daa nateejaa kee nikaladaa hai kiaunk itihaas vich kise dee neeat naheen, sagon usadee keete kamaan daa nateejaa kee nikaladaa hai ih ziaadaa ahim hundaa hai ate nateejaa chaahe uh chaahun jaan naa chaahun, eih nikaladaa hai ki uh samaaj ch jamaataan dee hond noo nakaar rahe han, thothe sidhaant gharr ke samaaj de itihaasak parraavaan sabandhee galat dhaaranaavaan failaa rahe han ate samaaj de bhavakh dee dishaa te mauajoodaa saramaaedaaree dtaanche de dtahidteree hon noo nakaar rahe han, bhaav samachee manakhataa dee bihataree noo manan ton inakaaree han, mauajoodaa saramaaedaaree lutteraa prabandh uhanaan lee manakhataa daa sarvauch parraa hai, nichorr ch kihaa jaave taan uh saramaaedaaree dee bahut khoob sevaa kar rahe han|

hun shree kapoor de lekh ch hor kee nukatiaan te gal karade haan | uhanaan de lekh

dee pahilee satar hai yag uthe hee badalade han, jithe yug noo badalan vaale giaanavaan hinmatee viakatee upajade han | lekh de vich vee uhanaan deean is tarhaan deean ttipaneean aaundeean han jihanaan ton ih sapashatt hundaa hai ki lekhak manakhee itihaas noo badalan de vaahak de roop ch kujh ku viakateean dee jaan kihaa jaave naaeikaan dee bhoomikaa noo hee mukh samajhade han, baakee manakhee samaaj uhanaan lee susat aalasee bheerr ton vadh kujh naheen| itihaas vich naaeikaan dee bhoomikaa ahim hundee hai par ih sabh kujh naheen hundee| jiven sipaaheean ton binaan fauajee jaranail koee larraaee naheen larr sakade te yog jaranailaan ton binaan koee fauaj larraaee jit naheen sakadee bhaav ki jaranail te aam sipaahee ik dooje de poorak han| par lokasamoohaan ton binaan koee jaranail aapanee fauaj tiaar naheen kar sakadaa chaahe uh kinaa vee budheemaan kiaun naa hove, par lokasamooh binaan jaranailaan ton vee larr sakade han ate aapanee larraaee dauaraan aapane jaranail vee aapane vichon hee paidaa kar lainde han| is tarhaan sabh ton ahim kise samaaj de lokasamooh hunde han, eih vishaal loka samooh hee samaaj noo badalan de asalee te amalee vaahak hunde han| naaeik vee aapanee pratibhaa taan hee vikasat kar paaundaa hai je us lee bahut saaraa kam usade samaaj de doosare lok karade han ate morraven roop ch uh aapanee pratibhaa noo aapane lokaan dee bihataree lee lagaaundaa hai| naaeik noo naaeik lok banaaunde han, naa ki uh aapane aap noo naaeik ailaanadaa hai | doojee mehatavapooran gal ih vee hai ki naaeik daa sankalap vee samaaj de jamaataan ch vandde jaan naal hee hond ch aaundaa hai| mudt kadeemee samaaj vich jadon jiaunde rahin lee sabh noo hee baraabar mihanat karanee paindee see taan naaeik de sankalap daa paidaa honaa vee sanbhav naheen see| udon saaraa kabeelaa hee har cheez daa saanjhaa maalak see samet giaan de| ajakal ik hor faishana vee hai jis anusaar vee samaaj badalan ch kujh viakateean dee bhoomikaa hee mukh hundee hai ate bheerr aalasee, susat te badalaa virodhee hundee hai par naaeik de sankalap naal farak ih hai ki ithe kujh viakatee vihalarr, nitthale te samaaj naalon ttutte budheejeevee hunde han jo khud noo naaeikaan dee thaan rakhan lagade han| ih budheejeevee kujh ku kitaabaan parrh ke, kujh ku idharonaudharon sun ke ate baakee aapanee likhanakalaa te bhaashanakalaa daa vikaas karake ih samajhan lagade han ki lokaan daa faraz hai ki uh vidavaanaan dee sunan, vidavaanaan naal bahis naa

karana, eihanaan kitaabee naaeikaan de upadesh sunan te larran khud, eihanaan noo araam naal aapane vadde gharaan ch rahin den te savereshaam aake disaanirades lai jaaeaa karan| jadon lok jiharre akasar aapane jeevan lee vaddechhotte sangharasaan ch vicharade rahinde han ihanaan kitaabee naaeikaan dee agavaaee manan ton inakaar kar dinde han taan budheejeevee aam lokaan noo susat, aalasee te badalaa virodhee keh fittakaaran lag painde han te kujh viakateean dee mukh bhoomikaa daa aapanaa raag alaapade rahinde han udon tak jadon tak uhanaan noo samen daa veg hoonjh ke kise hanere khoonje naheen sutt dindaa | iho jihe kitaabee naaeikaan dee samaaj noo badalan ch lagabhag zeero bhoomikaa hundee hai|

vaise taan uhanaan daa pooraa lekh, lekh daa har pairaa hee betukeean te gairaeitihaasak ttipaneean naal bhariaa piaa te je har ajihee ttipanee te gal karan lage taan shaaeid ik kitaabachaa likhanaa pave fir vee kujh mukhamakh galaan te sankhep ch gal karanee banadee hai| auhanaan de lekh de pahile tin paire anhee pachhambhagatee naal bhare pe han, auhanaan noo injh lagadaa hai jiven har cheez te manakhataa daa har vikaas jiven yoorap te uh vee yoonaan te rom vich hee hoeaa hove te baakee pooree duneean uhanaan age bhikhaaree ton vadh kujh naa hove| akasar cheejaan daa satahee mulaankan karan vaaliaan daa ihee haal hundaa hai| je saadde panjaab daa koee kalaakaar jaan aam viakatee videsh daa ikaadhaa gerraa laa aave taan uh vee is tarhaan hee amareekaakaineddaa ingalaindd de gun gaaundaa hai, binaan shak ih bimaaree budheejeevee tabake ch jarrhaan jamaa ke baitthee hoee hai ate ih uhanaan ch kite puraanee hai, eih angarezaan dee 250 saal dee gulaamee dee saadde dimaagaan te piaa kaalaa parachhaavaan hai| uh desh khushaal han is karake naheen ki uhanaan ne aapane dam te ih khushahaalee haasal keetee hai sagon is karake ki is vich aaeiralaindd de kisaanaan daa khoon miliaa hoeaa hai, afareekaa de gulaam banaae ge neegaro lokaan de lahoo deean boondaan nucharreean hoeean han, esheea te laateenee amareekaa de gulaam mulakaan de vaaseean dee sadeean dee lutt saamil hai te amareekaa de raidd inddeeanaan daa kataleaam boladaa hai ate aj vee pooree duneean dee ihanaan mutthee bhar mulakaan valon keetee jaandee aarathak lutt saamil hai| koee kahegaa ki ih vee taan uhanaan ne aapanaa vikaas pahilaan karake te doosare mulakaan noo pichhe chhadd ke haasal keetaa hai| bilakul sahee, par is lee uhanaan

noo mahaan kahinaa te ihanaan mulakaan daa gunagaan karanaa bilakul uchit naheen| haan uhanaan mulakaan dee viraasat vich jo vee kujh manakhataa pakhee hai te ajihaa thorraa naheen hai, auh sabh daa saanjhaa virasaa hai| hun ih dekhee ki kee har cheez yoorap vich hee paidaa hoee hai jiven ki sree kapoor huraan daa kahinaa hai khetee dee shurooaat misar, esheea, bhaarat te cheen ch pahilaan hoee te ithon ih yoorap ch failee| asal vich mudtaleean sabhiaataavaan jiven misar, maisopattaameea te sindh ghaattee deean sabhiaataavaan jo aapane samen bahut uche vikaas de padhar te san uh saareean yoorap ton baahar hee hond ch aaeean te uh yoonaan te rom de udai ton pahilaan sathaapat hoeean| ih kahinaa vee ukaa hee gairaeitihaasak hai ki pahilaa shahir hee rom see, rom ton pahilaan kee shahir hond ch aa chuke san| uparokat sabhiaataavaan vee mukh tauar te shahir kendarat sabhiaataavaan hee san| hor anekaananek khojaan, takaneekaan te daarashanik yogadaanaan daa veravaa ditaa jaa sakadaa hai jo naa siraf yoorap ton baahar paidaa hoe, sagon us samen paidaa hoe jadon yoorap khud bahut pachharriaa hoeaa see| yoonaan te rom hameshaan hee manakhee saragaramee de mukh kendar naheen rahe| manakhee sabh ton vadh saragaramee de kendar vakhavakh samiaan ch ik thaan ton doojee thaan te jaande rahe han| shurooaatee sabhiataa de kaal ch ih kendar misar, maisopattaameea aj daa iraaka, bhaarat te cheen rahe, fir ih kendar yoonaan te rom val chalaa giaa, madhakaal ch aake jadon yoonaan te rom daa patan ho chukaa see taan ih kendar arab sansaar ch chalaa giaa| fir punarajaagaran naal ih kendar ittalee te fir prabodhan lahir de samen faraans chalaa giaa| bhaaven aje tak vee ihanaan deshaan dee thaan banee hoee hai, par kujh samen lee roos te cheen vee manakhee saragaramee de uchatam kendar bane rahe| is lee sansaar de kise ik kone noo pooree duneean lee iko ik chaananamunaaraa banaa ke pesh karanaa kise paasion vee samajhadaaree vaalee gal naheen|

