ਗਲੀਆਂ ਅਤੇ 'ਆਖਰੀ ਖਤ’ ਵਿਚ ਸਾਹਿਰ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਮੁਹਰਾ ਸਾਫ਼ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਨੇਬਰਿੰਗ ਬਿਊਟੀ’ ਅਤੇ 'ਸੈਵਨ ਈਅਰਸ' ਵਿਚ ਸੱਜਾਦ ਹੈਦਰ ਦਾ।

ਇਮਰੋਜ਼ ਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ, "ਹਾਂ ਸੱਜਾਦ ਹੈਦਰ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਕਰੀਬੀ ਦੋਸਤ ਸਨ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਕ ਐਸੇ ਦੋਸਤ ਜਿਸਦੀ ਨੇੜਤਾ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ, ਸਗੋਂ ਸੱਚੀ ਦੋਸਤੀ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਫੁਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਸੱਜਾਦ ਲਈ ਲਿਖਿਆ ਸੀ-

ਖੰਭ ਵਿਕੰਦੜੇ ਲੈ ਦੇ ਵੇ ਪਰਦੇਸੀਆ!

ਜਾਂ ਰਹਿ ਪੈ ਸਾਡੇ ਕੋਲ...

"ਸੱਜਾਦ ਹੈਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਕਦਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਖ਼ਤੋ-ਕਿਤਾਬਤ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਲਈ ਸੱਜਾਦ 1947 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵੇਲੇ ਵੀ ਜੂੜਿਆ, ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਸੱਜਾਦ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, "ਮੈਂ ਇਕ ਉਡਦੇ ਹੋਏ ਪਲ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਤਰਸਿਆ ਹਾਂ।"

"ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ, ਉਹਨੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ, "ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ! 'ਆਮੀ' ਦੇ ਖ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਜਿਹੜੀ ਤੇਰੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾਈ ਹੈ, ਉਸਤੋਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਵਾਂ। ਤੇਰਾ ਰਕੀਬ ਤੈਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।

"ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਜਾਦ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਲਿਖੇ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤ ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਹੱਥ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਉਸ ਦੋਸਤ ਨੇ ਖਤਾਂ ਦਾ ਉਹ ਪੁਲਿੰਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਚਾਹਵਾ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲਵਾਂ। ਪਰ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਉਹ ਖ਼ਤ। ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ।"

ਚਾਹ ਦਾ ਘੁੱਟ ਭਰ ਕੇ ਇਮਰੋਜ਼ ਫਿਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, "ਜਦੋਂ ਗੁਰੂਦੱਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਬੰਬਈ ਬੁਲਾਇਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਆਇਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕੁਝ ਦੇਰ ਤਕ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਰਹੀ ਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ। ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਦੋ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬਹੁਤ ਸੁਹਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਦੂਸਰਾ ਕੁਝ ਖਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਕ ਬਹੁਤ ਸੁਹਣੀ ਕੁੜੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਦੋਸਤ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀ ਗਈ। ਉਹ