ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

 ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ

ਕਿੰਨਾ ਸੁਹਣਾ ਕਥਨ ਹੈ 'ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੰਮਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਮੁਹਿਮਾਂ।"

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਜੇਕਰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਅਧਿਅਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਨਿੱਖਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਤੋੜ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਹੀ ਨਿਤਰਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨਾਲ ਨਿੱਤ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਬੀਰਤਾ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਵਧਦੀ ਚਲੀ ਗਈ। ਅਖੀਰ ਇਸ ਬੀਰਤਾ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਲੋਕ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ ਵਾਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਾਰਾਂ ਬੀਰਤਾ ਦੇ ਰਸ ਨਾਲ ਛਲਕਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ 'ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ' ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ-ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਵਾਹਰਾਂ ਤੇ ਵਹੀਰਾਂ ਦੇ ਵਾਰ ਰੋਕਦੇ ਰਹੇ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਮਾਂਦਰੂ ਕਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਰਚਦੇ ਰਹੇ। ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਜਦ ਕੋਈ ਜਣਾ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ, ਕਬੀਲੇ, ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਵੈਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਜਾਂ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਮੱਲ ਮਾਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਇਸੇ ਨੀਤ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹੇ ਆ ਰਹੇ ਵਾਹਰੂ ਦਾ ਵਾਰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਕਾਂ ਸੈਣਾਂ ਤੇ ਪਖੀਆਂ ਦੀ ਵਾਹਰ ਲੈ ਕੇ ਪਿੜ ਵਿਚ ਨਿਤਰਦਾ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਮਰਾਸੀ, ਡੂਮ, ਢਾਡੀ, ਭਰਾਈ, ਭੱਟ ਅਤੇ ਝਿਊਰ ਉਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਜਦ ਲੜਾਈ ਮੁਕ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਜਮਾਂਦਰੂ ਸ਼ਾਇਰ ਉਸ ਲੜਾਈ ਦੀਆਂ ਲੰਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਵਿਚ ਵਾਹਰੂਆਂ ਦੇ ਵਾਰ ਕਰਨ, ਵੈਰੀਆਂ 'ਤੇ ਕੀਤੇ ਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਠੱਲ੍ਹਣ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਆਉਂਦਾ-ਕਿਵੇਂ ਵਾਰਾਂ ਜੁੜ ਕੇ ਨਿਕਲੀਆਂ, ਕਿਵੇਂ ਵੈਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅਗਲੇ ਗਲ ਆ ਪਏ ਤੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਡੱਕਿਆ ਤੇ ਨਾਕਾਮ ਕੀਤੇ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਵਾਰ ਪੈ ਗਿਆ। (ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ)।

ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਸਿਨਫ਼ ਏ। ਵਾਰ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਮੁਖ਼ਤਸਰ ਤਾਰੀਫ਼ ਅਸਾਂ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀ ਏ ਉਸ ਤੋਂ ਤਾਂ ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਦਰਾਵੜਾਂ ਤੇ