ਸਰਕੜੇ ਬੂਝੇ ਤੇ ਕਾਹੀ ਵਿਚਕਾਰ । ਆਖਣ ਵਾਲੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਸੀ : "ਸਰਸਾ 'ਤਾਂ ਲਾਗੇ ਵਗ ਰਹੀ ਏ । ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਕਿ ਸਰਸਾ ਸਾਨੂੰ ਰੋੜ ਕੇ ਲੈ ਗਈ ਤੇ ਆਪ ਪਰਤ ਗਈ ਏ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰੀਂ ।"
“ਸਾਡਾ ਸਾਥ ।”
"ਸਾਥੋਂ ਵਿਛੜ ਗਏ ।"
"ਮਾਤਾ ਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ।
"ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ?”
ਏਨੇ ਚਿਰ ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਵੀ ਕੁਝ ਸੋਮਨ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ । ਤਿੰਨ ਸਾਥੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪਿਆਰੋ ਹੋ ਗਏ । ਜ਼ਖਮਾਂ ਤੇ ਪੱਟੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਕਮਰ ਕੱਸੇ ਪਾੜ ਕੇ। ਜ਼ਖਮ ਖਾਧੇ ਸ਼ੇਰ ਵਾਂਗੂੰ ਕਰਵਟ ਬਦਲੀ । ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ ਉਠੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਸਾ ਪਾਸਾ ਵੇਖਿਆ। ਬੰਦਾ ਨਾ ਬੰਦੇ ਦੀ ਜ਼ਾਤ । ਸੁੰਨ- ਸਾਨ ਸੀ ਸੁੰਨ-ਸਾਨ । ਬਸਤਰ ਸੰਭਾਲੇ ਤੇ ਸਰਸਾ ਦੀ ਸ਼ੂਕਰ ਨੇ ਕੰਨ ਵਿੰਨ੍ਹ ਦਿਤੇ ।
ਰੌਲਾ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਦੇ ਪਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
"ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰ ਦਿਓ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ।" ਹੁਕਮ ਸੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦਾ ।
ਤਿੰਨਾਂ ਜਣਿਆਂ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰ ਦਿਤੇ ।
"ਮੁਰਦੇ ਰੋੜ੍ਹਦੀ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਸਰਸਾ ।"
"ਸਾਥ ਲਭੋ । ਚਲੋ ਉਠੇ ਸਾਥੀਓ" । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਗੁਰ ਪਈ ।
"ਜਖਮ ਡੂੰਘਾ ਸੀ । ਤੁਰਨ ਨਾਲ ਡੋਲ ਪਈ, ਕਸੀਸ ਵਟੀ, ਦੰਦਾਂ ਥਲੇ ਜ਼ਬਾਨ ਦਿਤੀ, ਜਿਗਰਾ ਕੀਤਾ, ਤੇ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲਗੇ ਸ਼ਾਹੀ ਰਸਤੇ ਦੀ । ਪੱਤਣ ਕਿਹੜਾ ਦੇ ਰੋਪੜ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਈ ? ਰਾਹ ਕਿਹੜਾ ਏ । ਸਰਕੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੀਏ ਤੇ ਰਾਹ ਲੱਭੇ ।"
ਡਿਗਦੇ, ਢਹਿੰਦੇ ਠੇਡੇ ਖਾਂਦੇ ਕਾਹੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋਏ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਈਆਂ । ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸੁੰਮਾਂ ਦੇ ਪੈਰ । ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਬਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ, ਮਲ੍ਹਕ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੇ ਟੋਟੇ । ਕਿਤੇ ਸਿਮਰਨਾ ਡਿਗਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਕਿਤੇ ਖੰਡੇ ਦੀ ਅੱਧੀ ਚਿੱਪਰ, ਬਾਂਹ ਵੱਢੀ ਹੋਈ ਕੜੇ ਵਾਲੀ, ਗੜਵਾ ਤੇ ਕਿਤੇ ਛੰਨਾ ਲੋਹੇ ਦਾ ।
"ਇਹ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜਥਾ ਏਧਰੋਂ ਈ ਲੰਘਿਆ ਏ ।" ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਆਖਣ ਲੱਗੀ ।
“ਬੀਬੀ ਜੀ, ਨਿਸ਼ਾਨ ਤਾਂ ਇਹੋ ਈ ਆਖਦੇ ਹਨ ।"
'ਚਲੋਂ ਪੈੜਾਂ ਭਾਲੀਏ ।"
