-ਆਦਿ ਪੁਰਖ ਆਦੇਸ, ਓਨਮ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰ ਚਰਨ।

ਘਟ ਘਟ ਕਾ ਪਰਵੇਸ, ਏਕ ਅਨੇਕ ਬਿਬੇਕ ਸਸਿ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਅਧੀਨ ਸੋਰਠੇ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸੇ ਸੋਰਠੇ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਕੇ ਦੋਹਿਰਾ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਛੰਤ (ਛੰਦ), ਝੂਲਣਾ ਅਤੇ ਛਪੈ ਆਦਿ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।

 

ਵਾਰਾਂ :

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ ਚਾਲੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਜਾਂ ਛੰਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਜਾਂ ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਉਸ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ 'ਵਾਰ' ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਮਾਧਿਅਮ ਚੁਣਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਮਤ-ਭੇਦ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨੁਸਖਿਆਂ ਜਾਂ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਜੇਕਰ ਅਧਿਅਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 39 ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਰਚੇ ਹੋਣ ਦਾ ਹੀ ਸੰਕੇਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵਲੋਂ ਛਪੀ 'ਵਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ' ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ 39 ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੇ ਹੁਣ ਨਵੀਂ ਖੋਜ ਮੁਤਾਬਕ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਚਾਲੀ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਰਚੇ ਜਾਣ ਦੇ ਤੱਥ ਆਧਾਰਤ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ ਹਨ। "ਜਿਥੋਂ ਤਕ 40ਵੀਂ ਵਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਧਿਕਾਂਸ਼ ਵਿਦਵਾਨ ਜਿਵੇਂ ਮੈਕਾਲਿਫ, ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ, ਗਿਆਨੀ ਨਿਰੰਜਣ ਸਿੰਘ, ਪੰਡਿਤ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਇਸ ਮਦ ਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਵਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਭੱਲੇ ਦੀ ਹੀ ਹੈ।" (ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ-ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾ, ਪੰਨਾ 36) ਇਸ ਕਥਨ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਨਾਲ ਸੰਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਵੀ ਨਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਜਦੋਂ ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ 'ਗੁਰਬਿਲਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹੀ ਛੇਵੀਂ' ਤੋਂ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ—

-ਗੁਰ ਅਰਜਨ ਮਮ ਆਗਿਆ ਕਰੀ।

ਵਾਰ ਚਾਲੀਸ ਰਚੋਂ ਸੁਖ ਪਰੀ। (ਪੰਨਾ 385)

ਉਪਰੋਕਤ ਉਕਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੇਕਰ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਛੰਦ-ਯੋਜਨਾ, ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਵਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਹੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚੂੰਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਬੁਣਤੀ ਦਾ ਦੂਸਰੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਿਹੜੀ ਸਾਡੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਇੱਕਤਾਲੀਵੀਂ ਵਾਰ। ਪੰਡਿਤ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਆਏ ਕੁਝ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਸ ਨਤੀਜੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਕਿ "ਇਹ ਵਾਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਇਹ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ 52 ਕਵੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਹਲੋਂ ਦੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਮਸੰਦ ਸਨ, ਇਹ ਵਾਰ ਕਲਗੀਧਰ -