ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਸੰਦ ਹੈ ? ਤਾਂ ਉਹ ਬੋਲੇ, "ਉਸਦਾ ਹੋਣਾ ਤੇ ਉਸਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ।"

ਕੁਝ ਚਿਰ ਰੁਕ ਕੇ ਫੇਰ ਬੋਲੇ, "ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸ਼ਮ੍ਹਾ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਸੱਜੀਆਂ ਜਾਂ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵਿਚ ਛਪੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਦੀ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਬੋਲੀ, 'ਤੂੰ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾਉਨਾ ਏਂ। ਏਨੀਆਂ ਸੁਹਣੀਆਂ ਤੇ ਤਰਾਸ਼ੇ ਹੋਏ ਚਿਹਰਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਕੀ ਤੂੰ ਕਦੀ ਕੋਈ 'ਵੂਮੈਨ ਵਿਦ ਏ ਮਾਈਂਡ ਵੀ ਬਣਾਈ ਹੈ ?'

"ਮੈਂ ਭੰਮੱਤਰ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸ ਸੁਆਲ ਦਾ ਕੋਈ ਜੁਆਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਤਾਂ ਚਲੀ ਗਈ, ਪਰ ਉਹਦਾ ਸੁਆਲ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਸੇ ਸੁਆਲ ਦੇ ਜੁਆਬ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਲਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਵਿਚ ਜੋ ਮੈਂ ਕਲਾ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਵੇਖੀਆਂ ਸਨ।

ਉਹ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਨ, ਔਰਤ ਸੂਰਜਮੁਖੀ ਦੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਨਾਲ, ਔਰਤ ਚੰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਔਰਤ ਬੱਚੇ ਦੇ ਨਾਲ, ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀ ਔਰਤ, ਉਦਾਸ ਔਰਤ, ਪਰ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ 'ਵੁਮੈਨ ਵਿਦ ਏ ਮਾਈਂਡ’ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨਗੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਕਿ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕ ਜਿਸਮ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਮਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ।"

ਕੁਝ ਦੇਰ ਰੁਕ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਤਸਵੀਰ ਉਕਰ ਦਿੱਤੀ।

1958 ਦੇ ਮਈ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਪੂਰਾ ਚੰਦ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਮਲਤਾਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪੀਲੇ ਫੁੱਲ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਟੰਗੇ ਪਏ ਸਨ, ਕੁਝ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਕੁਝ ਵਗਦੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸਨ।

ਮੈਨੂੰ ਇਮਰੋਜ਼ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਮਕ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, "ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਕੁਝ ਅਡਰੇ ਜਿਹੇ ਜਾਪ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਵੀ.. ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਤੁਰੇ-ਫਿਰਦੇ ਰਹੇ, ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਜਾਣਾ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਖਿਲਰੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਖਿਲਰ ਗਏ। ਆਸਮਾਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਦੀ ਖੁਲ੍ਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਤੇ ਕਦੀ ਬੰਦ ਕਰਕੇ।

"ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ-ਉਤਰਦੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਛੱਤ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਜਿਥੋਂ ਜਮੁਨਾ ਨਦੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਸੀ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੀ ਤੂੰ ਕਦੀ ਪਹਿਲੋਂ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਵੀ ਇਥੇ ਆਇਆ ਏਂ ?"