ਤਿੰਨ ਜਣੇ ਤੁਰ ਪਏ ਇਕ ਦੂਜੇ ਪਿਛੇ । ਜਦੋਂ ਰਾਹ ਨਾ ਜਾਣੀਏ ਤਾਂ ਪੈਂਡਾਂ ਕਿਥੋਂ ਮੁਕੇ । ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਰੋਪੜ ਦੀ ਸੋਧ ਕਰਕੇ । ਕਦੇ ਤਾਂ ਆਉ ਨਾਂ ਰੋਪੜ । ਨਿਸ਼ਚਾ ਪੁਖ਼ਤਾ ਹੋਵੇ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਮੁਕਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । "
ਬੋਟ ਦਾ ਪਿੰਡ ਆਇਆ। ਕੱਚੇ ਕੱਠਿਆਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਪੰਬੀ-ਤੀਹ ਕੁੱਲੇ, ਕੁਝ ਕੰਮੀਆ ਦੀਆਂ ਛੰਨਾਂ ਤੇ ਕੁਝ ਵਾਹੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮਕਾਨ । ਹੋਣਗੇ ਦੋ ਚਾਰ ਘਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ। ਐਡੇ ਵੱਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਇਕ ਘਰ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹ ਮਾਣ ਨਹੀਂ? ਇਹ ਚਾਰ ਸਨ । ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਾਈ ਫਿਰਦਾ ਏ ਇਕ ਘਰ ਮੁਗਲ ਦਾ । ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ, ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਲਿੱਸੇ ਬੰਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਪਰ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲਕੇ ਚਲਦੇ ਸਨ । ਰੱਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸੂਫੀਆਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਸੀ । ਸੀਲ ਬੰਦੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੱਤ ਲਥਣ ਵਿਚ ਕਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੇ । ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਉਂਦੇ ਇਸੇ ਲਈ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਵਾਹੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਓਦਾਂ ਵੀ ਤਕੜੇ ਸਨ ।
ਤਿੰਨ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਏ ।
ਇਕ ਜਣਾ ਬੋਲਿਆ, "ਬਾਬਾ ! ਇਹ ਰਾਹ ਕਿਧਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਏ ?"
"ਤੁਸਾਂ ਕਿਧਰ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਏ ?"
"ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਮਗਰ
" ਤੁਸੀਂ ਸਿੰਘ ਓ?"
“ਹਾਂ”
"ਪਰ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਬੜਾ ਕਰੜਾ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਘਰ ਨਾ ਰਖੇ। ਅੰਨ ਪਾਣੀ ਨਾ ਦੋਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ । ਢੋਈ ਦੇਣਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿਚ, ਆਪਣਾ ਬੱਚਾ ਕੋਹਲੂ ਵਿਚ ਪਿੜਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਏ ।" ਆਖਣ ਲੱਗਾ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪਠਾਣ ਚੌਧਰੀ ।
"ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਆਏ । ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਮੰਗਦੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ । ਰਾਹ ਦਸਣ ਵਿਚ ਵੀ ਹੁਕਮ ਲੈਣ ਦੀ ਲੋੜ ਏ, ਤਾਂ ਨਾ ਦਸੋ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਦੱਸ ਦਉ ।" ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿਤਾ ।
ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਏ ਓ ਸਿੰਘ ਜੀ ? ਘਬਰਾਉਂਦੇ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਤੇ ੳ। ਮੈਂ ਆਪ ਛੱਡ ਕੇ ਆਵਾਂਗਾ, ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਾ ਏ । ਮੈਂ ਤੇ ਪਛਾਣ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਬਹੁ-ਰੂਪੀਆ ਭੇਸ ਵਟਾ ਕੇ ਈ ਨਾ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਆਵਾਜ਼ ਚੁਕਣੀ, ਇਹ ਕੋਈ ਬਗਾਵਤ ਨਹੀਂ। ਮੁਗਲ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਅੰਤ ਦੀ ਤੱਕੜੀ ਸਿਰ ਤੇ ਦੁਕੀ ਹੋਈ ਏ । ਤੁਹਾਡਾ ਗੁਰੂ ਏਧਰ ਈ ਗਿਆ । ਤੇ ਉਹਦੇ ਮਗਰ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਪਿਛਾ ਕਰ ਰਹੀ ਏ । ਤੁਸੀਂ ਮਗਰ ਨਾ ਜਾਓ । ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਚਲੋ । ਅੰਨ ਪਾਣੀ ਛਕੋ। ਸਾਹ ਲਓ, ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲ ਡੇ ਫਿਰ ਜਾਣਾ । ਮੰਗ ਸਲਾਹ ਮੰਨੇ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਦੋਖੀ ਨਹੀਂ। ਖੁਦਾ ਦੇ ਬੰਦੇ ਸਭ ਭਰਾ ਹਨ ।" ਪਠਾਣ ਨੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜਾਣ ਲਈ ।
ਮੱਕੀ ਦੇ ਥੋਡੇ ਤੇ ਨਾਲ ਛੰਨੇ ਲੱਸੀ ਦੇ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਅੱਗੇ ਲਿਆ ਰੱਖੇ ਖ਼ਾਨ ਨੇ । ਅਰਦਾਸਾ ਕਰਕੇ ਛੱਕ ਲਏ ਪਰਸ਼ਾਦੇ। ਅੰਨ ਅੰਦਰ ਗਿਆ। ਰੌਣਕ ਆਈ ਵੇਹਰੇ ਤੇ । ਰਵਾਨਗੀ ਨੇ ਰੰਗ ਫੇਰਿਆ । ਅੰਗ ਪੰਘਰੇ । ਹੱਡ ਖੁਲ੍ਹੀ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਖੁਲ੍ਹੀਆਂ । ਬਰਾਵਟ ਕੀ ਲਬਣੀ ਸੀ । ਪੱਟੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ । ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਸਾਹ ਲਿਆ ਤੇ ਅਗੇ ਤੁਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰੇ ਬੱਸਣ ਲਗੇ ।
ਪਠਾਣ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਅਰਚ ਕੀਤੀ, “ਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿਆਰਿਓ, ਮੇਰੀ ਇਕ ਬੇਨਤੀ ਏ । ਮੁਗਲ ਹਲਕਾਰੇ ਆਦਮ-ਬੋ ਆਦਮ-ਬੋ ਕਰਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਜਾਣਾ । ਮੁਵਤ ਵਿਚ ਜਾਨ ਗੁਆਉਣੀ ਕੋਈ ਬਹਾਦਰੀ ਨਹੀਂ । ਬਹਾਦਰਾਂ ਵਾਂਗ ਜੀਓ ਤੇ ਬਹਾਦਰਾਂ ਵਾਂਗ ਖ਼ੁਦਾ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ । ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨੇਕ ਰਸਤਿਉਂ ਜਾਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਮੋੜਦਾ ।"
"ਸਤਿਗੁਰ ਰਾਖਾ" ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ ਅਗੋ ਤੁਰੇ, ਬੂਝਿਆਂ ਸਰਕੜਿਆਂ ਤੇ ਕਾਹੀਆਂ ਦੇ ਓਹਲੇ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਇਕ ਟਾਹਲੀਆ ਦਾ ਝੁੰਡ ਦੇ । ਉਹਦੇ ਥੱਲੇ ਚਾਰ ਘੋੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਬੰਦੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ 'ਚ ਮਗਨ ਸਨ । ਵਿਚ ਹੁੱਕਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਏ । ਟੁਟੇ ਜੇ ਘੁਟ ਪੀਣ ਵੀ ਨਾ ਤਾਂ ਥਕਾਵਟ ਕਿਵੇਂ ਲੱਥੇ ।
ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, "ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਘੋੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਮੁਗਲ ਹਰਕਾਰੇ ਜਾਪਦੇ ਹਨ ।
"ਹੋਨ ਤੇ ਮੁਗਲ ਈ । ਤਲਵਾਰ ਸੰਭਾਲ ਲਓ ਤੇ ਖੋਹ ਲਓ ਘੋੜੇ। ਹੁਣ ਪੰਦਲ ਤੁਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ।" ਇਕ ਸਾਥੀ ਬੋਲਿਆ।