aapanee pachhamaaaratee zaaree rakhade hoe shree kapoor kahinde han yahoodeean eesaaeean daa kailanddar dekh ke hee saare dharamaanfirakiaan ne aapane kailanddar banaae| pataa naheen kiaun saadde vidavaan ih samajhade han ki uh jo vee likhanage uh bas sacha hee hovegaa| duneean te pahilaa kailanddar misaree lokaan ne banaaeaa, lagabhag 4000 ee.poo. saal pahilaan te us samen yoonaan te rom daa koee naamatheh vee naheen see| ih kailanddar soorajaadhaarat see ate is vich 365 din hunde san, 12

maheene te har maheenaa 30 dinaan daa hundaa see, baakee bache panj din saal de aakhar ch aaunde san| ihee naheen, eiraanee lok vee uhanaan pahile lokaan vichon san jihanaan ne chandaramaadhaarat kailanddar dee thaan soorajee kailanddar noo pahil ditee | maaeaa sabhiataa daa kailanddar vee soorajee kailanddar see jo 5veen ee.poo. sadee ch ban chukaa see| jiharre soorajee kailanddar de saadde vidavaan lekhak vaarevaare jaa rahe han, auh jooleean kailanddar hai jaan greegoreeyan kailanddar hai is baare uhanaan ne sapashatt taan naheen keetaa par taan vee paatthakaan noo das dinde haan ki jooleean kailanddar 49 ee.poo. noo roman saamaraaj ch laagoo hoeaa, ausaton pahilaan roman saamaraaj vich 700 ee.poo. ton lai jooleean kailanddar laagoo hon tak, chandaramaadhaarat kailanddar hee chaladaa see| greegoreeyan kailanddar 1582 eesavee ch aa ke ingalaindd vich prachalit hoeaa te ingalaindd dee bhaaroo shakatee hon dee haiseeat kaaran ih jaladee hee baakee sansaar ch fail giaa| hor dekho itihaas udon sanbhav hundaa hai jadon soorajee kailanddar ate likhan kalaa daa vikaas hundaa hai| likhan naal taan itihaas de likhatee roop daa sabandh samajh aaundaa hai, par soorajee kailanddar naal ukaa hee betukaa hai| cheen daa itihaas 1400 ee.poo. ton lai ke lagabhag likhatee roop ch upalabadh hai par cheenee kailanddar chandaramaadhaarat see | ise tarhaan rom dee udaaharan vee saahamane hai| rom te yoonaan daa itihaas lekhan cheen naalon bihatar zaroor hai par ih cheen naalon pooree deh sadee baad likhiaa jaandaa hai |

