ਕੰਟਰੀਸਾਇਡ ਵਾਂਗ ਇਹ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਸੁਹਣੇ ਹਨ; ਪਰ.... । ਚਲੋ ਛੱਡੋ; ਅੱਜ ਏਸੇ ਬਹਾਨੇ ਮੈਂ ਵੀ ਮੈਡਮ ਟੂਸਾ ਵੇਖ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ, ਉਂਵ ਤਾਂ ਏਹੋ ਜਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੱਲ ਕਦੇ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ, ਵਿਹਲ ਕਿੱਥੇ ਹੈ।"

ਕੋਮਲ ਨੇ ਮੇਰੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ। ਅਸੀਂ ਚਾਰੇ ਅੰਡਰ ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਰਥਲ ਆਰਚ ਵਿਚ ਉਤਰ ਗਏ। ਲੰਡਨ ਦੀ ਅੰਡਰ ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਕੋਮਲ ਦੇ ਇਸ ਟੂਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਕੋਮਲ ਨੂੰ ਐਸਕੋਲੇਟਰ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ-ਉਤਰਨ ਸਮੇਂ ਚੌਖੀ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋਈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਹਾਰਿਆ। ਮੈਡਮ ਟੂਸਾ ਪੁੱਜ ਕੇ ਅਸੀ ਟਿਕਟਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਲੱਗ ਗਏ। ਲਾਈਨ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਕੋਮਲ ਲਈ ਖਲੋਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੈਠਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਹੀ ਰਹੇ ਸਾਂ ਕਿ ਇਕ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਆਉਣ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਅੰਦਰ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਟਿਕਟਾਂ ਵਾਲੀ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ। ਖਲ੍ਹਾਰਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੱਖਰਾ ਸਲੂਕ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸਾਂ ਕਈ ਕਿਆਫੇ ਲਾਏ; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਕਰਮਚਾਰੀਆ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨੇ, ਸ਼ਾਇਦ, ਕੌਂਸਲਰ ਰਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ। ਹੋਵੇ। ਰਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਸਾਡੇ ਅਨੁਮਾਨ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਸਾਡੀ ਅਨੁਮਾਨ-ਯੋਗਤਾ ਉੱਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ।

ਅਸਾਂ ਖੂਬ ਜੀ ਲਾ ਕੇ ਮੈਡਮ ਟੂਸਾ ਦਾ ਮੋਮੀ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵੇਖਿਆ। ਇਸ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕਾਂ, ਸੁਧਾਰਕਾਂ, ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਖਿਡਾਰੀਆਂ, ਐਕਟਰਾਂ, ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ, ਨਿਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜਘਰਾਣੇ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਮੋਮੀ ਬੁੱਤ ਹਨ। ਤਹਿਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਹਾਰਰ ਚੈਂਬਰ (Horror Chamber ਦਹਿਸ਼ਤਖਾਨਾ) ਦਾ ਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉੱਤੇ ਹਿਟਲਰ ਦਾ ਬੁੱਤ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਿਟਲਰ, ਮਾਨੋ, ਇਸ ਦਹਿਸ਼ਤਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਦਰਬਾਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅੱਤ ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਫ਼੍ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸਮੇਂ ਹੋਏ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੂ ਬ ਹੂ ਸਾਕਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਵਕਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਧਰਮ ਵਿਰੁੱਧ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜਾਵਾਂ ਦੇਣ ਦੇ ਢੰਗ ਵਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ, ਗੋਲੀ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਆਦਿਕ ਨਾਲ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੇ ਦ੍ਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਤਹਿਜ਼ੀਬਯਾਫ਼ਤਾ ਕਹਿਣੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਡਮ ਟੂਸਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦਰਦਨਾਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੀ ਮੋਮਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪਸ਼ੂਪੁਣੇ ਉਤੋਂ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਸਫਲ ਯਤਨ ਹੈ ਇਹ ਦਹਿਸ਼ਤਖ਼ਾਨਾ।

ਦਹਿਸ਼ਤਖ਼ਾਨਾ ਵੇਖ ਕੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਕੋਮਲ ਸੱਚੀਂ ਡਰ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, "ਇਸ ਭਿਆਨਕਤਾ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਏਨੀ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ।" ਕੋਮਲ ਨੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਆਖਿਆ, "ਵਿਚਾਰੀ ਕੀ ਕਰਦੀ, ਫਾਂਸੀਸੀ ਕਾਂਤੀ ਸਮੇਂ ਭਿਆਨਕਤਾ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸੱਚ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਜੋ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੈ। ਮਹਾਨ