ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਲੋਕ

ਜਿਸ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਸਰੋਤ 'ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ' ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੇ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਲੋਕ ਅਨੁਸ਼ਟਪ ਛੰਦ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਾਂਸ਼ੀ ਨਿਵਾਸੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਤੋਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਮ ਦੀ ਥਾਂ 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ' ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਣ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਬਾਰੇ ਪੁਛਿਆ ਤਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ। ' ਵਾਹਿਗੁਰੂ' ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ ਭਰਪੂਰ ਵਿਆਖਿਆ ਸੁਣ ਕੇ ਕਾਂਸ਼ੀ ਪੰਡਿਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬੇਹੱਦ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ-

 ਜੈ ਗੁਰਦਾਸ ਵਿਮਲ ਮਤਿ ਗਯਾਨੀ।

 ਅਬ ਹਮਾਰੇ ਮਨ ਨਿਸ਼ਚੈ ਠਾਨੀ।

 ਤੁਮ ਤੇ ਸੰਸ਼ਯ ਗਯੋ ਹਮਾਰਾ।

 ਬਿਬਿਧ ਬੇਦ ਬਿਧਿ ਕੀਓ ਉਚਾਰਾ।      (ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਕਈਆਂ ਨੇ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਅਗਿਆਨੀ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਅਸ਼ੁੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਅਸ਼ੁੱਧ ਪਾਠ ਵਿਚ ਸੋਧ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ 'ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ' ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਅਸਲੀ ਪਾਠ ਮਿਲ ਜਾਵੇ (ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਦੂਸਰਾ ਸਕੰਧ, ਪੰਨਾ 68) ਵੰਨਗੀ ਵਜੋਂ ਕੁਝ ਸ਼ਲੋਕ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

-ਵਿਸ਼ਵੇਸੰ ਵਿਸ਼੍ਵ ਮਿਤ੍ਯੁਤ, ਸੰਪੁਟੇ ਵਿਸ਼੍ਵ ਭੂਖਹੰ।

ਵਿਸ਼੍ਵ ਬੋਧ ਸ੍ਵਯਂ ਬ੍ਰਹਮ੍, ਤੂੰ ਪ੍ਰਣਵਾਦੀ ਨਮਾਮਿਹ॥੧॥

-ਹਰੀ ਹਰਾਦਿ ਸ਼੍ਰਯੰ ਬ੍ਰਹਮ ਹੰਸ ਬੋਧ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤਂ।

ਹਸਖਮਲ ਵਰਯ ਵੀਜੇ ਹੰਕਾਰ ਤੇ ਨਮਾਮਿਹੇ॥

 

ਕਬਿੱਤ-ਸਵੱਯੇ:

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਰਚੇ ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਇੱਕ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂਕਿ ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਅਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਵਿ- ਰੂਪ ਕਹਿ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਰੂਪ ਛੰਦ ਰੂਪ ਹਨ । ਕਬਿੱਤ ਜਿੱਥੇ ਵਰਣਿਕ ਛੰਦ ਹੈ, ਉਥੇ ਸਵੱਯੇ ਵਰਣਿਕ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵੀ। 1940 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਲਿਖੇ 556 ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਨ ਪਰ 1940 ਵਿਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