pachhamabhagatee kapoor jee de kinaa ziaadaa haddaan ch utar gee hai, eisadaa saboot uhanaan de ih kathan chon miladee hai ajoke sansaar ute yoorap jaan pachham daa raaj hai| amareekaa pachham daa visathaar hai| baakee daa sansaar pachham de paae pooraniaan kiharre poorane te chal ke hee vikaas kar rihaa hai| o meriaa rabaa, eih aadamee dharatee daa vaasee hee hai naa|| pachham daa virodh karan vaale shabad virodh val dhiaan diau madhakaalee samasiaavaan vich ulajhe hon karake aapane aap lee bipataavaan hee upajaa rahe han| pachham naal matabhed ho sakade han par pachham de yogadaan noo akhon parokhe karanaa sanbhav naheen hai| sansaar de kiharre kone vich aj de samen samache samaaj daa vikaas ho rihaa hai filahaal taan pachham dee aarathak saikatt kaaran khud dee hee duragatee ho rahee hai te sabh ton bhiankar haalat yoonaan te rom ch banee hoee hai| pachham daa virodha par kis tarhaan daa virodh, eis baare uh sapashatt

naheen karade| je pachhamee saamaraajee dhauans te lutt ate jamahooreeat dee baraamad daa virodh kapoor huraan noo madhakaalee samasiaavaan vich ulajhe honaa te aap lee bipataavaan hee upajaaunaa lagadaa hai taan uh saamaraajee saramaaedaaree de ttukarriaan te palan vaale bauadhik chaakaraan jihaa vihaar kar rahe han| je ih bauadhik chaakaree naheen vee, taan vee ih buzadilee hai ate aapane lokaan naal gadaaree hai| pachham naal matabhed ho sakade han par pachham de yogadaan noo akhon parokhe karanaa sanbhav naheen hai| ih bilakul sahee hai par ih yogadaan kis khetar vich, eih vee taan sapashatt karanaa pavegaa| je ih punarajaagaran te prabodhan deean lahiraan de sabandh ch hai, shahiree ajaadeean te jamahooree kadaraankeemataan de sabandh ch hai, puraatan yoonaanee te roman darashan te kalaavaan de sabandh ch hai, aadhunik vigiaan de vikaas de sabandh ch hai, faraanseesee jaraman te angarezee de manakhataapakhee darashan, samaajavigiaan, saahit te kalaa de sabandh vich hai taan ih yogadaan noo kade vee akhon parokhe naheen keetaa jaa sakadaa, eis tarhaan de yogadaan ikale pachham daa taan chhaddo kise vee kauam daa ajihaa yogadaan akhonparokhe naheen keetaa jaa sakadaa| par je yogadaan siraf ih hai ki ajoke sansaar ute yoorap jaan pachham daa raaj hai| amareekaa pachham daa visathaar hai| baakee daa sansaar pachham de paae pooraniaan te chal ke hee vikaas kar rihaa hai| taan is naal naa siraf har manakhataapakhee viakatee daa matabhed honaa chaaheedaa hai sagon isadaa virodh karanaa vee ikhalaakee faraz hai|

bhaarat baare ttipaneean karade hoe uhanaan noo bhaarat de samache itihaas ch aalas, susatee, bauadhik kangaalee ton binaan kujh naheen dikhadaa| uh kahinde han bhaarat kol itihaas daa koee sankalap naheen hai, bhaarat kol kaalachakar daa sankalap hai| uhanaan noo ithe bhaarat de ughe itihaasakaar ddee. ddee. kosanbee de shabadaan dee yaad divaaunee kaafee hovegee ihanaan sabhanaan galaan karake likhatee srotasamagaree bahutee naa hon karake lekhaka siaane vidavaan vee ih kahin lage han ki bhaarat daa koee itihaas naheen| nische hee, rom jaan yoonaan de itihaas vaang praacheen bhaarat daa tath pooran te biorevaar itihaas prasatut karanaa sanbhav naheen hai| par itihaas kee hai je itihaas daa arath keval vaddeeanvaddeean larraaeean te kujh khaas ghumanddee naavaan daa silasilaa hee hai, taan bhaarat daa itihaas likhanaa mushakil hai| par je kise raaje de naaun dee thaan ih jaananaa vadhere mehatavapooran hai ki usade raaj

de kisaan hal dee varaton karade san jaan naheen, taan bhaarat daa itihaas mauajood hai|