“ਏਥੇ ਤਾਕਤ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ । ਤਦਬੀਰ ਨਾਲ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਪਊ।" ਸਲਾਹ ਸੀ ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਦੀ ।
"ਬੂਝਿਆਂ ਦੇ ਉਹਲੇ ਉਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਘੇਰੇ 'ਚ ਲੈ ਲਓ ਮੁਗਲ ਹਰਕਾਰੇ । ਮਲਕੜੇ ਜਿਹੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਰੱਸੇ ਵੱਢੇ, ਪਲਾਕੀਆਂ ਮਾਰ ਤੇ ਅਗੇ ਹੋਵੇ । ਗੁਰੂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰੂ ।" ਬਹੁਤਿਆਂ ਵੱਟਾਂ ਵਾਲੇ ਦੇ ਬੋਲ ਸਨ।
"ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਜਣਿਆਂ । ਪਰ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਾਗਿਉਂ ਹੋ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ ਧੁਤ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ । ਸ਼ਰਾਬ ਨੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਕਈ ਸੁਧ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੀਨ ਦੁਨੀਆ ਦੀ । ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਇਕ ਟੱਕ ਨੇ ਦੇਂਹ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਰੱਸੇ ਵੱਢ ਦਿਤੇ। ਤੀਜੇ ਨੇ ਵੀ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੱਢਿਆ। ਮੁਗਲ ਉਠ ਖੜੇ ਹੋਏ। ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਗੁਟ ਸਨ । ਇਕ ਦੂਜੀ ਉੱਤੇ ਡਿਗ ਪਏ ਸ਼ਰਾਬੀ ।
ਛਾਲਾਂ ਮਰ ਕੇ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ ਤੇ ਚੌਥੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਪਿਠ ਤੇ ਤਲਵਰ ਦੀ ਹੁੱਜ ਮਾਰੀ । ਇਕ ਵਾਰ 'ਚ ਵਾਗਾਂ ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਨੱਸ ਉ ਠਿਆ । ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੰਸ਼ ਆਈ, ਹੁੱਕਾ ਡਿਗ ਪਿਆ। ਮਗਰ ਨੱਸ ਕੇ ਤਾਂ ਫੜਨੋ ਰਹੇ । ਮਜਬੂਰ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਬੁੱਲੇ, ਲੁਟਦੇ ਰਹੇ ।
ਅਜੇ ਇਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ ਈ ਸੀ । ਦਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਿੰਘਾਂ ਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿਤਾ।
"ਫੜ ਲਓ ਜਾਣੇ ਨਾ ਪਾਏ ।"
"ਯਾ ਅਲੀ ।" ਆਵਾਜ਼ ਸੀ "ਅੱਲਾ ਹੂ ਅਕਬਰ ।"
"ਜੇ ਦੇਵਾ।
"ਮੋਰਚੇ ਸੰਭਾਏਂ ਤੇ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰੋ ।" ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ । ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਆ ਗਈ ਏ ।
ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਡੀ ਲਾਈ ਤੇ ਉਹ ਹਵਾ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ।
ਅਨੂਪ ਕੌਰ ਤੇ ਸਾਥੀ ਸਰਕੜੇ ਚੀਰਦੇ ਨੱਸ ਗਏ । ਜੰਗ ਬਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਰੌਲਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿਚ ਈ ਰਹਿ ਗਈ।
ਹੁਣ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਵਿਚ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਸਨ । ਤੋਂ ਉਹ ਸਨ "ਯਾ ਅਲੀ ਯਾ ਹੁਸੈਨ, ਅੱਲਾ ਹੂ ਅਕਬਰ, ਜੈ ਦੇਵਾ।”
੧੪
ਨਿਸਚੈ ਕਰ ਅਪਨੀ ਜੀਤ ਕਰੋਂ ।
