ਆਰੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲੰਮੇ ਖੂਨੀ ਜੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਲਭਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਿਉਂ ਜੇ ਇਹ ਨਜ਼ਮਾਂ ਵਾਰ ਦੀ ਟੈਕਨੀਕ, ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੇ ਬਿਆਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀਆਂ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ। (ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ, ਲੋਕ ਵਾਰਾਂ) ਪਰ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੁਭਾਵਕ ਲੋੜ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਬੀਰ ਰਸੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੁਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੌਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਹੂਲ ਕੇ ਵੈਰੀ ਦੇ ਦੰਦ ਖੱਟੇ ਕੀਤੇ। ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਵਾਰ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉੱਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

 

ਵਾਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ :

ਵਾਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੁੱਢ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ 'ਵਿ' ਧਾਤੂ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਵਾਰੀ ਜਾਂ 'ਵੈਰੀ' ਅਰਥਾਤ ਵਾਰ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਵਾਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। (ਪੰਜਾਬੀ ਬੀਰ ਸਾਹਿੱਤ, ਭਾ. ਵਿਭਾਗ, ਪੰਨਾ 72) ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹ ਰਚਨਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੋਵੇ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਵਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਰ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੀਤ ਰੂਪ ਓਡ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੋ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਬਹਿੰਦੀ। ਵਾਰ ਨਿਰੋਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਬਹਿਰ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਦਾ ਹੋਰ ਮਤ ਵੀ ਹੈ ਵਾਰ ਜਾਂ ਬਾਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਭੱਟ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਖਲੋ ਕੇ ਬੀਰ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵਾਰ ਹੋਇਆ। ਪ੍ਰੋ. ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ ਆਖਦਾ ਹੈ 'ਅਸਲ ਵਿਚ ਵਾਰ' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੂਲ ਵਾਰਤਾ ਪਦ ਹੈ। ਸੋ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵਾਰ ਉਹ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪਉੜੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਯੁੱਧ-ਕਥਾ ਜਾਂ ਜੰਗੀ ਵਾਰਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਪੁਕਾਰਨਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨ ਮੁਤਾਬਕ ਵਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ War ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਲੜਾਈ ਜਾਂ ਜੰਗ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰੋਸ (Wiros) ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ War ਅਤੇ Warrior (ਯੋਧਾ) ਨਿਕਲੇ ਹਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵੀਰ (ਭਰਾ) ਅਤੇ ਬੀਰ ਵੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਆਰਿਆਈ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਪਜ ਹੋਣ।

ਸੋ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵਾਰ ਉਹ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਬੀਰ ਰਸ ਨਾਲ ਛਲਕਦਾ ਹੋਇਆ ਜੋਧਿਆਂ, ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੇ ਬਹਾਦਰੀ ਭਰੇ ਕਾਰਜ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰੇ ਕਿ ਇਹ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਪਾਠਕ ਦਾ ਖੂਨ ਉਬਾਲੇ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਫਲਸਰੂਪ ਇਸ ਦੀ ਮੁਰਦਾ ਅਣਖ ਫਿਰ ਜਾਗ ਪਵੇ। ਦੂਸਰੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵਾਰ ਉਹ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