bhaarat de itihaas baare aapaneean adhaaraheen ttipaneean zaaree rakhade hoe uh likhade hana bhaarat de itihaas ne chaar mukh morr katte han aareeanaan daa aagaman, budh daa pragatt honaa, eisalaam daa pravesh te angarezaan daa aaunaa| ih chaar morr kattan ch bhaarat ne koee udam naheen keetaa, audam aaun vaaliaan ne keetaa| pahilee gal taan ih ki budh dharam daa janam sathaan bhaarat hai, naa ki ih kiton baaharon aaeaa hai| haan, budh noo janam divaaun ch bhaarat de bahuginatee vaaseean daa yogadaan unaa ku hee hai jinaa ku eesaa maseeh jaan kise hor vadde bande noo janam divaaun ch uthon de vaaseean daa hundaa hai | hun aao baakee tinaan valaeih tine hamalaavar san, te hamalaavaraan ton aapane te hamalaa karavaaun lee aj tak kise vee samaaj ne khud udam keetaa hove, eih taan shree kapoor noo hee pataa hovegaa| ... udam aaun vaaliaan bhaav hamalaavaraan ne ne keetaa, eis kathan ton ih vee saaf hundaa hai ki kapoor saabh vee uhanaan angarezapusataan ch shaamil han jiharre kahinde han ki angarezaan ne bhaarat noo gulaam banaa ke bhaarat te ahisaan keetaa, bhaarat noo sabhiak banaaeaa te bhaarat ch relaan vichhaaeean khaas tauar te kaalakaashimalaa rela te hor pataa naheen kee kee| ik vaar fir ddee. ddee. kosanbee ajihe vidavaanaan noo jiharre kahinde han ki bhaaratee sabhiataa te sabhiaachaar videsee chaahe musalim chaahe barataanavee jit dee hee upaj hai, javaab dinde han je gal iaun hove taan likhanayog bhaaratee itihaas keval jetooaan daa hee itihaas hundaa | badeshee lekhak jo paatthapusatakaan chhadd ge ihee paatth pusatakaan kapoor jihe vidavaan ghottee baitthe hana, auhanaan ton sahije hee is dhaaranaa noo bal miladaa hai| par jis samen makadooneea daa sikandar hind dee puraanak ameeree te jaadooee naaun noo sun ke poorab val khichiaa giaa see, aus samen ingalaindd te faraans lohayag ch kadam hee dhar rahe san | bhaarat lee naven vapaaree maarag khojan dee koshis vichon hee amareekaa dee khoj hoee| ihee kaaran hai ki aj vee amareekaa de mool nivaaseean noo inddeean kihaa jaandaa hai | arab lok jadon bauadhik dristtee ton sansaar vich sabh ton pragateeseel te saragaram san, aus samen uhanaan ne aapane chikitasaa granth te kaafee had tak ganit de granth vee, bhaaratee srotaan de adhaar te tiaar keete | eshiaaee sansakritee te sabhiataa de do mudtale srot cheen te bhaarat hee han| sootee kaparre kailiko, chheentt, ddoongaree, pajaamaa, maishaa, ate singam shabad bhaaratee utapatee de hana ate khandd nit

dihaarree de jeevan noo bhaarat dee den han, ain uven jiven kaagaz, chaah, cheenee mittee te resham cheen dee den han | saaddee lekhak noo salaah hai ki uh jemaz mil de angarejee ch likhe upayogataavaadee itihaas deean kitaabaan te uhanaan kitaabaan deean bhaaratee nakalaan jiharreean saadde kaalajaanyooneevarasitteean ch aj tak parraaeean jaandeean han, dee thaan bhaarat de itihaasakaaraan jiven ddee. ddee. kosanbee, raamasharan sramaa, eirafaan habeeb, romilaa thaapar, ddee. ain. jhaa jihe itihaasakaaraan deean likhataan parrhe taan ki usanoo bhaarat de itihaas baare kujh jaanakaaree mile|

narindar singh kapoor huraan de lekh vich hor vee barre agiaan roopee kankar han, gal kee pooraa lekh kankaraan daa dter hai| aseen aapane lekh ch kujh ziaadaa haaneekaarak kankaraan dee cheerafaarr keetee hai, baakee hor kankaraan noo filahaal chhadd ditaa hai| par inaa zaroor hai ki uhanaan de bhaarat naal is gile ute ki bhaarat kol itihaas daa sankalap naheen hai bhaarat taan pooraa naheen utaradaa, haan sree kapoor aapane gile anusaar sache bhaaratee han kiaunk auhanaan kol itihaas daa koee sankalap naheen hai|