"ਇਹ ਚਮਕੌਰ ਕੱਚੇ ਕੋਠਿਆਂ ਦੀ ਹਵੇਲੀ । ਇਹਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਆਖ ਲਵੇ ਜਾਂ ਗੜ੍ਹੀ, ਥੇਹ ਆਖ ਲਓ। ਵਿਚੋਂ' ਪੋਲਾ । ਮੋਰਚਾ ਆਖ ਲਵੋ ਜਾਂ ਸਿਰ ਲੁਕਾਣ ਦੀ ਥਾਂ । ਬਹਾਦਰਾਂ ਦਾ ਹਠ ਮੰਨ ਲਓ ਜਾਂ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਟਿੱਬਾ । ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਆਵੇ, ਆਖ ਲਵੇ। ਪਰ ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਕਰਬਿਲਾ ਦਾ ਕੈਂਪ ਆਖਦਾ ਹਾਂ । ਕਰਬਿਲਾ ਵਿਚ ਸ਼ਮਰ ਨੇ ਘੇਰਾ ਘੱਤ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਹੁਸੈਨ ਤੇ ਉਹਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰ ਮੈਂ ਇਸ ਕੱਚੀ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਕਰਚਿਲਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਵਾਂਗਾ । ਸਾਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦਾ। ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਖਣਗੇ ਕਿ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਤੇ ਉਹਦੇ ਚਾਲੀਆਂ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ, ਜਿੱਚ ਕਰਕੇ ਪਿੰਜ ਸੁਟਿਆ, ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁਬਕਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਲਈਆਂ । ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਭਿਖਸ਼ਾ ਮੰਗੀ ਤੇ ਬਖਸ਼ ਦਿਤਾ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ । ਇਹ ਕੱਲੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਹੱਤਕ ਨਹੀਂ, ਸਾਰੀ ਕੌਮ ਦੀ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਏ । ਕਲੰਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ । ਮੈਂ ਹਾਰ ਮੰਨ ਲਈ । ਏਸੇ ਗੜ੍ਹੀ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਈਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ । ਝੱਲੀ ਅੱਡ ਕੇ ਜਾਨ ਪਿਆਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ । ਮੈਂ ਕੰਮ ਨੂੰ ਜੀਉਣਾ ਸਿਖਾਉਣਾ ਏ । ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਖੱਲੜੀ ਵਿਚੋਂ ਭੈ ਕੱਢਣਾ ਏ। ਮੈਂ ਕੱਲੇ ਕੱਲੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਵਾਂਗਾ । ਮੈਂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਹਾਂ । ਚਿੜੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਜਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾ ਕੇ ਵਿਖਾਉਂ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਮੰਨੇਗਾ ਕਿ. ਸਿੰਘ ਵੀ ਕੋਈ ਮਰਦ ਹਨ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਾਂ ਇਕ ਬੁਲਬੁਲਾ ਏ ਪਾਣੀ ਦਾ । ਸਾਹ ਦਾ ਇਕ ਵਾ-ਵਰੋਲਾ । ਵਾ-ਵਰੋਲੇ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਜਿੰਦਗੀ ਏ । ਮਨੁਖ ਦਿਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਹੀਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਤੋਲ ਸਕਦਾ ਏ ਤੇ ਠੀਕਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ । ਇਕ ਘੜੀ ਅਣਖ ਨਾਲ ਜੀਉਣਾ ਲੱਖ ਦਰਜੇ ਬੇਹਤਰ ਏ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਸਲਾਮਾਂ ਕਰਕੇ ਕੱਟਣ ਨਾਲੋਂ । ਆਓ ਮੇਰੇ ਬਹਾਦਰ ! ਅਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਰਖਣ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ ਹਨ । ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਦਸ ਦਿਓ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਕੀ ਗੁਣ