ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਅਖੀਆਂ ਉਘਰ ਗਈ,

ਭਈ ਜਲ ਮੀਨ ਰਾਤਿ ਬਿਰਹ ਜਗਾਏ ਹੈਂ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯਾਂ ਦਾ ਪਾਠ-ਅਧਿਅਨ ਕਰਦੇ ਅਸੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਥਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਛੰਦਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। 1940 ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਾਲੇ ਸਕੰਧ ਵਿਚ 556 ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੋਹਿਰਾ, ਸੋਰਠਾ, ਛੰਦ, ਸਵੱਯੇ ਅਤੇ ਝੂਲਣਾ ਛੰਦ ਕੱਢ ਦੇਣ ਨਾਲ ਨਿਰੋਲ 526 ਕਬਿੱਤ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਦੂਸਰੇ ਸਕੱਧ ਵਿਚ ਆਏ 119 ਛੰਦ, ਕਬਿੱਤ ਦੇ ਲਿਖਾਇੱਕ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਿਰੋਲ ਕਬਿੱਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 645 ਬਣਦੀ ਹੈ।

 

ਦੋਹਿਰਾ :

ਜਿਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਛੰਦ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਹੈ। ਵਰਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਛੰਦ ਵਿਚ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਰੀਤੀ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਇਸ ਛੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲੈਅਬੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਕਵੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੁਕਤ ਵਿਚਾਰ ਪਾਠਕ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੋਹਿਰੇ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈਕਿ ਇਹ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਦਾ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਤੁਕ ਦੀਆਂ 24 ਮਾਤਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਹਰ ਤੁਕ ਦਾ 13-11 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਰਥਾਤ ਤੁਕ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਰਾਮ 13 ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਵਿਸ਼ਰਾਮ 11 ਉੱਪਰ। ਤੁਕਾਂਤ ਦੋਵੇਂ ਤੁਕਾਂ ਦਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਅਖੀਰ 'ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਲਘੂ (S1) ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਮਿਲੇਗੀ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਬਿੱਤ ਸਵੱਯਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਇਸ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ-

-ਅਗਮ ਅਪਾਰ ਅਨੰਦ ਗੁਰ, ਅਬਿਗਤਿ ਅਲਖ ਅਭੇਦ।

ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਮ, ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਦੇਵ।

 

ਸੋਰਠਾ :

ਇਸ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਦੋਹਿਰੇ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਕੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸੋਰਠਾ ਛੰਦ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੋਹਿਰੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਤਰਾਂ ਹਰ ਤੁਕ ਦੀਆਂ 24 ਹੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਤੁਕ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਰਾਮ 11 ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਵਿਸ਼ਰਾਮ 13 ਉੱਪਰ ਹੋਇਆ ਮਿਲੇਗਾ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਦੋਹਿਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸੋਰਠਾ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ-

-ਓਨਮ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰ ਚਰਨ, ਆਦਿ ਪੁਰਖ ਆਦੇਸੁ।

ਏਕ ਅਨੇਕ ਬਿਬੇਕ ਸਸਿ, ਘਟ ਘਟ ਕਾ ਪਰਵੇਸੁ।

ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਤੁਕਾਂਗ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਆਓ ਤਾਂ ਸੋਰਠਾ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ-