وِکھے بِسنداس هوریں پرِوار سنے 'گِّلوالی' پِںڈ آ وّسے۔ ِاسے سال ِاسے بستی وِچ, هر جی نُوں پهِلے پُّتر دی دات مِلی جِس دا ناں 'تےج بھان' رّکھِآ گِآ۔ سماں پا کے هر جی دے گھر دو پُّتر چںدربھان تے بھان چںد هور پَےدا هواے۔ هر جی دے اّگے وےل ودھی تے سری تےج بھان جی سںمت 1557 (1500 ای.) وِچ 'دُّگل' کھّتریآں دے گھر وِآهے گاے۔ ِاسے سال ِاه

کھاندان مُڑ 'باسرکی' جا وسِآ۔ اگاڑی تےجبھان جی نُوں پُّتر دی دات مِلی جِس دا ناں امرچںد رّکھِآ گِآ۔ ِاهو بال-لال, سِّکھاں دے تیجے ستِگُرُو 'امرداس' جی بنے۔ گُرُو جی دے چاچے 'چںدر بھان' دے گھر دو بالک داتار چںد اتے ایسر داس پَےدا هواے۔ ِاسے ایسر داس دے ِاّکلَوتے سپُوت بھاای گُرداس هن۔ بھاای ساهِب دا جنم, ِاس پرِوار دے سِّکھ سّجن تے گوِاںدوال آ وّسن توں بااد سںمت 1608 بِ. (1551 ای.) وِچ ےانی سری گُرُو ارجن ساهِب توں دو کُ ورھے پهِلاں هويا۔" (بھاای گُرداس: جیون تے رچنا, پنّا 1-2)

جِتھے ایسر داس دی اُنھاں دے پِتا وجوں پُسٹی هُںدی هَے, اُتھے اُنھاں دی ماتا دا ناں 'جیونی دّسِآ هَے۔ اُنھاں دی ماتا 'جیونی' دے ناں اُّپر کِسے وی وِدوان نے کِںتُو نهیں کیتا جِوےں کای وِدوان ایسر داس دی تھاں اُنھاں دے پِتا دا ناں داتار چںد دّسدے هن پر نِمنلِکھِت ستراں اُنھاں دے پِتا دے ناں ایسر داس هی پرمانت کردیآں هن-

بھاای گُرداس ایسر بھلے کا بےٹا۔

ایسر وِسن داس بھلے دے پروار وِچوں آها کھتےٹا۔

(بںساولی ناما دساں پاتساهیآں کا, چرن پںجواں)

پرِوارک پِچھوکڑ وجوں اُنھاں دی گُرُو گھر نال رِستےداری دی ستھاپتی دی پرمانِکتا بںساولینامے توں سِّدھ هو جاںدی هَے۔ رِستے وجوں بھاای ساهِب تیسری پاتساهی سری گُرُو امرداس جی دے بھتیجے بندے هن, بیبی بھانی جی دے چچےرے بھرا, گُرُو ارجن دےو جی دے ماما اتے گُرُو هرِگوبِںد ساهِب دے نانا سابِت هُںدے هن۔ بھاای ساهِب ایسر داس دی ِاّکلَوتی سںتان سن۔ بچپن وِچ هی اُنھاں دے ماتا-پِتا دا سايا اُنھاں اُپروں اُّٹھ گِآ اتے پھِر اُنھاں نے گِآن پراپتی لای گُرُو گھر نال آپنے آپ نُوں جوڑ لِآ۔ گُرمت وِآکھِآ اتے سِّکھی پرچار وِچ اُمر بھر ِانّے مسرُوپھ رهے کِ اُنھاں نے وِآه تک نهیں کروايا پر اُنھاں دے رچنا سںسار دی وِسےستا هَے کِ اُنھاں نے گھر تِآگ اتے ِاستری تِآگ دی کِتے وی پرےرنا نهیں دِّتی, اُه تاں سگوں اُس دھرم نُوں هی پراتھمِکتا دِںدے هن جو گرهِستھ دی پرےرنا دِںدا۔ هووے۔ ڈا. رتن سِںگھ جّگی ِاس کتھن دی پروڑھتا هِّت آپنی آلوچنا- پُستک 'بھاای گُرداس : جیون تے رچنا' وِچ بھاای ساهِب دا ِاّک کبِّت دِںدا هَے—

جَےسے سر سرِتا سکل مَےں سمُںدر بنو,

مےر مَے سُمےر بڈو جگت بکھان هَے۔

ترُور بِکھَے جَےسے چںدن بِرکھ بڈو,

دھات مَے کنِک ات اُتم کَے مان هَے۔

پںچھیان مَے هںس مرِگ راجن مَے ساردُل,

گگن مَے سری راگ پارس پکھان هَے۔

گِآنن مَے گِآن ار دھِآنن مَے دھِآن گُر,

سکل دھرم مَے گرِهست پردھان هَے۔

بھاای ساهِب دا سُرُوآتی جیون گوِاںدوال ساهب وِکھے گُرُو ارجن دےو جی دی هجُوری وِچ هی بیتن دے سںکےت مِلدے هن۔ چُوںک بھاای ساهِب دے پِتا جی اُس وکت چلانا کر گاے سن جدوں اُه اجے تِنّ کُ ورھِآں دے هی سن تے ماتا 'جیونی' دا اکال چلانا اُدوں هويا جدوں اُنھاں نے آپنے جیون دا پَےر اجے باروےں ورھے وِچ هی دھرِآ سی۔ ِاس کرکے اُنھاں دا آرںبھک جیون (بچپن) گُرُو گھر وِچ هی بیتِآ تے کھاس کرکے گُرُو امرداس جی دے نِکٹورتی رهِن دا سُبھاگ پراپت کیتا۔ 'گُرداس' ناں رّکھن پِّچھے دھارنا وی ِاهو کںم کردی هَے کِ اُنھاں نے گُرُو ساهِبان دا داس بن کے آپنی ساری جِںدگی اتے سےوا گُرُو نُوں سمرپِت کرن دی ٹھان چُّکے سن۔

 

پڑھاای :

بھاای ساهِب دی سمُّچی رچنا دا نِّٹھ کے ادھِان کریاے تاں پتا چلدا هَے کِ اُه هِںدی, سںسکرِت, اُردُو, پھارسی, برجی توں ِالاوا پںجابی دے وی پںڈِت سن۔ هورناں بالک ساتھیآں واںگ اُنھاں نُوں گوِاںدوال ساهِب دی پاٹھسالا توں هی مُڈھلی وِّدِآ پراپت کرن دا سرپھ هاسِل رِها هَے۔ ِاتھے اُنھاں نے دےوناگری, گُرمُکھی اتے ٹاکری لِپی دے اّکھراں دی جانکاری لای۔ چُوںک سُنن وِچ آاُںدا هَے کِ اُنھاں وکتاں وِچ گوِاںدوال نُوں جرنَےلی سڑک لّگدی سی تے ِاس ترھاں وّڈے-وّڈے سهِراں نال سمپرک آسانی نال جُڑِآ رهِںدا سی۔ ِاتھے کوای نا کوای آلِم پھاجل, وِدوان جاں پںڈِت آيا رهِںدا سی۔ ِاںجھ گوِادوال وِدواناں اتے دھارمِک انُبھوی سںتاں دا گڑھ سی۔ گوسٹیآں هُںدیآں رهِںدیآں سن۔ بھاای ساهِب نے بچپن وِچ هی مهان سںتاں, وِدواناں دے پروچناں نُوں سُن کے آپنے گِآن وِچ ڈھےر وادھا کر لِآ سی۔ آپنے دھارمِک انُبھو وِچ هور وادھا کرااُن لای کِها جاںدا هَے کِ گُرُو امرداس جی نے ِانھاں نُوں کاںسی وی بھےجِآ۔ گُناں دی گُتھلی اتے آدرس سِّکھ وجوں جانے جاںدے بھاای گُرداس نُوں سِّکھی پرچار لای گُرُو امرداس جی نے چںبا اتے جںمُو آد پهاڑی ِالاکِآں وّل وی بھےجِآ جو اُس سمےں دیآں پرسِّدھ پهاڑی رِآستاں سن۔ س. رندھیر سِںگھ انُسار بھاای ساهِب نے اربی پھارسی سُلتانپُر توں سِّکھی کِاُںک اُس وکت سُلتانپُر لودھی وِچ ِاّک ِاسلامی وِدِآپیٹھ کاِام سی۔ س. رندھیر سِںگھ تاں ِاتھوں

تک لِکھدے هن کِ ِاس وِدِآپیٹھ وِچ مُگل بادساه ساه جهان دے پُّتر پوترے وی سُسِّکھِات هواے سن۔ ِاتھوں هی بھاای ساهِب نُوں سِّکھی پرچار هِّت آگرے بھےجِآ گِآ تے ِاتھوں اُنھاں لکھناُو, راجستھان دے وِبھِنّ سهِراں اتے بُرهانپُر آد کھےتراں دا رٹن وی کیتا۔ اکھیر چَوتھی پاتساهی گُرُو رامداس دے جوتی جوت سمااُن (1581 ای.) دے مَوکے 'تے واپس پرتے۔ چَوتھی پاتساهی نے س. رندھیر سِںگھ انُسار 1634 بِ. (1577 ای.) نُوں کسمیر وِّچ سّچ دھرم دے بیج مںتراں دے چھّٹے دےن لای بھےجِآ۔ پھِر گُرُو ارجن دےو جی دے چرناں وِچ آپنی سےوا بھاونا نُوں سمرپِت کیتا۔ رامداسپُر (اںمرِتسر) رهِ کے گُرُو ارجن دےو جی دی پرےرنا سدکا سِّکھی پرچار لای تنو-منو جُّٹ گاے۔ ِاّتھے هی گُرُو ارجن دےو جی نُوں کای ِاّک مُسکِلاں دا ساهمنا کرنا پِآ۔ کھاس کرکے آپنے بھرا پرِتھی چںد دُآرا پَےدا کیتیآں پرےسانیآں اُنھاں دے سِّکھی مِسن وِچ رُکاوٹاں پا رهیآں سن۔ آپنے آپ نُوں وّڈا هون دے ناتے گُرگّدی دا هّکدار سمجھدِآں اُنھاں نے (پرِتھی چںد) گُرُو ارجن دےو جی وِرُّدھ آپنیآں سرگرمیآں تےج کیتیآں هوایآں سن۔ اُس دیآں مںد هرکتاں اتے کُچالاں کارن گُرُو گھر 'تے آرتھِک سںکٹ مںڈرااُنے سُرُو هو گاے۔ چُوںک پرِتھی چںد دُآرا سںگتاں نُوں ورگلا کے اُنھاں ولوں گُرُو گھر لای لِآںدی مايا رستے وِچ هی جھپٹ لَےںدے سن۔ گُرُو گولک کھالی هو رهی سی۔ لںگر وِچ مِّسے پرسادے ورتن لّگ پاے۔ بھاای ساهِب نے بھاای بُّڈھا اتے هور گُرسِّکھاں نُوں مايا رسد ِاّکّٹھی کرن لای بِٹھايا اتے نال هی سںگتاں نُوں گُرگّدی دے اسل وارِس بابت جانکاری وی دِںدے رهے۔ ِاس ترھاں سماں پا کے بھاای گُرداس جی دی هِںمت سدکا گُرُو دی گولک بھرپُور هُںدی گای تے پھِر هَولی-هَولی آرتھِکتا 'تے پُوری ترھاں کابُو پا لِآ گِآ پر اَودھر پرِتھی چںد دے وَےر وِرودھ وِچ کوای پھرک نا پِآ۔ بھاای ساهِب نے پرِتھی چںد نُوں سماجھااُن دی کوسِس کیتی پر سمجھااُن دے ِاوج وجوں پرِتھی چںد توں بُرا بھلا اکھوااُنا پِآ۔ بھاای ساهِب نے دُکھی هو کے ِانھاں مینِآ 'تے ِاّک وار لِکھی جو 36ویں وار کرکے جانی جاںدی هَے۔ ِاس ترھاں دیآں کای پاُڑیآں وِچ 'مینِآں' نُوں سںبودھت ستراں هن-

باجیگر دی کھےڈ جِاُ سبھ کُوڑ تماسا۔

رلَے جُ سںگت مینِآ اُٹھ چلَے نِراسا ۔۔ (۳۶/۷)

کلا رُوپ هوِا هستانی مَےگل اَوماهَے۔

تِاُ نکٹ پںتھ هَے مینِآ مِل نرک نِباهَے۔ (۳۶/۶)

ستِگُر سچا پاتِساهُ مُهُ کالَے مینا۔ (۳۶/۱)

دسوںدھ دی پِرت :

اتیت توں سبک سِکھدِآں کِ کِتے اّگوں وی گُرُو گھر دے دوکھیآں کارن گُرُو گھر آرتھِک سںکٹ دا سِکار نا هو جاوے, بھاای ساهِب نے 'دسوںدھ' ناں دے پرستاو نُوں گُرُو ارجن دےو جی توں پروانگی دُآ لای۔ 'دسوںدھ' دے سابدِک ارتھاں بارے وی وِدواناں وِچ متبھےد جاری هَے۔ بھاای کانھ سِںگھ انُسار دسوںدھ توں بھاو 'دسماںس' ارتھات کُل آمدن دا دسواں هِّسا۔ هر سِّکھ لای ِاه لاجمی هو گِآ کِ اُه آپنی کِرت کماای وِچوں دسواں هِّسا گُرُو دی گولک وِچ پااے۔ (مهان کوس, پنّا 462) پر بھاای رندھیر سِںگھ (بھاای گُرداس بھّلے دا سںکھےپ جیون) اتے ڈا. دلیپ سِںگھ دیپ دسوںدھ توں بھاو دّسوےں هِّسے دا اّدھ لَےںدے هن بھاو پںج پرتیست۔ ِاه دھن ِاّک دھارمِک جگھا (دھرمسالا جاں گُردُآرا) دے مُکھی مسںد راهیں گولکاں وِچ ِاّکّٹھا کیتا جاںدا تے ِاس ترھاں گُرُو گھر 'تے چھااے آرتھِکتا دے بّدل جاںدے بنے۔ دسوںدھ دی پِرت پااُن نال مايا اتے رسد دی کوای کمی نا رهی۔ ِاس وِاُںت نُوں گھڑن دا سِهرا وی سُوجھوان پُرس بھاای گُرداس جی نُوں هی جاںدا هَے۔

 

سپھل پربںدھک اتے سّچے سےوک-  بھاای گُرداس جی نے هر گُرُو جوت نال رل کے سِّکھی دی پرپھُلتا لای ےوگدان پايا۔ دھنّ گُرُو رامداس جی نے جِس وےلے رامداسپُرے (اںمرِتسر) پُرانی ڈھںڈھ نُوں سروور دا رُوپ دےن لای پهِلکدمی کیتی تاں اُنھاں ولوں بناای 'پںج دانے-پردھان گُرمُکھاں' دی 'کںم کرنی' پںچاِات وِچ بھاای گُرداس جی نے موهری دا پھرج ادا کیتا۔ بھاای ساهِب امرِت-سروور دی کھُداای وےلے هاجر سن جو آپنی پهِلی وار وِچ سںکےت کردے هن کِ گُرُو رامداس جی نے پُورن تال کھٹايا تے اُس دا ناں اںمرِتسر رّکھِآ۔

بَےٹھا سوڈھی پاتساه, رامداس ستِگُر کهاوَے

پُورن تال کھٹايا, اںمرِتسر وِچ جوت جگاوَے۔

اُلٹا کھےل کھسںم دا اُلٹی گںگ سمُںد سماوَے۔

 

آد گرںتھ دی سمپادنا :

گُرُو ارجن دےو جی دی دِلی ِاّچھا سی کِ پُوروورتی گُرُوآں, سںتاں, بھگتاں دی کھِلری پای بانی نُوں ِاّک وّڈے آکار دے گرںتھ وِچ سامِل کیتا جاوے تاں جو گُرُو گھر دے دوکھیآں ولوں جو رلےوےں کیتے جا رهے سن, اُنھاں توں بچِآ جا سکے۔ پرِتھی چںد جو مُتواجی گُرگّدی چلا کے سںگتاں نُوں گُںمراه کر رِها سی تے اُس دا اّگوں پُّتر مِهربان آپنی رچنا وِچ 'نانک' پد دی ورتوں کرکے گُربانی دا بھُلےکھا پا رِها سی۔ ِاس لای گُرُو ارجن دےو جی دے اّگے چنَوتی سی کِ بانی دا ِاّک پرمانِک سںکلن سںگتاں نُوں دِّتا جاوے

جِس توں اُه کوای سےدھ لَے سکن تے کّچی بانی تے سّچی بانی (گُرُو ساهِبان دی) نُوں رلگّڈ هون توں بچايا جاوے۔ کِها جاںدا هَے کِ سںمت 1646 بِ. وِچ ستِگُر نانک دےو جی دے پوترے دھرم چںد دا دےهاںت هويا تاں رامداسپُرے توں ستِگُرُو ارجن دےو پرچااُنی (مُکان) واستے, ڈےهرا بابا نانک پدھارے تے هورم (لاهَور) توں مینے وی پهُںچے۔ اُتھے کِسے سِّکھ نے مینِآں دا رچِآ هويا کوای سبد سلوک پڑھِآ۔ اُس وِچ 'نانک' نام آيا سُن کے سری گُرُو ارجن دےو جی دے کنّ کھڑھے هو گاے۔ مُکانے مُڑ کے, آپ نے بھاای گُرداس تے بابا بُّڈھا جی آد گُرمُکھاں نال ِاس بارے وِچار کرکے پھَےسلا کر لِآ کِ اکالی بانی وِچ رلا پَےن دی روکتھام جرُوری هَے ۔ (بںساولی ناما, چرن 5) ِاس مهان کارج نُوں نےپرے چاڑھن دی جِںمےواری گُرُو ارجن دےو جی نے بھاای ساهِب دی لاای۔ بھاای ساهِب نُوں آدےس دِّتا گِآ کِ اُه ساری بانی نُوں ِاّکّت کرکے, ِاّک ترتیب وِچ لِکھن۔ ِاه کارج 1603 ای. نُوں سُرُو هويا۔ گُرُو ارجن دےو جی ساری بانی سودھ کے, اُس نُوں راگاں, چھںداں اتے گُرُو وِاکتیآں دی ترتیب دے کے بھاای ساهِب نُوں دے دِںدے تے بھاای ساهِب گُرُو دی دّسی ترتیب انُسار لِکھی جاںدے سن۔ بھاای ساهِب نے 1661 بِ. (1604 ایسوی) وِچ ِاه کارج سمپُورن کیتا۔ ِاس ترھاں ِاس کٹِآلے کارج نُوں سر کرن وِچ 14 مهینے لّگے تے ِاس کارج وِچ سپھلتا پراپت کیتی۔

جدوں آد گرںتھ دی گُرُو ارجن دےو جی ولوں سمپادنا هو رهی سی تاں گُرُو ارجن دےو جی نے بھاای گُرداس نُوں وی آپنی بانی ِاس وِچ سامِل کرن لای کِها۔ بھاای ساهِب نے بڑی نِمرتا نال کِها کِ جی مَےں تاں آپ دا داس هاں, مےری کوِتا گُربانی دے تُل کھڑھی نهیں هو سکدی۔ ِاس توں پربھاوِت هو کے گُرُو ارجن دےو جی نے بھاای ساهِب دی بانی نُوں گُربانی دی کُںجی هون دا رُتبا بکھسِآ۔ چُوںک 'گُربانی رُوپی جںدرا ِاس (بھاای گُرداس دی بانی) کُںجی نال هی کھُّلھدا هَے۔ ِاه ِاّک کهاوت واںگ آکھِآ جاںدا هَے—گُربانی دی کُںجی بانی۔ جو بھاای گُرداس وکھانی۔" (ڈا. دلیپ سِںگھ دیپ, بھاای گُرداس) ٹھیک گُربانی دے جٹِل وِچاراں اتے آدھِآتمک رهّساں نُوں آپنیآں رچناواں وِچ سےکھے رُوپ وِچ سںچارِت کیتا۔ ِاسے کرکے ِانھاں دی بانی نُوں کوای وِدوان سِّکھاں دا پهِلا رهِتناما آکھدا هَے تے کوای نیتی ساستر۔ "آد گرںتھ دے پرتھم پرکاس دے اوسر تے ِاّک ساندار کوی دربار هويا جِنھاں وِچ پںڈِت کےسو گوپال, بنارس, کسمیر توں مهان وِدوان تے کویآں نے بھاگ لِآ۔ ِاس ساندار کوی دربار دی پردھانگی دا سُبھاگ بھاای گُرداس نُوں پراپت هويا۔" (سردُول سِںگھ, بھاای گُرداس, پنّا 22) چےتے رهے کِ آد گرںتھ دے پرکاس هون تے بابا بُّڈھا جی پهِلے گرںتھی نِےُکت هواے۔  

گُرُو ارجن دےو جی دے سهیدی پراپت (30 مای 1606 ایسوی) کرن تے پهِلاں گُرُو هرِگوبِںد ساهِب نُوں گُرِآای دا تِلک لگا دِّتا۔ بھاای گُرداس جی نُوں هُکم هويا کِ اُه هرِمںدر ساهِب دی سےوا سںبھالن اتے گُرُو هرِگوبِںد جی دی هجُوری وِچ رهِن۔ جدوں گُرُو ارجن دےو جی دے سهید هون دی کھبر مِلی تاں گُرُو گرںتھ ساهِب دا پاٹھ بھاای بُّڈھا جی توں کروايا گِآ اتے ارداس بھاای گُرداس جی نے کیتی۔ (بھاای گُرداس, بھا. وِبھاگ, پنّا 4) ِاه ٹھیک هَے کِ گُرُو ارجن دےو جی دی سهیدی بابت بھاای گُرداس ولوں آپنیآں واراں وِچ کوای اُکتی جاں هوالا درج نهیں پر ِاس دا متلب ِاه وی نهیں کِ اُنھاں نُوں سدما هی نا پهُںچِآ هووے, سدما هی نهیں سگوں بهُت گهِرا سدما پهُںچِآ۔ ڈا. رتن سِںگھ جّگی بھاای ویر سِںگھ تے هور کای وِدواناں دے هوالے نال لِکھدا هَے کِ ِاس گھٹنا دا بھاای ساهِب اُپر بهُت پربھاو پِآ تے اُنھاں دا کوی هِردا پںگھر کے هےٹھاں لِکھی پاُڑی راهیں وگ تُرِآ-

- رهِںدے گُرُو دریآاُ وِچ مین کُلین هےت نِربانی۔

درسن دےکھ پتںگ جِاُ جوتی اںدر جوت سمانی۔

سبد سُرت لِو مِرگ جِاُ بھیڑ پای چِت اور ن آنی۔

چرن کول مِل بھور جِاُ جِاُ سُکھ سمپٹ وِچ رَےن وِهانی۔

گُر اُپدےس ن وِسرَے بابیهے جِاُ آکھ وکھانی۔

گُرمُکھ سُکھ پھل پِرم رس سهس سمادھ سادھ سںگ جانی۔

گُر ارجن وِٹهُ کُربانی۔ (۲۴/۲۳)

گُرُو ارجن دےو جی توں بااد گُرُو هرِگوبِںد جی بهُت هی چھوٹی اُمر ارتھات گِآراں سال دی اُمر (1606 ایسوی) وِچ گُرگّدی 'تے بِراجمان هواے۔ گُرُو هرِگوبِںد ساهِب دی گُرگّدی دی پراپتی وےلو بھاای ساهِب کاپھی اُمر دے هو چُّکے سن پر پھِر وی گُرُو گھر دی سےوا وِچ اُه کِسے وی کِسم دی ڈھِّلمّٹھ نهیں سن آاُن دِںدے۔ 1609 ایسوی وِچ سری گُرُو هرِگوبِںد ساهِب نے بھگتی دے نال سکتی دا سُمےل کرن لای اکال تکھت دی ستھاپنا کیتی تے بھاای گُرداس جی نُوں ِاس دا پرمُّکھ سےوادار (جتھےدار) تھاپِآ گِآ۔ ِاس ترھاں سِّکھ دھرم دے مںچ 'تے 'سںت' دے نال 'سِپاهی' دا سرُوپ وی مےل دِّتا۔ ِاه سبھ کُجھ سِّکھاں نُوں آپنی تاکت نال جُلم دا ٹاکرا کرن لای کیتا گِآ۔ بھاای گُرداس نے ِاس مںتو لای 'سِّکھاں نُوں سستر وِدِآ سِکھااُن لای اُستاداں نُوں بُلايا اتے پڑتالِآ۔ سِکھااُن لای هوےلیآں, مَےداناں, تھاواں 'تے ےودھے نِےُکت کرکے مُکّرر کیتے۔ باکاِادا سِکھلاای سُرُو هو گای۔ دُور دُور توں سستر مںگوااے گاے۔ کارکھانے کھولھے گاے۔ چںگے

سستر بنااُن والِآں کاریگراں دی کدر تے سان ودھااُن دے تریکے ورتے—بھاای ساهِب نے توپکھانے تِآر کروااے۔ ےوگ تھاواں توں سست مںگوااُن لای پّتر لِکھے۔" (سردُول سِںگھ, بھاای گُرداس, پنّا 27) ِاس ترھاں سںت سرُوپ والی سِّکھی, نال-نال سستردھاری هو کے دُسمناں دا ٹاکرا کرن واستے تِآر هو گای۔ بھاای ساهِب نُوں ےوگ پربںدھک سمجھدِآں هوياں گُرُو هرِگوبِںد ساهِب نے آپنیآں نانک مّت اتے کسمیر دیآں ےاتراواں دوران گُرگّدی دی دےکھ-رےکھ اُنھاں نُوں سَوںپی۔ اکال تکھت دی ستھاپنا, چںگے سستر بنااُن لای کارکھانِآں دا کھولھنا تے پاس کرکے کسمیر واپسی تے گُرُو ساهِب دے سُبھاا وِچ آای بیرتا بھرپُور تبدیلی نے لوکاں وِچ کای تَوکھلے پَےدا کر دِّتے۔ کای تاں سںکا جاهِر کرن لّگ پاے کِ نانکمت آپنے اسلی راه توں بھٹکدا جا رِها هَے۔ ِانھاں هالات وِچ لوکاں نُوں بھاای گُرداس نے بڑی سُوجھبُوجھ اتے دُوراںدےسی دا سبُوت دِںدِآں سمجھايا کِ ِاه کوای تبدیلی نهیں هوای, کوای وّکھری گّل نهیں هوای۔ کدم اُهی هَے, راه اُه هی هَے, سِرپھ چال بدلی هَے تے تِّکھی هوای هَے۔ گُرُو ارجن دےو جی نے کايا پلٹی هَے تے گُرُو هرِگوبِںد بنِآ هَے۔ (ستِبیر سِںگھ, گُرُو هرِگوبِںد, پنّا 26) "جِوےں کھےت دی رّکھِآ لای کِّکراں دی واڑ, چںدن دی راکھی لای اُس دُآلے سّپ, گھر دے بچاا لای جںدرے دی لوڑ هَے, ِاسے ترھاں بھگتی دی رّکھِآ لای سکتی دی لوڑ هَے۔" (ڈا. دلیپ سِںگھ دیپ, بھاای گُرداس) ڈا. رتن سِںگھ جّگی انُسار اُنھاں نے نِمن لِکھِت چھّبیویں وار دی 24ویں پاُڑی ِاس پرسںگ وِچ لِکھی-

دھرم سال کر بهیدا ِاّکت تھااُں ن ٹِکَے ٹِکايا۔

پاتِساه گھر آودے گڑ چڑِآ پاتِساه چڑايا۔

اُمت مهل ن پاوای نٹھا پھِرَے ن ڈرَے ڈرايا۔

مںجی بهِ سںتوکھدا کُتے رکھ سِکار کھِلايا۔

اجر جرَے ن آپ جنايا۔۔ (۲۶/۲۴)

گُرُو ساهِب اتے سِّکھ درسن دی چڑت وےکھ کے کایآں نُوں ایرکھا هون لّگی تے پھلسرُوپ اُنھاں نے جهاںگیر دے کنّ بھرنے سُرُو کر دِّتے۔ گلت ریپورٹاں دے آدھار 'تے گُرُو جی نُوں دِّلی بُلا لِآ۔ جان لّگِآں گُرُو جی نے گُرُو گھر دا سارا کںمکاج بھاای گُرداس تے بھاای بُّڈھا جی نُوں سَوںپِآ۔ دِّلی توں جد گُرُو ساهِب نُوں بںدی بنا کے گوالیار دے کِلھے وِچ بھےجِآ گِآ تاں بھاای گُرداس تے کُجھ سِّکھاں دی گُرُو ساهِب نُوں گوالیار دے کِلھے وِچ مِلن دی ڈِاُوٹی لگاای گای۔ کِلھے دا کِلھےدار هرِداس گُرُو ساهِب دا سردھالُو سِّکھ سی۔ اُس نے آپنی سِّکھی سےوکی دِکھااُںدِآں بھاای گُرداس هوراں نُوں گُرُو ساهِب نال مِلوا دِّتا۔ بااد وِچ جهاںگیر نُوں وی اهِساس هو گِآ کِ اُس نے گلت کدم پُّٹِآ هَے تے اُس نے باِاّجت گُرُو جی نُوں

رِهاا کر دِّتا۔

آم تَور 'تے جدوں وی گُرُو هرِگوبِںد ساهِب کِتے باهر ےاترا 'تے نِکلدے سن تاں پِچھوں گُرُو گھر دا پربںدھ کرن دی ڈِاُوٹی بھاای گُرداس دی هی لگواای جاںدی سی۔ ِاتھوں تک کِ جدوں بابا بُّڈھا جی پرلوک سِدھار گاے تاں هرِمںدر ساهِب دے مُکھ گرںتھی دی سےوا وی ِانھاں نُوں هی سَوںپی گای۔ ِاّک وار دیوالی دے مَوکے 'تے سِّکھاں وِچکار سِّکھی سِدک دی گّل چل پای کِ سِّکھ کِنّا وی نِسٹھاوان جاں سِدکوان کِاُں نا هووے, کِسے وکت ڈول هی جاںدا هَے۔ بھاای ساهِب نے ِاس دھارنا نُوں بڑے دھیرج نال ترک آدھارِت رّکھ کے ناکار دِّتا۔ اُنھاں انُسار سّچا سِکھ کدے وی نهیں ڈولدا, سِرپھ وِکھاوے والا ارتھات کّچا سِّکھ ڈول سکدا هَے۔ ِاس پرتھاِا اُنھاں نے 35ویں وار دی 20ویں پاُڑی لِکھی-

جے ماں هووَے جارنی کِاُ پُت پتارے۔

گاای مانک نِگلِآ پےٹ پاڑ ن مارے۔

جے پِر بهُ گھر هںڈھنا ست رکھے نارے۔

امر چلاوَے چںم دے چاکر وےچارے۔

جے مد پیتا بامنی لوِا لُجھن سارے۔

جے گُر ساںگ ورتدا سِکھ سِدک ن هارے۔ (۳۵/۲۰)

“جے گُر ساںگ ورتدا سِکھ سِدک ن هارے۔“ تُک توں گُرُو هرِگوبِںد ساهِب نُوں مهِسُوس هون لّگا کِ بھاای ساهِب دے من اںدر کِتے نا کِتے وِدوتا دی هاُمَے گھر کر چُّکی هَے۔ گُرُو ساهِب انُسار ِاس کتھن وِچ ِاّک الَوکِک مٹک هںکار نُوں پَےدا کرن والی هَے, جِس کرکے لاجمی سِّکھ دے من وِچ هںکار پَےدا هو جاںدا هَے۔ ِاس نُوں دُور کرنا چاهیدا هَے۔ ِاس مںتو لای کِها جاںدا هَے کِ بھاای ساهِب نُوں گھوڑے کھریدن لای کابل بھےجِآ۔ گھوڑِآں دا سَودا تَےا هو گِآ تے جدوں ِاّک تںبُو وِچ جا کے مايا دےن لای بولیآں کھولھن لّگے تاں موهراں (اسرپھیآں) دی تھاں ٹھیکریآں نِکلیآں۔ بھاای ساهِب تاں ڈَور بھَور هو گاے۔ سمجھ نا آوے کی کیتا جاوے۔ بدنامی توں ڈردے مارے تںبُو 'چوں نّٹھ نِکلے تے کاسی جا پهُںچے۔ اُتھے گُرسِّکھی دے پرچار وِچ جُّٹ گاے۔ ِاتھے بھاای ساهِب دی وِدواناں, پںڈتاں, سنِّآسیآں نال گوسٹیآں هُںدیآں رهیآں۔ گُرُو ساهِب دے هُکمنامے 'تے امل کردِآں آپ کاسی توں امرِتسر نُوں تُر پاے۔ بھاای ساهِب نے اںمرِتسر پهُںچ کے ِاّک گُناهگار دے تَور 'تے گُرُو جی توں کھِما مںگی۔ گُرُو جی نے بھاای ساهِب نُوں هاُمَے تِآگ دا اُپدےس دِّتا تے اُدھر بھاای ساهِب نے پسچاتاپ وجوں 35ویں وار دیآں هی هور تِنّ پاُڑیآں دی سِرجنا کیتی جِنھاں دیآں اںتلیآں ستراں وِچ گُرُو اّگے سِّکھ نُوں نِمانا جِها دسِآ گِآ هَے-

-ساںگَے اںدر سابتے سے وِرلے بںدے۔

-جے گُر بھرمااے ساںگ کر کِآ سِکھ وِچارا۔

-ساںگے اںدر سابتا جِس گُرُو سهااے۔

اُپروکت سبھ گھٹناواں منوکلپِت هن جو کُجھ ِاّک ساکھیآں نُوں آدھار بنا کے سّچ منّ لایآں گایآں هن۔ پر جےکر ساکھیآں نُوں اُپروکت گھٹنا دے پرسںگ وِچ گهُ نال وِچاریاے تاں ساکھیآں وِچ دِّتے وےروِآں وِچ هی دوںد هَے جو ِاس گھٹنا نُوں کلپِت هی ستھاپت کردا هَے۔ بےسّک اجِهیآں گھٹناواں ساکھیکاراں نے سِّکھی سردھا وّس هو کے هی لِکھیآں هون پر اجِهی وِوےک رهِت سردھا بھاای گُرداس دی سکھسیات نُوں چھُٹِآن لای هی سهاای هو رهی هَے۔ ِاس سںبںدھی سانُوں ڈا. دلیپ سِںگھ دیپ دی کیتی ٹِّپنی سارتھک وِکھاای دِںدی هَے جدوں اُه لِکھدے هن-" سںبھو هَے کِ وِرودھی مینِآں نے جِنھاں دے پرچار نُوں بھاای ساهِب نے بےاسر کر دِّتا سی اتے جو بھاای ساهِب توں اَوکھے سن, اُنھاں دی وڈِآای نُوں گھٹااُن لای چال چّلی هووے۔" (بھاای گُرداس دی پهِلی وار, پنّا 21) کھاس کرکے اجِهے وےروے گُرپرتاپ سُورج اتے تواریکھ گُرُو کھالسا وِچ درج هن۔

 

اںتِم سماں :

بھاای گُرداس جی نے اںتلے دِن گوِاںدوال وِچ بتیت کیتے۔ گُرُو هرِگوبِںد ساهِب دی سهِمتی نال بھاای ساهِب اںمرِتسر توں گوِاںدوال آ گاے سن تے ِاتھے هی اُنھاں نے اںتِم سواس لاے۔ سِآنِآں دا مت هَے کِ مهاںپُرکھاں نُوں آپنے اںت بارے پتا لّگ جاںدا هَے کِاُںک اُه دُوراںدےسی هون توں ِالاوا آتمگِآنی وی هويا کردے هن۔ ِاّک دِن اںمرِت وےلے اُنھاں نے گُرُو ساهِب نُوں سُوچِت کیتا کِ اُنھاں دا اںتِم وکت آ چُکِآ هَے۔ "آپنے پِآرے اتے سرومنی سِّکھ بجُرگ توں ِاه سُن کے گُرُو ساهِب دے هِردے وِچ وَےراگ آيا۔ بھاای ساهِب دی جیبھ نے جپُجی اتے سُکھمنی دا اںتِم پاٹھ کیتا اتے پھِر گُرُو چرناں 'تے آکھری مّتھا ٹےکِآ۔ آپنے پرےم بھِّجے نَےناں نال گُرُو جی نے بھاای گُرداس نُوں آکھری سُآس لَےںدِآں دےکھِآ اتے کِها-

دھنّ جنم تُمرو جگ آےو۔

مهِ مںڈل مهِ جس وِستارا۔

پاِا پرمگت پںتھ پدھارا۔

چِرکال تےرو رهِ نامُ۔

جانهِ گُرُو پںتھ ابھِرامُو ۔

(ڈا. دلیپ سِںگھ دیپ, بھاای گُرداس پنّا 3-4)

چار گُرُو ساهِبان دے درسن کرن دا سرپھ هاسِل کرن والی اُّچ رُوهانیات سکھسیات بھاای گُرداس جی دا سسکار گُرُو جی نے آپنے هّتھیں کیتا۔ 86 ورھِآں دی لںمی اُمر بھوگ کے 1694 بِ. (1637 ای.) وِچ بھاای ساهِب سریرک بانا تِآگ گاے۔ (بھاای کانھ سِںگھ نابھا اتے بھاای ویر سِںگھ مُتابک دےهاںت 1637 ایسوی دا منِّآ گِآ هَے) ِاس اُپرںت گُرُو هرِگوبِںد ساهِب نے اںمرِتسر آ کے اکال تکھت وِکھے بھاای گُرداس نمِت گُرُو گرںتھ ساهِب دا پاٹھ رّکھِآ۔ کایآں انُسار بھاای گُرداس نمِت اکھںڈ پاٹھ دا آرںبھ هرِمںدر ساهِب وِکھے رّکھِآ گِآ۔ دُور-دُور توں سںگتاں ِاّکّتر هوایآں, اکھںڈ پاٹھ دا بھوگ پِآ, دیوان سّج, کیرتن کیتا گِآ اتے اںتِم ارداس گُرُو هرِگوبِںد جی نے آپ کیتی۔ (ڈا. هرنےک سِںگھ کومل-بھاای گُرداس, جیون, چِںتن تے کلا, پنّا 30)

 

بھاای گُرداس دا وِاکتِتو:

بھاای گُرداس ِاّک مهان وِاکتِتو دے سُآمی هواے هن جو کهِنی تے کرنی وِچ پُورن گُرسِّکھ هو نِبڑے هن۔ ڈا. رتن سِںگھ جّگی دا کتھن هَے—“اُه برهم گِآنی سن, بِبےک بُّدھی دے مالک سن۔ هںس واںگ اُه نیر اتے کھیر دا نِتارا کر سکدے سن۔" (بھاای گُرداس : جیونی تے رچنا, پنّا 25) بھاای گُرداس دی کاو سکھسیات دی وِلّکھن وِسےستا ِاه رهی هَے کِ اُه لوک پّدھر 'تے وِچردے رهے هن۔ بےسّک اُنھاں دے وِچاراں دا آدھار گُربانی هَے پر اُنھاں وِچاراں دی ابھِوِاکتی لای بھاسا ِانّی سرل سُبھاوک ورتی هَے کِ وِچار لوکاں دی سمجھ گوچرے آسانی نال پَے جاںدے هن۔ ِاسے وِسےستا نُوں مُکھ رّکھ کے هی گُرُو ارجن دےو جی نے اُنھاں دی بانی نُوں گُربانی دی کُّجی, ٹیکا جاں وِآکھِآ کهِ کے وڈِآيا هَے۔ گُرُو گھر وِچ جےکر کِسے وِدوان دیآں رچناواں دا گاِان گُربانی واںگ سردھا بھاونا نال کیتا جاںدا هَے تاں اُه بھاای گُرداس دیآں چالی واراں هن۔

اسیں بھاای ساهِب دے وِاکتِتو نُوں اُبھارن والے کای تّتاں نُوں ِاسے ادھِآِا وِچ پرستُت کر آاے هاں۔ ِاتھے دُهرااُنا واجِب نهیں۔ پھِر وی اسیں کهِ سکدے هاں کِ اُه آدرس سِّکھ کای سںستھاواں دا پربںدھک وی رِها سگوں کای سںستھاواں دے نِرمان وِچ آپنا هِّسا وی پااُںدا رِها هَے۔ گُرُو چّک نگری وسااُن لای جو پںج سِآنے سِّکھاں نُوں جِںما سَوںپِآ سی, اُنھاں وِچ بھاای گُرداس وی سن۔ اںمرِت سروور نُوں پّکِآں کرن اتے سروور وِچ هرِمںدر ساهِب دی اُساری کرن لای جِتھے بابا بُّڈھا جی دی جِںمےواری سی, اُتھے بھاای گُرداس جی نُوں برابر جِںمےواری سَوںپی گای سی۔ گُرُو گھر دی آرتھِک هالت 'تے کابُو پااُن لای ِاّک سُگھڑ ارتھ-ساستری دا سبُوت دِںدِآں گُرُو

ساهِب نُوں دسوںدھ دی پِرت تورن دا سُجھاا دِّتا۔ ِاس سُجھاا دے املی رُوپ وِچ آاُن دی دےر سی کِ گُرُو دربار دا آرتھِک پربںدھ ِانّا بلوان هو گِآ کِ سِّکھی لهِر نُوں پرپھُّلِت کرن وِچ ِاس پربںدھ دی بڑی اهِمیات هَے۔ گُرُو گرںتھ ساهِب دی سمپادنا دا کارج تاں اَوکھا هَے هی, نال نال گُرُوآں, سںتاں, بھگتاں دی بانی نُوں ترتیب اتے پھِر راگاں انُسار ترتیب دےن وِچ اُنھاں گُرُو ساهِب دی مدد کیتی۔

ِاس توں ِالاوا آپ سےوگ پربںدھک اتے گُرُو گھر دے ایماندار سلاهکار وی سن۔ گُرُو هرِگوبِںد ساهِب جدوں وی کِسے سپھر 'تے باهر نِکلدے تاں پِچھوں گُرُو گھر دا پربںدھ مُکھ تَور 'تے آپ هی کرِآ کردے سن۔ بھاای ساهِب نے گُرمت دے جِّتھے سارے پّکھاں دی سهِج ابھِوِاکتی کیتی هَے, اُتھے جیون جاچ دے کُجھ سِّدھاںت وی دّسے هن جو اُنھاں دیآں واراں وِچ تھاں-تھاں دِکھاای دِںدے هن۔ بھاای گُرداس جی جِّتھے ِاّک کوی سن, اُتھے اُنھاں دیآں آپنیآں رچناواں وِچوں ِاّک ِاتِهاسکار والا وِاکتِتو وی اُبھردا هَے۔ پهِلی وار تاں گُرُو نانک دےو جی دی کاوِمای بولاں وِچ لِکھی ِاّک کِسم دی جیونی هی هَے جو ِاتِهاس پّکھوں مهّتوسیل هَے۔ ِاسے ترھاں گِآرویں وار وِچ پهِلے چھے گُرُو ساهِبان دے گُرُو گھر دے نِکٹورتی سِّکھاں دے سںکےت ماتر هوالے وی ِاتِهاس دی کوٹی وِچ آاُںدے هن۔ بهُپّکھی پرتِبھا دے مالک بھاای گُرداس پںجابی توں ِالاوا هور کای جُباناں دے گِآتا وی سن۔ ِاس دی اُگاهی اُنھاں دے وار کاو توں ِالاوا هور رچیآں رچناواں توں مِلدی هَے۔ سبد بھںڈار ِانّا سی کِ اُه ِاّک نُکتے نُوں سپّسٹ کرن لای کای کای درِسٹاںت دے جاںدے۔ ڈا. رتن سِںگھ جّگی انُسار "جے پاٹھک دی پهِلے درِسٹاںت نال تسّلی نهیں هوای تے جے اُنھاں دیآں اّکھاں وِچ جِگِآسا اجے وِدمان هَے تاں اگلا درِسٹاںت اُس نُوں کھتم کر دِںدا هَے۔ جدوں پاٹھک دی تسّلی هّدوں ٹّپ نهیں جاںدی تد تک بھاای گُرداس رُکدے نهیں اتے اںت وِچ پاٹھک نُوں هی بّس کرکے هّتھ کھڑے کرنے پَےںدے هن۔" (بھاای گُرداس-جیونی تے رچنا, پنّا 28) سے نِمرتا دے پُںج بھاای گُرداس جی ِاّک برهم گِآنی, وِدوان, سرومنی کوی, آدرس گُرسِّکھ دے پرتیک اتے مهان بھاسا وِگِآنی سن۔

ڈا. رتن سِںگھ جّگی نے بھاای گُرداس دے وِاکتِتو دی چرچا کردِآں بنارس وِکھے ِاّک پُراتن چِّتر دے اُپلبدھ هون دی گّل آکھی هَے۔ ڈا. جّگی انُسار بھاای ساهِب دا ِاه چِّتر چےتنا مّٹھ وِچ سُرّکھِات هَے۔ "پھرےم هواے ِاس چِّتر دی بنن تِتھی اتے چِّترکار بارے بھاوےں هُن اُتھے کِسے نُوں کوای گِآن نهیں۔ پر اُںجھ ِاه چِّتر 150 ورھے پُراتن پرتیت هُںدا هَے۔  

ِاس وِچ چںدواے هےٹھاں بھاای گُرداس تکیاے نال ڈھاسنا لاای پدم آسن وِچ بَےٹھے هن۔ اُنھاں دی اُمر بِردھ, سریر پتلا اتے سادھِآ هويا هَے۔ بھےکھ ےوگیآں والا هَے, سّجے هّتھ وِچ مالا, کھّبا هّتھ گوڈے 'تے, کھّبے موڈھے توں سّجی وّکھی ولوں پاای سےلی سهِت بِراجمان بھاای ساهِب دے سیس دُآلے پربھا مںڈل وی هَے جو ِاه جاهِر کردا هَے کِ کِسے سردھالُو نے ِاه چِّتر بنايا هَے۔ ِاس نُوں واستوِک کهِنوں سںکوچ کرنا پَےںدا هَے۔ ےوگیآں والا بھےکھ هی ِاس نُوں پھرجی سِّدھ کر دِںدا هَے۔ سارںس ِاه هَے کِ بھاای گُرداس اُپروکت پُراتن پر انُمانِک چِّتر دے آدھار 'تے پتلے, پر سادھے هواے سریر والے ِاّک سرل اتے سادے سادھک پرتیت هُںدے هن۔ (بھاای گُرداس-جیونی تے رچنا, پنّا 31) آدھُنِک سمےں دے ِاّک وِدوان اتے پںجاوی کوی/لےکھک هرِںدر سِںگھ رُوپ اُنھاں دا رےکھا چِّتر ِاس ترھاں کھِّچدا هَے-

چِّٹا بانا نُوراں دھوتا هسواں رسواں چِهرا۔

اسر پااُنی کھُّبے چڑِآ چِّٹا داڑا اُهدا۔

پّگ پُرانے سِّکھی ڈھںگ دی اّدھا چںد سِر دھرِآ۔

نَےناں دے وِچ سوهنا وسِآ تے مےرا دِل ٹھرِآ۔

اُهدے چارے پاسے هَےسن کاگج تھهیآ کِنّیآں۔

راجے ِاںدر دی سبھا وِچ پریآں هوون جِنّیآں۔

کاگج 'تے کانی چلدی سی جِوےں اپّچھراں نچدی۔

جاں سُهن تک جوبن مّتی گِّدھے وِچوں مچدی۔

 

رچنا بِاُرا :

بھاای گُرداس بِبےک بُّدھی دے سُآمی, مهان وِدوان, تیکھن سوچ, برهم گِآنی, گُرمت دے آدرساں دے گِآتا, پرچارک اتے آدرس سِّکھ سن۔ گُرمت مرِآدا نُوں سمجھااُن هِّت اُنھاں نے وِبھِنّ پرکار دیآں ساهِّتک رچناواں دی سِرجنا کیتی۔ هُن تک دی کھوج مُتابک سانُوں اُنھاں دی تِنّ پرکار دی رچنا دے درسن هُںدے هن, 1. سلوک (سںسکرِت بھاسا وِچ), کبِّت سوّےے (برج بھاسا وِچ) اتے واراں (پںجابی بھاسا وِچ) ِاس توں ِالاوا کُجھ وِدوان اُنھاں ولوں سبد (پد) لِکھے جان دا انُمان وی لااُںدے هن پر ِاه دھارنا تّتھ آدھارت نهیں سگوں پروپرا آدھارت هَے کِ گُرُو ساهِبان دے چرناں وِچ جِس گُرسِّکھ کوی نُوں رهِن دا اوسر مِلِآ هووے, اُس نے جرُور ِاس کاوِ-رُوپ (سبد) دی رچنا کیتی هووےگی پر اجے تک بھاای ساهِب دا کوای وی سبد نجریں نهیں پِآ۔ ِاس توں ِالاوا اُنھاں دے کُجھ دوهڑے لِکھے جان دا وی پتا چلدا هَے۔  

سںسکرِت سلوک

جِس سروت توں سںسکرِت سلوکاں دا پتا چلدا هَے, اُه ِاّکو ِاّک پُرانا سروت 'گُر پرتاپ سُورج' هَے جِس وِچ بھاای سںتوکھ سِںگھ نے اُنھاں دے چھے سلوکاں دا جِکر کیتا هَے۔ کِها جاںدا هَے کِ بھاای ساهِب نے ِاه سلوک انُسٹپ چھںد وِچ لِکھے هن۔ بھاای سںتوکھ سِںگھ دسدا هَے کِ جدوں کاںسی نِواسی پںڈِتاں نے بھاای گُرداس جی توں پرماتما دے پُراتن نام دی تھاں 'واهِگُرُو' سبد ورتن دی مهانتا بارے پُچھِآ تاں بھاای گُرداس جی نے پںڈِتاں دے پرسناں دے اُّتر لای سںسکرِت سلوکاں دی رچنا کیتی جِس وِچ 'واهِگُرُو' سبد دی وِآکھِآ کیتی۔ ' واهِگُرُو' دی وِدوتا بھرپُور وِآکھِآ سُن کے کاںسی پںڈِت بهُت هی پربھاوِت هواے تے اُنھاں نے بھاای گُرداس جی دی بےهّد تاریپھ کیتی تے دھنّواد کیتا۔ بھاای سںتوکھ سِںگھ دی جُبانی-

 جَے گُرداس وِمل مت گےانی۔

 اب همارے من نِسچَے ٹھانی۔

 تُم تے سںسے گےو همارا۔

 بِبِدھ بےد بِدھ کیاَو اُچارا۔      (گُر پرتاپ سُورج)

بھاای گُرداس دے جِنھاں چھے سلوکاں دا جِکر آاُںدا هَے, سںسکرِت وِچ هون کرکے, کایآں نے جو سںسکرِت توں اگِآنی هن, ِانھاں دا پاٹھ اسُّدھ کیتا هَے۔ بھاای ویر سِںگھ دے کتھن انُسار ِاس اسُّدھ پاٹھ وِچ سودھ تاں هی هو سکدی هَے جےکر 'گُر پرتاپ سُورج' دے گرںتھ دا اسلی پاٹھ مِل جاوے (کبِّت بھاای گُرداس, دُوسرا سکںدھ, پنّا 68) ونّگی وجوں کُجھ سلوک ِاس پرکار هن-

-وِسوےسں وِسو مِتےُت, سمپُٹے وِسو بھُوکھهں۔

وِسو بودھ سوےں برهم੍, تُوں پرنوادی نمامِه۔۔۱۔۔

-هری هراد سرےں برهم هںس بودھ پرکاستں۔

هسکھمل ورے ویجے هںکار تے نمامِهے۔۔

 

کبِّت-سوّےے:

سںسکرِت سلوکاں توں ِالاوا بھاای گُرداس جی دے رچے کبِّت سوّےے وی مِلدے هن۔ کبِّت سوّےاں دے سںدربھ وِچ ِاّک گّل سپّسٹ کرنی بندی هَے کِ ِاه کاوِ-رُوپ نهیں هن جِوےںک بهُتے وِدوان ِاس نُوں اچےت تَور 'تے کاوِ- رُوپ کهِ بَےٹھدے هن۔ ِاه دووےں رُوپ چھںد رُوپ هن ۔ کبِّت جِّتھے ورنِک چھںد هَے, اُتھے سوّےے ورنِک وی هُںدے هن تے ماترِک وی۔ 1940 توں پهِلاں بھاای گُرداس جی دے لِکھے 556 کبِّت سوّےے پراپت سن پر 1940 وِچ بھاای ویر سِںگھ نے

کھوج کرکے 119 کبِّت هور لّبھ کے ِاّک وّکھرے سںسکرن دے رُوپ وِچ چھاپے۔ ِاس ترھاں کبِّت سوّےاں دی گِنتی 675 هو جاںدی هَے۔ 119 کبِّت جو بھاای ویر سِںگھ نے لّبھے هن۔ 1940 ایسوی وِچ بھاای ویر سِںگھ نے 'کبِّت بھاای گُرداس دُوسرا سکںدھ' ناں هےٹھ پرکاست کروااے۔ بھاای ویر سِںگھ نے بھاوےں ِانھاں دا پراپتی سروت تاں نهیں دسِآ پر ِانھاں کبِّتاں دی سبداولی, واک-بنتر, درِسٹاںت, وِسےس سبداں دی دُهراای اتے سَےلی آد دا تُلناتمک ادھِان کرکے بھاای ویر سِںگھ نے ِانھاں نُوں بھاای گُرداس بھّلے دی رچنا هی سِّدھ کیتا هَے (ڈا. رتن سِںگھ جّگی, بھاای گُرداس جیونی تے رچنا, پنّا 33) بھاای گُرداس جی نے ِانھاں کبِّتاں دی بولی برج رّکھی هَے۔ ِاتھے اسیں کبِّت-سوّےے پد ورتن دی تھاں کتھِّت ِاس کرکے ورتِآ هَے کِ بھاای ساهِب نے کبِّت هی جِآدا رچے هن, سوّےے اَےوےں نا ماتر بھاو سِرپھ تِنّ هی۔ برج-بھاسا وِچ کبِّت لِکھن دا منورتھ دسدی هوای ڈا. گُرسرن کَور جّگی لِکھدی هَے-"... کوی دُآرا آپنی رچنا لای اپنايا گِآ بھاسا مادھِام اُس دے سروتِآں/پاٹھکاں دی بھاسا دے انُرُوپ هی هُںدا هَے۔ ِاس درِسٹی توں ِانھاں دی رچنا گَےر-پںجابی سروتِآں/پاٹھکاں لای کیتی گای سی۔ گَےر پںجابی بھاسیآں دے سمپرک وِچ بھاای ساهِب آگرا اتے بنارس دے نِواس وےلے آاے۔ اُدوں هی ِانھاں دی رچنا سںبھو هو سکدی هَے۔ بھاای گُرداس جِآدا سماں آگرے دے پرچار کےںدر وِچ رهے, ِاس لای اُتھے هی ادھِکتر پد لِکھے گاے هونگے۔ انُمان هَے کِ پهِلے سکںدھ دے 556 پد آگرا نِواس وےلے اتے 119 کتھِّت بنارس وِچ رهِن وےلے لِکھے گاے سن۔" (واراں بھاای گُرداس : سمپادن اتے پاٹھ-نِردھارن) ِانھاں کبِّت سوّےاں دی بھاسا اتے مجبُون توں سپّسٹ هَے کِ ِانھاں دی رچنا واراں توں بااد دی هَے۔ بےسّک کُجھ کبِّت پںجاب وِچ هی رچے گاے پر جِآداتر پںجابوں باهر رهِ کے لِکھے هون دے سںکےت اُنھاں دے کبِّتاں وِچوں مِل جاںدے هن کِاُںک کبِّتاں سوّےاں وِچ گُرُو چرناں دے وِچھوڑے کارن اُپجے دردیلے بول ِانھاں وِچ سںمِلت هن۔

ساڈے پںجابی دے بهُتے وِدوان بھاای ساهِب دے کبِّتاں نُوں دو هِّسِآں وِچ وںڈدے هن۔ "وِآکھِآ پردھان اتے انُبھو پردھان۔

وِآکھِآ پردھان کبِّت اُه هن جِنھاں وِچ بھاای گُرداس نے آپنی پرچارک درِسٹی توں گُرمت دے سِّدھاتاں نُوں سپّسٹ کیتا هَے۔" (ڈا. رتن سِںگھ جّگی-بھاای گُرداس-جیونی تے رچنا, پنّا 34) گُرمت دی وِآکھِآ لای اُه کای کای مِسالاں دے جاںدے هن۔ کای کای الوکار وی ورت جاںدے هن۔نِمن لِکھِت کبِّت وِچ درِسٹاںت دے کے نَےتِکتا دیآں گّلاں سمجھاایآں هن-

-جَےسے پوستی سُنت کهت پوست پوست بُرو

تاں کے بس بھےو چھاڈےو چاهے پَے ن چھُٹاای۔

جَےسے جُوآ کھےل بِت هار بِلپَے جُآری

تاُ پر جُآرن کی سںگت ن ٹُٹای۔

جَےسے چور چوری جات هِردَے سںکات, پُنّ

تجت ن چوری جو لے سیس هی ن پھُٹای۔

تَےسے سبھ کهت سُنت ماےا دُکھداای

کاهُو ن جیتی پرو ماےا جگ لُوٹای۔

دُوسری کِسم دے کبِّت جِنھاں وِچ بھاای ساهِب دا نِجی انُبھو بولدا هَے, "آتم سمرپن دی بھاونا توں لَے کے بِرها وِچ تڑپدی اوستھا تک انُبھو دا سیما وِستار هويا هَے۔ آپنی دین اوستھا نُوں کوی نے ِاّک سوّےے راهیں ِاںجھ پرگٹ کیتا هَے۔" (ڈا. رتن سِںگھ جّگی, بھاای گُرداس--جیونی تے رچنا, پنّا 34)

-تےسو ن ناتھ اناتھ ن مو سرِ,

توسو ن دان ن موسو بھِکھاری۔

موسو ن دین ديال ن تو سرِ,

موسو اگِآن ن تَےسو بِچاری۔

موسو ن پتِت ن پاون تے سرِ,

موسو بِکار ن توسو اُپکاری ۔

مےرے هَے اوگُن تُو گُن ساگر,

جات رساتل هَے اَوٹ تِهاری۔ (۵۲۸)

بھاای گُرداس دے نِجی راگاتمک انُبھو دی ابھِوِاکتی کردا ِاّک کبِّت ڈا. هرنےک سِںگھ کومل نے وی آپنی پُستک 'بھاای گُرداس : جیون, چِںتن تے کلا' دے پنّا 48 اُّپر دِّتا هَے جِس وِچ سںےوگ تے وِےوگ دوهاں دی سمُولیات باکھُوبی هوای هَے—

-سُپن چرِتر چِت بانک بچِتر بنَے,

پاون پوِتر مِتر آج مےرے آاے هَےں۔

پرم دےال لال لوچن بِسال مُکھ,

بچن رسال مدھ مدھُر پی آاے هَےں۔

سوبت سںجاسن بِلاسن دے اںکے مال

پرےم رس بِسم لَے سهِج سمااے هَےں۔

چاترِک سبد سُن اکھیآں اُگھر گای,

بھای جل مین رات بِره جگااے هَےں۔

بھاای گُرداس جی دے کبِّت سوّےاں دا پاٹھ-ادھِان کردے اسیں مهِسُوس کردے هاں کِ اُس نے کای تھاں کُجھ هور چھںداں دا وی پرےوگ کیتا هَے۔ 1940 توں پهِلے والے سکںدھ وِچ 556 کبِّت سوّےاں وِچوں دوهِرا, سورٹھا, چھںد, سوّےے اتے جھُولنا چھںد کّڈھ دےن نال نِرول 526 کبِّت هی رهِ جاںدے هن۔ پھِر دُوسرے سکّدھ وِچ آاے 119 چھںد, کبِّت دے لِکھاِاّک هن۔ ِاس ترھاں بھاای ساهِب دے نِرول کبِّتاں دی گِنتی 645 بندی هَے۔

 

دوهِرا :

جِوےں سانُوں سارِآں نُوں بھلی بھاںت پتا هی هَے کِ ِاه چھںد ماترِک هَے۔ ورناں دے نال-نال ِاس چھںد وِچ ماتراواں دی گِنتی وی کیتی جاںدی هَے۔ هِںدی وِچ ریتی کال سمےں ِاس چھںد دی پرمُّکھتا رهی هَے کِاُںک ِاه لَےابّدھ هُںدا هَے۔ جِّتھے ِاه کوی نُوں پربھاوِت کردا هَے, اُتھے ِاس وِچ پرےُکت وِچار پاٹھک سروتِآں نُوں وی آکرسِت کردے هن۔ دوهِرے دی نِسانی ِاه هُںدی هَےک ِاه دو تُکاں دا هويا کردا هَے۔ هر تُک دیآں 24 ماتراں اتے وِسرام هر تُک دا 13-11 'تے هُںدا هَے۔ ارتھات تُک وِچ پهِلا وِسرام 13 اُّپر اتے دُوسرا وِسرام 11 اُّپر۔ تُکاںت دووےں تُکاں دا مِلدا هَے۔ هر تُک دے اکھیر 'تے سانُوں گُرُو لگھُو (S1) دی ترتیب مِلےگی۔ بھاای ساهِب نے کبِّت سوّےاں دے سُرُو وِچ ِاس ماترِک چھںد دی ورتوں کیتی هَے۔ مِسال وجوں-

-اگم اپار انںد گُر, ابِگت الکھ ابھےد۔

پاربرهم پُورن برهم, ستِگُر نانک دےو۔

 

سورٹھا :

ِاس ماترِک چھںد دی نِسانی ِاه هَے کِ جےکر دوهِرے نُوں اُلٹا کے لِکھ دِّتا جاوے تاں سورٹھا چھںد هوںد وِچ آ جاںدا هَے۔ دوهِرے دی ترھاں ماتراں هر تُک دیآں 24 هی هويا کردیآں هن۔ هر تُک دا پهِلا وِسرام 11 اُّپر اتے دُوسرا وِسرام 13 اُّپر هويا مِلےگا۔ مِسال وجوں اسیں اُنھاں دا ِاّک دوهِرا دِںدے هاں جو سورٹھا وی بن سکدا هَے-

-اَونم سری ستِگُر چرن, آد پُرکھ آدےسُ۔

اےک انےک بِبےک سسِ, گھٹ گھٹ کا پروےسُ۔

هر تُک دے پِچھلے تُکاںگ نُوں اّگے لَے آاَو تاں سورٹھا بن جاوےگا-

-آد پُرکھ آدےس, اَونم سری ستِگُر چرن۔

گھٹ گھٹ کا پروےس, اےک انےک بِبےک سسِ۔

بھاای گُرداس نے مںگلاچرن ادھین سورٹھے چھںد دی ورتوں کیتی هَے تے پھِر اُسے سورٹھے نُوں اُلٹا کے دوهِرا دا رُوپ دے دِّتا گِآ هَے۔ ِاس توں ِالاوا بھاای گُرداس نے چھںت (چھںد), جھُولنا اتے چھپَے آد چھںداں دی وی ورتوں کیتی هَے۔

 

واراں :

بھاای ساهِب دی پںجابی وِچ وار کاو رُوپ وِچ لِکھیآں چالی رچناواں هن۔ باکی کاو رُوپ جاں چھںد سںسکرِت جاں برج بھاسا وِچ هن۔ گُرُو گھر دی وِچاردھارا, اُس دے آدرساں دی وِآکھِآ لای بھاای ساهِب نے لوک کاو رُوپ 'وار' نُوں هی آپنا مادھِام چُنِآ۔ بھاای ساهِب دیآں لِکھیآں واراں دی گِنتی بارے وِدواناں وِچ اجے وی مت-بھےد پااے جاںدے هن۔ پراچین نُسکھِآں جاں سروتاں دا جےکر ادھِان کریاے تاں اُنھاں توں سانُوں سِرپھ 39 واراں دے رچے هون دا هی سںکےت پراپت هُںدا هَے۔ کھاس کرکے سرومنی گُردُآرا پربںدھک کمےٹی ولوں چھپی 'وار بھاای گُرداس جی' دے سمپادک نے 39 واراں دا هی جِکر کیتا هَے۔ تے هُن نویں کھوج مُتابک بھاای ساهِب دی ِاّک هور وار نُوں ِاس وِچ سامل کر چالی واراں دے رچے جان دے تّتھ آدھارت پرمان پےس هواے هن۔ "جِتھوں تک 40ویں وار دا سںبںدھ هَے, ِاس بارے ادھِکاںس وِدوان جِوےں مَےکالِپھ, بھاای کانھ سِںگھ, گِآنی نِرںجن سِںگھ, پںڈِت نرَےن سِںگھ اتے گِآنی هجارا سِںگھ آد ِاس مد دے هن کِ ِاه وار بھاای گُرداس بھّلے دی هی هَے۔" (ڈا. رتن سِںگھ جّگی, بھاای گُرداس-جیون تے رچنا, پنّا 36) ِاس کتھن دی پرمانِکتا نال سںمتی پرگٹ کرن توں بِناں هور کوای چارا وی نهی رهِ جاںدا جدوں ِاس تّتھ دی پروڑتا 'گُربِلاس پاتِساهی چھےویں' توں وی هو جاںدی هَے—

-گُر ارجن مم آگِآ کری۔

وار چالیس رچوں سُکھ پری۔ (پنّا 385)

اُپروکت اُکتی توں ِالاوا جےکر ِاس وار دی بھاسا چھںد-ےوجنا, سَےلی اتے درِسٹاںت دا سروےکھن کیتا جاوے, تاں وی ِاه وار بھاای گُرداس جی دی هی سِّدھ هُںدی هَے۔ چُوںک ِاس وار دی بنتر, بُنتی دا دُوسریآں واراں نالوں پھرک نهیں هَے۔ ِاس توں ِالاوا جِهڑی ساڈے دھِآن دی مںگ کردی هَے, اُه هَے ِاّکتالیویں وار۔ پںڈِت نرَےن سِںگھ گِآنی وار وِچ آاے کُجھ وےروِآں اتے گھٹناواں دے آدھارِت ِاس نتیجے 'تے پهُںچدا هَے کِ "ِاه وار ِاّک هور بھاای گُرداس جی دی رچنا هَے, ِاه بھاای گُرداس جی دا 52 کویآں وِچوں اتے نا هی بهلوں دی وںس دے مسںد سن, ِاه وار کلگیدھر -

سوامی جی دے جوتی جوت سمااُن توں پِچھوں انُمانت سںمت 1780 جاں 1785 بِ. دے وِچالے وِچالے بنی هَے۔" (بھاای گُرداس جی سٹیک, پنّا 714) دُوسرا ِاس وار دیآں ویه پاُڑیآں دی آکھری تُک تاں ِاس وار نُوں بھاای گُرداس جی دی وار بارے هور سںکے کھڑے کردی هَے— “واه واه گوبِںد سِںگھ آپے گُر چےلا" سپّسٹ هَے کِ ِاه وار گُرُو گوبِںد سِںگھ جی توں بااد دی کِسے بھاای گُرداس سِںگھ ناں دی سکھسیات نے لِکھی هَے۔ پںڈِت نرَےن سِںگھ دُآرا بھاای گُرداس جی دیآں واراں دی تِآر کیتی سٹیک وِچ ِاّکتالیویں وار دے سُرُوآتی بول کِسے وی کیمت تے بھاای گُرداس بھّل دُآرالِکھی وار سِّدھ نهیں کردے 'وار سری بھگاُتی جی کی پاتِساهی دسویں" جاپدے ِاه بول گُرُو گوبِںد سِںگھ توں بااد هواے کوی گُرداس سِںگھ نے گُرُو گوبِںد سِںگھ دی چںڈی دی وار توں پربھاوِت هو کے لِکھے هن۔ وار وِچ دساں گُرُوآں دی اُپما (ِاّکیویں پاُڑی) اتے وِسےس تَور 'تے اَورںگجےب (اَورگے ِاه باد بچاِااَو۔۔ تِن اپنا کُل سبھ ناس کراِااَو۔۔ -باایویں پاُڑی) دی چرچا هوای هَے۔ ِاس ترھاں گُرُو هرِگوبِںد ساهِب دیآں اّکھاں اّگے سریرک چولا تِآگ چُّکے بھاای گُرداس دی ِاه رچنا کتّای وی نهیں هو سکدی۔ دُسرا ِاس وار دے پاٹھ-ادھِان کردے هواے جدوں اسیں پاُڑی-در-پاُڑی اّگے ودھدے هاں تاں سپّسٹ مهِسُوس هُںدا هَے کِ وار دے کرتا اُّپر گُرُو گوبِںد سِںگھ دی چںڈی دی وار والی کاو پرتِبھا دا اسر جرُور هَے۔ سَےلی اتے سںواد تورن دا ول بِلکُل چںڈی دی وار نال مےل کھاںدا هَے۔ دُوسرا چھںد-وِدھان وی پهِلیآں چالی واراں نالوں ِاس وار دا بھِنّ هَے۔ سو نِرسںدےه اسیں کهِ سکدے هاں کِ ِاه وار ےکینن گُرُو گوبِںد سِںگھ جی توں مگروں اُنھاں دے کِسے سردھالُو سِّکھ گُرداس سِںگھ دی رچنا هَے۔ اُںج وارکار نے بڑی هُسِآری نال بھاای گُرداس دی وار سَےلی اپنااُن دا اسپھل ےتن کیتا هَے۔

 

واراں دا رچنا کال :

بھاای گُرداس دیآں واراں دے رچنا کال سںبںدھی وِچارکاں وِچ متبھےد جاری هن۔ ِاس توں ِالاوا رچنا ستھان بارے وی بھروسے نال نهیں کِها جا سکدا۔ پر هاں جِآداتر واراں پںجاب وِچ رهِ کے هی بھاای گُرداس نے لِکھیآں هن کِاُںک ِانھاں دا پِںڈا نِرول پںجابی سبھِآچار والا هون توں ِالاوا بولی وی پںجابی تے کھاس کرکے ماجھے دی آای هَے۔ وار وِوےچن کردِآں ِاّک تّتھ تاں سپّسٹ هَے کِ جِس وےلے آد گرںتھ دی سمپادنا دا کارج چل رِها سی, اُس وکت بھاای ساهِب نے پںجابی وِچ کُجھ ِاّک واراں رچ لایآں سن کِاُںک جے گُرُو ارجن دےو جی بھاای گُرداس دی بانی نُوں گُربانی دی کُںجی آکھدے هن تاں نِرسںدےه بانی مَوجُود هَے۔ ِاس ترھاں اسیں کهِ سکدے هاں کِ بھاای ساهِب نے کُجھ واراں دی رچنا آد گرںتھ دی سمپادنا -

ارتھات 1604 ای. توں پهِلاں وی کیتی سی۔ ِاس توں ِالاوا کُجھ واراں جِوےں تِنّ, گِآرا, تےراں, چَوداں, چھّبی, اُنّتی, اٹھّتی اتے اُنتالی آد واراں چھےوےں گُرُو هرِگوبِںد ساهِب اتے اُنھاں دے گُرسِّکھاں دا اُلےکھ کردیآں هن۔ کُجھ ِاّک واراں وِچ گُرُو گھر دے دوکھیآں ارتھات مینِآں دے وِوهار توں بااد دیآں سِّدھ هُںدیآں هن۔ سپّسٹ هَے کِ ِانھاں وِچوں جِآدا واراں گُرُو هرِگوبِںد ساهِب دے سمےں اتے کُجھ ارجن دےو (چھّبیویں اتے چھّتیویں وار) جی دے وےلے دیآں هن۔ گِآرھویں وار تاں سپّسٹ رُوپ وِچ گُرُو هرِگوبِںد ساهِب دے سمےں لِکھی گای هَے کِاُںک ِاس وِچ هور پُورو گُرُو ساهِبان توں ِالاوا گُرُو هرِگوبِںد ساهِب دے سِّکھاں دی ِاّک لںمی-چَوڑی سُوچی دِّتی گای هَے۔ ِاس وِسترِت سُوچی دے آدھار 'تے هی بھاای منی سِںگھ نے 'سِّکھاں دی بھگتمال' ناں دا ٹیکا تِآر کیتا۔

بھاای گُرداس جی نے آد گرںتھ دی سمپادنا توں بااد جنم ساکھی جاں گوسٹی دی مرِآدا کاِام کرن هِّت آپنی پهِلی وار نُوں رچِآ پر 'گُرُو نانک دےو جی دے چرِّتر نال سںبںدھت پهِلی وار دی 48ویں پاُڑی وِچ 'دل بھںجن گُر سُورما وّڈ جودھا بهُ پراُپکاری پںکتی چھےوےں گُرُو جی دے سَےنِک پراکرم نُوں سُوچِت کرن کارن ِاس وار دی رچنا نُوں 1628 ایسوی وِچ گُرُو جی ولوں مُگلاں نال لڑی گای لڑاای توں بااد دا منّنا پَےںدا هَے۔ هو سکدا هَے ِاس دی رچنا بھاوےں پهِلاں هوای هووے پر ِاس نُوں اںتِم رُوپ اُپروکت تِتھی بااد دےن وےلے چھےوےں گُرُو سںبںدھی نوےں تّتھ وی نال جوڑ دِّتے هون۔" (ڈا. گُرسرن کَور جّگی, واراں بھاای گُرداس پنّا 9) ِاںجھ اسیں کهِ سکدے هاں کِ اُپلبدھ چالی واراں وِچوں ادھِکتر واراں 1604 توں 1628 دے درمِآن هی لِکھیآں گایآں هن۔

پںجابی وار ساهِّت دا ِاتِهاس

 اتے بھاای گُرداس

کِنّا سُهنا کتھن هَے 'پںجاب دے جںمِآں نُوں نِّت مُهِماں۔"

پںجاب دے ِاتهاس دا جےکر گںبھیرتا نال ادھِان کریاے تاں ِاّک گّل نِّکھر کے ساهمنے آاُںدی هَے کِ وِدےسیآں ولوں بھارت اُّتے هواے هملِآں دا مُوںه توڑ جواب دےن لای پںجاب اتے راجستھان هی نِترتا رِها هَے۔ وِدےسی هملاوراں نال نِّت دیآں لڑاایآں کرکے پںجابیآں وِچ بیرتا دِن-ب-دِن ودھدی چلی گای۔ اکھیر ِاس بیرتا دی ابھِوِاکتی لوک کاوِ-رُوپ وار دے مادھِام راهیں هون لّگی۔ ساِاد ِاسے کرکے ساڈیآں پراچین واراں بیرتا دے رس نال چھلکدیآں نجریں پَےںدیآں هن۔ ڈا. گںڈا سِںگھ 'پںجاب دیآں واراں' وِچ لِکھدا هَے-جِوےں پںجاب 'تے وار هُںدے رهے تے پںجابی ِانھاں باهرلیآں واهراں تے وهیراں دے وار روکدے رهے, اُسے ترھاں هی پںجاب دے جماںدرُو کوی ِانھاں دیآں واراں رچدے رهے۔ پُرانے جمانے وِچ جد کوای جنا آپنے ٹّبر, کبیلے, پِںڈ جاں ِالاکے دا وَےر کّڈھن لای جاں کوای نویں مّل مارن لای جاں ِاسے نیت نال چڑھے آ رهے واهرُو دا وار روکن لای آپنے ساکاں سَےناں تے پکھیآں دی واهر لَے کے پِڑ وِچ نِتردا اتے بهادری دے جَوهر وِکھااُںدا تاں اُهدے مراسی, ڈُوم, ڈھاڈی, بھراای, بھّٹ اتے جھِاُور اُس لڑاای وِچ اُهدے نال هُںدے سن ۔ جد لڑاای مُک جاںدی تاں جماںدرُو ساِار اُس لڑاای دیآں لںمےریآں نجماں بنا لَےںدے کِاُں جو ِانھاں نجماں وِچ واهرُوآں دے وار کرن, وَےریآں 'تے کیتے واراں نُوں مُڑ-مُڑ ٹھّلھن دا وےروا آاُںدا-کِوےں واراں جُڑ کے نِکلیآں, کِوےں وَےریآں 'تے هّلا بولِآ تے وار کیتے جاں جِوےں اگلے گل آ پاے تے سُورمِآں نے اُنھاں دے واراں نُوں ڈّکِآ تے ناکام کیتے۔ اجِهیآں نجماں دا ناں وار پَے گِآ۔ (اهِمد سلیم دی پُستک لوک واراں دے هوالے نال)۔

کهِن دا بھاو هَے کِ وار پںجابی ساِاری دی سدیآں پُرانی سِنپھ اے۔ وار دی جِهڑی مُکھتسر تاریپھ اساں اُّپر دِّتی اے اُس توں تاں رِگوےد دے اُنھاں مںتراں نُوں وی واراں دا ناں دِّتا جا سکدا اے, جِنھاں اںدر دراوڑاں تے

آریآں لوکاں دے وِچکار لںمے کھُونی جںگاں دا ورنن لبھدا هَے پر کِاُں جے ِاه نجماں وار دی ٹَےکنیک, جُبان تے بِآن نال مےل نهیں کھاںدیآں, ِاس لای اسیں ِانھاں نُوں واراں دا ناں نهیں دے سکدے۔ (اهِمد سلیم, لوک واراں) پر مّدھکال وِچ سمےں دی سُبھاوک لوڑ سی کِ پںجاب دے بهادر نَوجواناں نُوں جوس وِچ رّکھن لای اُنھاں سُوربیراں دے کارنامِآں نُوں بڑے اُتساه تے بیر رسی ڈھںگ نال سُنايا جاںدا, جِنھاں نے دےس تے کَوم دی رّکھِآ لای آپنیآں جاناں هُول کے وَےری دے دںد کھّٹے کیتے۔ پھِر وی سانُوں وار سبد دی اُّتپّتی بارے پتا کرن دا پرےاس جرُور کرنا چاهیدا هَے۔

 

وار دی اُتپّتی :

وار سبد دا مُّڈھ سںسکرِت دے 'وِ' دھاتُو توں منِّآ جاںدا هَے جِس دا متلب واری جاں 'وَےری' ارتھات وار کرنا جاں وار روکن والا هَے۔ (پںجابی بیر ساهِّت, بھا. وِبھاگ, پنّا 72) بھاای کانھ سِںگھ نابھا مُتابک اُه رچنا جِس وِچ سُوربیرتا دا ورنن هووے۔ پرِںسیپل تےجا سِںگھ وی وار دے پرسںگ وِچ اجِهے وِچار هی پرستُت کردا هَے۔ اُس دے انُسار وار دا سُبھاا ےُونانیآں دے پرسِّدھ گیت رُوپ اَوڈ نال کاپھی هّد تک مِلدا-جُلدا هَے تے وار وِچ وی ِاهو کُجھ هُںدا هَے پر پںجابی وار دی اُتپّتی اتے سُبھاا توں ِاه گّل ٹھیک نهیں بهِںدی۔ وار نِرول پںجابیآں دا بهِر هَے تے ِاس نے کِسے وی وِدےسی کاو رُوپ دا پربھاو گرهِن نهیں کیتا۔ ِاّک وِدوان دا هور مت وی هَے وار جاں بار درواجے نُوں وی آکھدے هن۔ بھّٹ لوک آپنے سرپرستاں اتے سُورمِآں دے درواجے 'تے کھلو کے بیر گیتاں دا اُچارن کردے سن, ِاس لای ِاس دا ناں وار هويا۔ پرو. پِآرا سِںگھ پدم آکھدا هَے 'اسل وِچ وار' سبد دا مُول وارتا پد هَے۔ سو پںجابی ساهِت وِچ وار اُه کاو رُوپ هَے, جِس دُآرا پاُڑیآں وِچ کِسے ےُّدھ-کتھا جاں جںگی وارتا دا ورنن کیتا گِآ هووے۔ راجستھانی بھاسا وِچ وار دا ارتھ سهاِاتا لای پُکارنا لِآ جاںدا هَے۔ ِاّک هور وِدوان مُتابک وار اںگرےجی سبد War هَے جِس دا ارتھ لڑاای جاں جںگ هَے۔ اُس دا مت هَے کِ وِروس (Wiros) سبد توں اںگرےجی دے سبد War اتے Warrior (ےودھا) نِکلے هن۔ هو سکدا هَے کِ پںجابی دے سبد ویر (بھرا) اتے بیر وی ِاسے پراچین آرِآای سبد دی اُپج هون۔

سو اُپروکت وِچاراں دی رَوسنی وِچ ساهِّت دے سںدربھ وِچ وار اُه کاو رُوپ هَے جو بیر رس نال چھلکدا هويا جودھِآں, سُوربیراں دے بهادری بھرے کارج ِاس ترھاں بِآن کرے کِ ِاه کاو رُوپ پڑھدِآں هی پاٹھک دا کھُون اُبالے کھان لّگ پاے۔ پھلسرُوپ ِاس دی مُردا انکھ پھِر جاگ پوے۔ دُوسرے لپھجاں وِچ پںجابی وار ساهِت وِچ وار اُه کاو رُوپ هَے جِس وِچ کِسے

هّلے جاں ٹّکر دا جِکر هووے تاں اُه ورنن بیر رسی, جس بھرپُور گیتمای ڈھںگ نال کیتا گِآ هووے اتے اُس توں پاٹھکاں نُوں جاں سروتِآں نُوں اُتساه مِلے۔ (ڈا. بِکرم سِںگھ گھُںمن, آسا دی وار ِاّک ساهِّتک مُلاںکن) ِاس لوک کاو رُوپ نُوں پںجابی دے لوک گاِاکاں, بھےڈاں, مراسیآں, ڈُوما تے بھراای جات والِآں ساںبھی رّکھِآ جِنھاں پاسوں واراں سُن کے کُجھ وِدواناں نے لِپیبّدھ کیتا۔ مّدھکال وِچ پںجابی وِچ کاپھی سدیآں تک اساںتی دا دَور چلدا رِها هَے تے پںجابی راجسی گڑبڑاں کارن آپنے اُس ساهِّتک وِرسے نُوں ِاّکّتر کرن وّل دھِآن نا دے سکے جِس وِچ اُنھاں دے بهادر پُرکھِآں دے کارنامے اںکِت هواے پاے سن۔ پںجابی ساهِّت جگت اُنھاں بھّٹاں, مِراسیآں دا رِنی هَے جِنھاں نے ِاس وار ساهِّت دے بھںڈار نُوں ساںبھن وِچ چَوکھا هِّسا پايا۔ پںجاب دے بھّٹاں اتے وارکاراں بابت پرسِّدھ ِاتِهاسکار ڈا. گںڈا. سِںگھ لِکھدے هن-"پںجاب دا هر اُّگھا کھاندان آپنے وڈکِآں دی بهادری دے سِر سدکے اتے اُنھاں دیآں ماریآں تلواراں دے پھل اُّتے جِاُوںدا تے پلدا هَے۔ کایآں دے سُورمگتی دے کارنامے سَےںکڑے ورھِآں اُّتے کھِلرے هواے هن جو اُنھاں دے بھّٹاں تے ڈُوماں, مِراسیآں جاں بھرایآں نے واراں دی سکل وِچ کاِام رّکھے هن۔ هر ِاّک کھاندان دا آپنا مِراسی هُںدا سی, جو آپنے سُربیر ججماناں دے کارنامے جوڑ کے ےاد رّکھدا سی تے ےُّدھاں, جںگاں دے وےلے اُنھاں دے پُّتر پوترِآں دے دِلاں نُوں اُبھارن اتے اُتساه دےن جاں کاس مَوکِآں تے اُنھاں دے دِلپرچاوے لای گا کے سُنااُںدا سی۔" (پںجاب دیآں واراں) مِراسی دا متلب مِراست جاں وِراست نُوں سںبھالن والا هُںدا هَے۔ ِاه مِراسی لوک آپنے ِالاکے دے لوکاں دی جات سںبںدھی بںساولی اتے اُنھاں دے کارنامے کوِتا دے رُوپ وِچ چےتے رّکھدے سن۔ سمسےر سِںگھ اسوک مِراسیآں دا پِچھوکڑ اتے بھاای مردانا پُستک وِچ لِکھدا هَے—

“مِراسی دا لپھجی ارتھ بھاو هَے میراس, مالکی جاں وِراست دے هّک دا دااوےدار, ِاس لای مِراسیآں نے, ِاهو وارسی دا هّکی دااوا سابت کرن لای, آپنا سںبںدھ, تاریکھی پّکھ توں, هِںدوستان دی نِسبت ارب دےس دو نال جوڑنا اُچِت سمجھِآ۔ ِاس ترھاں ِاه کُرَےسی اکھوااُن لّگ پاے" (پنّا 7) وِدوان کھوجی اسوک آپنی چرچا نُوں جاری رّکھدِآں مِراسی اتے بھّٹاں بابت هور آکھدا هَے—مِراسی لوک, جِوےں کِ اُنھاں دا کدیمی رِواج هَے, هِںدُو بھّٹاں واںگ آپنے ججماناں دے کُرسینامے اتھوا بںساولیآں کوِتا وِچ جوڑ کے, اُّچی هےک نال سُنااُںدے تے ِانام پااُںدے هن۔ ِاس لای ِانھاں دوهاں جاتاں نُوں بھّٹ کهو جاں مِراسی مُّڈھ وِچ گّل ِاّک هی هَے۔ میراس اتھوا وِراست دے کُرسینامے اتھوا بںس پرمپرا دے هال جبانی چےتے رّکھدے هواے ِانھاں دوهاں جاتاں دے مُڈھلے کںماں وِچ سامل هن۔ (پنّا 7) هو سکدَے مُگلاں دے آاُن نال ِاه بھّٹ هی مُسلمان بن جان کارن مِراسی اکھوااُن لّگ

پاے هون۔

ِاس ترھاں پیڑھی در پیڑھی مِراسیآں جاں بھّٹاں وّلوں بیر رسی کوِتاواں چےتے رّکھن نال سںبھو سی کِ اُه رچناواں آپنے اسلی رُوپ نُوں گوا بَےٹھدیآں هون۔ ِاس توں ِالاوا اںگرےجاں نے پںجاب دی لوکدھارا نُوں سمجھن لای لوکاں وِچ پرچلِّت اجِهیآں لوک داستان اتے کُجھ واراں دی گھوکھ پڑتال وی کیتی جِس توں اُنھاں نُوں پںجابیآں دے کِردار دا ڈُوںگھا انُبھو هو سکے ۔ چُوںک کِسے وی کَوم جاں کھِّتے 'تے راج کرن لای جرُوری هَے کِ کَوم جاں کھِّتے دی سںسکرِتی نُوں سمجھِآ جاوے۔ سر رِچرڈ ٹَےںپل نے ساِاد ِاسے مکسد نُوں سمجھن لای تِنّ جِلداں وِچ پںجاب دیآں لوک داستان اتے لوک واراں نُوں سامِل کیتا هَے۔ ِاس بابت جناب اهِمد سلیم دے وِچار ارتھ بھرپُور هن-"جِهڑیآں واراں سامِل کیتیآں گایآں هن, اُنھاں دے پِّچھے ِاّک کھاس سِآسی مکسد سی۔ ِاسے گّل دی وجاهت واستے سِرپھ اےنا آکھنا هی کاپھی رهےگا کِ ِانھاں واراں دا وّڈا هِّسا مجھبی سکھسیاتاں بارے هَے۔ ِاس گّل نُوں آپ رِچرڈ ٹَےںپل نے وی منِّآ هَے۔ ِاهدا کارن ِاهو هو سکدا هَے کِ پںجابیآں دے مجھب تے بھرم وهِم بارے پُوری واکپھیات هاسل کیتی جاوے۔ ٹَےںپل دا کںم اُس وےلے دی ِاّک سِآسی لوڑ سی۔" پر ِاس متلب پرستی تھّلے ِاس وِدوان کھوجی دے پںجابی لوک وِرسے نال موه نُوں اّکھوں اَوهلے نهیں کر سکدے۔ ِاه تاں منّنا هی پوےگا کِ اُه واراں, جِنھاں وِچ پںجابیآں دے وڈّکِآں دے بیرتا بھرے کارنامے لِکھے پاے سن, پںجابیآں دے ساهمنے لِآںدیآں ۔

چُوںک اُّپر دسِآ جا چُکِآ هَے کِ وار جودھِآں دے بیرتا بھرے کارنامے دّسن والی وارتا هَے تاں گُرُو ساهِبان دیآں جاں بھاای گُرداس دیآں لِکھیآں واراں, جو وستُو پّکھوں ادھِآتموادی هن, بارے وی کُجھ کهِنا بندا هَے۔ سِّکھ گُرُوآں نے وی دُنِآوی واراں واںگ آپنیآں دھارمِک واراں وِچ بیر رس دا ستھاای بھاو اُتساه ورت کے بیر رس نُوں نوےں رُوپ وِچ پےس کیتا۔ اُنھاں نے ڈاواںڈےل ِانسانی رُوه وِچ اکال پُرکھ نال مِلن دا اُتساه پَےدا کیتا۔ (پںجابی بیر ساهِّت) گُرُو ساهِبان نے آپنیآں واراں لای ساڈے من اںدر هو رهے آتمِک ےُّدھ دا وِسا چُنِآ هَے۔ وستُو دے پّکھوں ِانھاں وِچ کُجھ کُ وکھرےواں جاپدا هووے پر ِانھاں سبھ ترھاں دیآں واراں دا بھاو ِاّکو جِها هَے۔ هر وار دا ناِاّک درِڑھتا, تِآگ, آتم وِسواس تے اُتساه دا بھاو پرگٹ کردا هَے۔ (پںجابی ساهِت دا ِاتِهاس (بھاگ پهِلا), بھا. وِبھاگ, پٹِآلا) اُںجھ وی ِاس لوک کاو رُوپ وِچ ورتے جاںدے چھںد (سِرکھںڈی اتے نِسانی) اتے وار دا سَےلیگت پَےٹرن لوک مانسِکتا وِچ ِانّا رچمِچ چُکِآ سی کِ گُر ساهِبان نے آپنے بَودھِک رهّس نُوں کھولھن

لای لوکاں دا جانِآ پچھانِآ هی کاو رُوپ ورتِآ۔ کای واری تاں گُرُو ساهِبان ِاسے کرکے هی دُنِآوی وار ورگا ےُّدھ درِس اتے جںگی سبداولی دی وی ورتوں کر جاںدے هن۔

(ا) وّڈا هوآ دُنیدار گل سںگل گھت چلايا۔

(ا) تُرے پلانے پاُن وےگ هر رںگی هرم سوارِآ۔

کوٹھے مںڈپ ماڑیآ لاِا بَےٹھے کر پسارِآ۔ (آسا دی وار 'چوں)

(ا) آپے چھِںجھ پواِا ملا کھاڑا رچِآ۔۔

لتھے بھڑتھُو پاِا گُرمُکھ مچِآ۔۔

منمُکھ مارے پچھاڑِ, مُورکھ کچِآ۔۔

آپ بھِڑَے مارَے آپ آپ کارج رچِآ۔ (ملھار کی وار 'چوں)

 

ِاه ٹھیک هَے کِ گُرُو ساهِبان نے آپنیآں 21 جاں 22 واراں جو گُرُو گرںتھ ساهِب وِچوں اُپلبدھ هُںدیآںهن, وستُو پّکھوں لوک واراں نالوں وکھرےواں رّکھِآ هَے, پر چھںد, سَےلی اتے سبداولی لوک پرمپرا 'چوں هی لای هَے۔ جِتھے لوک واراں وِچ دے وِرودھی دھِراں اُسار کے وارکار اُنھاں دا آپسی تکرار رچااُںدا هَے, اُتھے نِّٹھ کے ادھِان کریاے تاں ادھِآتموادی واراں وی منُّکھی من دے مَےدان وِچ دو وِرودھی دھِراں (منمُکھ تے گُرمُکھ) نُوں لِآ کے ٹکراا تے پھِر ےُّدھ رچااُںدیآں جاپدیآں هن۔ پراچین کال توں هُن تک دیآں پراپت واراں دا رُوپ پّکھوں وِوےچن کریاے تاں ِاه گّل سپّسٹ دِّسدی هَے کِ واراں وِچ دو چھںد نِسانی تے سِرکھںڈی هی جِآدا مِکدار وِچ آاے هن۔ بھاای گُرداس دے نِسانی چھںد تے سِرکھںڈی دووےں تے گُرُو گوبِںد سِںگھ, نجابت جاں پراچین کال دیآں هور اُپلبدھ واراں جِآدا سِرکھںڈی چھںد وِچ لِکھیآں گایآں هن۔ ساڈیآں ادھِآتموادی واراں (22-40) وی ِانھاں دوهاں چھںداں نُوں هی اپنااُںدیآں هن کِاُںک ِاه چھںد لوکاں نُوں جِآدا اپیل کردے سن۔ کِتے-کِتے واراں رچن لای دوّےے جاں بَےںت دی ورتوں وی هوای مِلدی هَے پر ِاه واراں ِانّیآں سپھل نهیں هو سکیآں جِنّیآں سِرکھںڈی جاں نِسانی چھںد وِچ لِکھیآں۔

 

وار دے تّت :

(ا) ناِاک اتے پرتِناِاک

وار دی کھُوبی هَے کِ اُس دا کوای ناِاک جرُور هُںدا هَے۔ هُن پرسن اُتپنّ هُںدا هَے کِ باهرمُکھی واراں دا ناِاک تاں کوای وِاکتی هو سکدا هَے پر ادھِآتموادی واراں دا ناِاک کَون هويا? گُرُو ساهِبان جاں بھاای گُرداس دیآں واراں دا نِّٹھ کے ادھِان کریاے تاں ناِاک سںبںدھی سبھ سںکے

نوِرت هو جانگے۔ ِانھاں واراں وِچ گُرُو ساهِبان جاں کِسے هور دھارمِک وارکار نے گُرمُکھ اتے منمُکھ آد دیآں دو کِرداری سکتیآں لَے کے اُنھاں دا آپسی گھول منُّکھی من دے اکھاڑے/مَےدان وِچ کروايا هَے تے آکھر ےُّدھ جاں گھول وِچوں گُرمُکھ درِس چِترن راهیں جِتدا وی دِکھايا هَے—

(ا) هار چلَے گُرمُکھ جگ جیتا

(ا) مُورکھ سچ ن جاننی, منمُکھی جنم گوايا۔۔

(ا) تےرے ناِا رتے سے جِن گاے (گُرمُکھ) هار گاے (منمُکھ) سِ ٹھگن والِآ۔ (آسا دی وار)

ِاس ترھاں گُرمُکھ دا کِردار ساهمنے آاُن نال پتا چل جااےگا کِ ِانھاں ادھِآتموادی واراں دا ناِاّک وی کوای هَے تے اُه گُرمُکھ هَے جِس دی تسویر پاٹھک وار نُوں پڑھدِآں-پڑھدِآں آپنے من وِچ کلپ لَےںدا هَے۔ ِاس توں ِالاوا کای وِدواناں مُتابک ِانھاں واراں دا ناِاّک اکال پُرکھ هَے۔ هاں ِاه گّل وی ٹھیک هَے کِاُںک کُجھ ادھِآتموادی واراں وِچ اکالپُرکھ دی اُستت انےکاں تریکِآ نال کیتی جاںدی هَے۔

 

(ا) پاُڑی-پربںدھ :

وار دی هور وِسےستا هَے کِ ِاه پاُڑیآں وِچ لِکھی جاںدی هَے۔ پاُڑی دا ارتھ اجِهے پَےر رّکھن دیآں تھاواں جاں ڈںڈِآں دی ترتیب, جِنھاں 'تے پَےر ٹِکا کے اُپرلی مںجِل جاں کوٹھے 'تے جاایدا هَے۔ کای وِدوان پاُڑی نُوں وّکھرے چھںد دے تَور 'تے وی وِچاردے هن تے کهِںدے هن واراں پاُڑی چھںد وِچ اُچاریآں جاںدیآں هن۔ ِاتھوں تک کِ ڈھاڈی وی پاُڑی نُوں چھںد دے تَور 'تے هی سمجھدے هن۔ پر پاُڑی دا ارتھ, وار دے سںدربھ وِچ ِاس ترھاں هو سکدا هَے کِ وِسے جاں کھِآل نُوں لڑیوار (ڈںڈے وار) پےس کرن دا ناں هی پاُڑی هَے جِوےںک اسیں پاُڑی (پَوڑی) دے ِاّک ڈںڈے نُوں تےا کرکے مںجِل 'تے ارتھات کوٹھے 'تے پهُںچدے هاں ِاسے ترھاں واراں وِچلے ناِاّک هر پڑاا رُوپی ڈںڈے نُوں سر کرکے کِسے مںجِل 'تے پهُںچدے پرتیت هونگے۔ "پاُڑی وار لای ِاّک چرن پربںدھ هَے۔ ِاس توں بِناں کوای رچنا وار نهیں بندی۔ پاُڑی وار دا پِںڈا هَے تے جُّدھ کتھا ِاس دی رُوه۔ دوهاں دے مےل نال هی اسل وار دی ساجنا هُںدی هَے۔" (پِآرا سِںگھ پدم, پںجابی واراں, پنّا 11)

 

(ا) وستُو سامّگری:

وار چُّک دوهاں دھِراں دے آپسی ےُّدھ جاں سںگھرس نُوں بِآن کردی هَے تے ِاه سںگھرس دُنِآوی بھاو ِاتِهاسک جاں مِتھِهاسک پاتراں دا وی هُںدا هَے تے کای وار ادھِآتمک پّدھر 'تے منُّکھی من اںدر (نےکی تے بدی) وی دوهاں دھِراں دا چلدا هَے۔ وارکار نُوں چاهیدا هَے کِ اُه کِسے وی کِسم دی ٹّکر/

سںگھرس دا وےروا آپنی وار وِچ دےوے۔ گھٹنا واپرن دا پِچھوکڑ وی دےوے۔ سںگھرس جاں لڑاای کِس سِّدھاںت نُوں لَے کے هو رهی هَے, اُس دا وِورن وی آوے۔

 

(س) مںگلاچرن :

بھاوےں ِاه نُکتا وار دیآں وِسےستاایآں دّسن وےلے پهِلے وِچارنا چاهیدا سی پر چُوںک ِاه کای کاو رُوپاں وِچ ساںجھا هَے۔ ِاس کرکے ِاه نُکتا جاں تّت آم هالتاں وِچ وی وِچارِآ جان والا تّت هَے۔ مںگلاچرن جاں کِّسا کاو تے جںگناما وِچ وی آم مِلدا هَے۔ وارکار هورناں کاو رُوپاں واںگ آپنے ِاسٹ جاں گُرُو نُوں سِمر کے وار دا مجمُون (جُّدھ کتھا) کھولھن لای سںواد اّگے توردا هَے۔ بھاای گُرداس جی آپنیآں واراں دی سِرجنا کردے وکت مںگلاچرن جرُور کردے سن۔ پهِلی وار دی پهِلی پاُڑی وِچ هی گُردےو ارتھات گُرُو نانک دےو جی نُوں نمسکار کردا هَے—

-نمسکار گُردےو کو ست نام جِس مںتر سُنايا۔

بھوجل وِچوں کڈھ کَے مُکت پدارتھ ماهِ سمايا۔ (۱/۱)

ِاسے ترھاں هی دھنّ گُرُو گوبِںد سِںگھ جی وی آپنی چںڈی دی وار اکال سکتی اتے سرب وِآپک واهِگُرُو دی وڈِآای اتے ارادھنا توں سُرُو کردا هَے-

پرِتھم بھگاُتی سِمر کَے گُر نانک لایں دھِآِا۔۔

پھِر اںگد گُر تے امرداس رامداسَے هوایں سهاِا۔۔

ارجن هرگوبِںد نو سِمرو سری هر راِا۔۔

سری هر کرِسن دھِآایاَے جِس ڈِٹھے سبھ دُکھ جاِا۔۔

تےگ بهادر سِمریاَے گھر ناُ نِدھ آوَے دھاِا۔۔

سبھ تھاایں هوِا سهاِا۔۔۱۔۔

 

(ه) منورتھ/اُدےس :

ساهِّت دی کوای وی وِدھا لِکھی جاوے, ِاس پِّچھے رچناکار دا کوای اُدےس جرُور هُںدا هَے۔ ِاسے ترھاں وار لِکھن دا منورتھ وی هُںدا هَے تے اُه هَے مُردا کںماں ولوں اسُولاں جاں مانوی کدراں-کیمتاں دی رکھوالی لای جںگی پّدھر 'تے وِرودھی دھِر نال ٹّکر لَےنی۔ اُدےس لای وارکار ِاس ترھاں دی سَےلی, سبداولی دی ورتوں کردا هَے کِ مُردا کَوم لڑن واستے جوس وِچ آ جاںدی هَے۔ لڑاای لای جںگی ماهَول پَےدا کرنا اُس دے مُکھ منورتھاں وِچوں ِاّک گِنِآ جاںدا هَے۔ وستُو سمّگری وِچوں پرےرنا پھُّٹ-پھُّٹ کے باهر نِکلدی هووے۔ جےکر وار پرےرنا هی نهیں دِںدی تاں اُه کِسے وی کیمت 'تے وار اکھوااُن دی هّکدار نهیں هو سکدی۔  

(ک) رس:

جِتھے جںگنامے وِچ بیر رس هُںدا هَے اُتے وار دا پرمُّکھ رس وی بیرتا هی هَے پر جںگنامے وِچ بهُتی تھاایں بیر رس اُّپر کرُنا رس هاوی هو جاںدا هَے۔ دُنِآویں پّدھر دی وار وِچ تاں بیر رس پرمُّکھ رس هَے۔ وار-کاو دی آتما هی بیر رس هُںدا هَے۔ لوکاں وِچ اُتساه پَےدا کرن لای بیرتا بھرپُور سبداولی دی ورتوں کرنی وار وِچ انِواری هُںدی هَے تاں جو بیر رس اُپج سکے۔ بیر رس توں ِالاوا وار وِچلیآں گھٹناواں مُتابِک کرُنا, بیبھتس اتے رودر رس وگَےرا وی آ سکدے هن۔

بیر رسی وار دی سرووتم اُداهرن سری گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دی رچِت 'چںڈی دی وار' وِچوں چںڈ رُوپ وِچ مِلدی هَے, هور کِسے وی وارکار دی وار وِچوں نهیں مِلدی۔

-لّکھ نگارے وّجن, آمو سامھنے۔۔

راکس رنو ن بھّجن, روهے روهلے ۔۔

سیهاں واںگُو گّجن سبھے سُورمے ۔۔

تن تن کَےبر چھّڈن, دُرگا سامھنے۔۔ ۱۲۔۔

 

(کھ) چھںد

وار کاو نُوں لوک مناں وِچ پروان چڑااُن لای دو هی چھںد پرچّلِت رهے هن-نِسانی چھںد اتے سِرکھںڈی چھںد۔ ِاه دووےں چھںد جِتھے ےُّدھ جاں سںگھرس نُوں گتیمان رّکھدے هن, اُتھے ِانھاں راهیں جوسیلے بھاو/ججبے سهِجے هی سروتِآں/ پاٹھکاں تک سںچارِت هو جاںدے هن۔ پاٹھک من ’تے سُچّجا اتے اُسارُو پربھاو پااُن لای ِاه دووےں چھںد کارگر هن, اُںجھ هور وی چھںد هن پر اُه ِانّے پرچِّلت نهیں هن۔

 

(گ) بھاسا, سبداولی اتے الںکار:

وار دی بھاسا سادھارن پّدھر دی هووےگی تاں هی اُه جن سادھارن نُوں اپیل کر سکےگی۔ اَوکھی جاں جٹِل بھاسا ورتن نال وارکار دا آپنا منورتھ وی سِّدھ نهیں هو سکدا هَے۔ سو کهِن دا بھاو هَے کِ بھاسا, مُهاورے, اکھَوتاں لوک سںسکرِتی وِچوں هی آاے هون۔

 

پںجابی وار دا سںکھِپت ِاتِهاس :

ِاه کاوِ-بھےد پںجاب اتے راجستھان وِچ هی وِگسِآ هَے۔ ساهِّت جیون 'چوں اُتپنّ هُںدا هَے تے وار وی وِسےس راجسی, ساماجِک تے آرتھِک هالات دی دےن هَے۔ وار تکریبن هر کال وِچ رچی گای دے پرمان مِلدے هن۔ پراچین کال جاں پُورو نانک کال وِچ وی کِها جاںدا هَے کِ سبھ توں

پهِلی وار امیر کھُسرو نے تُگلک ساه دی لِکھی هَے۔ بھاوےں ِاس دی پُسٹی جاں ڈا. موهن سِںگھ دیوانا اتے پرو. پِآرا سِںگھ پدم وی کردے هن پر ِاس دا لِپیبّدھ جاں پیڑھی-در-پیڑھی تُری آ رهی دا پرمان اجے وِدواناں دی پکڑ وِچ نهیں آيا۔ وَےسے وی ِاه وار پھارسی وِچ لِکھے جان دا سںدےه هَے کِاُںک کھُسرو مُول رُوپ وِچ پںجابی دا ساِار هی نهیں هويا۔ پُورو نانک کال وِچ رچیآں گایآں واراں دے وِکولِترے نمُونے هی ساڈے تک پهُںچے هن۔ ِاس کال دی کوای وی وار سمپُورن رُوپ وِچ ساڈے تک نهیں آای۔ جو کھںڈگت وِچاراں والیآں واراں ساڈے رُوبرُو هوایآں هن, اُه کےول نےں هی هن جِنھاں وِچوں چھے پُورو نانک کال دیآں تے تِنّ گُرُو نانک کال اتھوا اکبر اتے جهاںگیر دے وےلے رچیآں گایآں هن۔ اُداهرن دے تَور 'تے نو واراں ِاس پرکار هن (1) ٹُںڈے اسراجے دی وار (2) سِکںدر ِابراهیم دی وار (3) لّلا بهِلیما دی وار (4) مُوسے دی وار (5) جودھے ویرے پُوربانی دی وار (6) ملک- مُرید چںدهڑے سوهیاے دی وار (7) مالدےو دی وار (8) رااے کمال مَوج دی وار (9) هسنے مهِمے دی وار۔

ِاس توں پهِلاں کِ واراں دا سںکھِپت ِاتِهاس اّگے توریاے اُپروکت درساایآں واراں وِچوں سِرپھ نمُونے وجوں ِاّک دو واراں دے کُجھ اںس دے رهے هاں-

-بھبکيو سےر سردُول راِا, رن مارُو وّجے۔

کھان سُلتان بڈ سُورمے, وِچ رن دے گّجے۔

کھت لِکھے ٹُںڈے اسراج نُوں, پاتساهی اّجے۔

ٹِّکا سارںگ باپ دے, دِّتا بھر لّجے۔

پھتهِ پاِا اسراج جی, ساهی گھر سّجے۔       

(ٹُںڈے اسراجے دی وار وِّچوں)

 

چڑھِآ مُوسا بادساه, سُنِاَے سبھ جّگے۔

ترَے سو سّٹھ مراتبا, ِاّک گھُرِاَے ڈّگ۔

دںد چِّٹے وڈ هاتھیآں, کهُ کِت ورَےگے۔

رُت پچھاتی بگلِآں, گھٹ کالی بّگے۔

اےهی کیتی مُوسِآ, کِن کری ن اّگے۔ (وار مُوسے کی)

اُپروکت ونّگیآں دےن توں ساڈا متلب ِاه دّسنا هَے کِ ِانھاں ساریآں نَوں واراں دی بولی ِانّی ماںجی پوچی اتے سپّسٹ هَے کِ ِانھاں نُوں پراچین کال دیآں واراں کهِن لّگِآں کُجھ سںدےه جِها اُپجنا انِواری هو جاںدا هَے۔ کھَےر سںدےه هون دے باوجُود وی سانُوں ملک-مرید چںدهڑے سوهیاے دی وار, جودھے ویرے پُوربانی دی وار اتے مالدےو دی وار آد نُوں چھّڈ کے باکی دیآں چھے واراں پُورو گُرُو نانک کال دی اُپج کهِن لای بجِّد هونا پوےگا

کِاُںک ِانھاں واراں دی دھُنی 'تے آد گرںتھ وِچلیآں واراں گااُن دے آدےس هن۔ مِسل وجوں (1) وار ٹُںڈے اسراجے دی دھُنی 'تے آسا دی وار گااُن دا آدےس هَے (ٹُںڈے اسراجے دی دھُنی گاونی), (2) وار سِکںدر بهِرام دی-وار گُجری مهلا تیجا, (3) وار لّلا بهِلیما دی-وار راگ وڈهںس مهلا چَوتھا, (4) وار هسنے مهِمے دی وار سارںگ مهلا چَوتھا (5) وار مُسے دی-وار کاهنڑا مهلا چَوتھا (6) وار رااے کمال دی مَوجدی-وار گاُڑی مهلا پںجواں آدِ۔ هاں آد گرںتھ وِچ جِنھاں نے واراں دا جِکر آاُںدا هَے, اُنھاں وِچ تِنّ اجِهیآں لوک واراں هن جِنھاں دے کتھانک اجِهے سںکےت دِںدے هن۔ کِ ِاه اکبر اتے جهاںگیر دے وےلے رچیآں گایآں هن ِاه واراں هن (ا) ملک مُرید چںدرهڑا سوهیآ دی وار (ای) جودھے ویر پُروانی دی وار (ا) رانا کَےلاس دےو تتھا مالدےو دی وار۔

پُورو نانک کال توں بااد سبھ توں ودھ واراں گُرُو نانک کال وِچ لِکھیآں گایآں هن۔ اُپروکت دّسِآ جا چُّکا هَے کِ گُرُو گرںتھ ساهِب وِچ 22 واراں اتے بھاای گُرداس دیآں 40 واراں اتے کُجھ هّد تک گُرُو گوبِںد سِںگھ دی چںڈی دی وار ِاسے کال دیآں پرمُّکھ رچناواں هن۔ گُرُو نانک توں پهِلاں 'وار کےول رجمیآ (بیر رسی) ساِاری دا دُوجا ناں سی۔ گُرُو نانک دےو جی نے ِاس نُوں ِاّک نواں موڑ دِّتا تے وار پهِلی وار باهر هون والے جںگاں توں هّٹ کے بںدے دی اںدرلی کسمکس توں جانُو هوای۔ بںدے دی اںدرلی تے رُوهانی کھِّچوتانی پںجابی واراں دا مجمُون بن گای, پر ٹَےکنیک دے پّکھوں وار اںدر کوای تدیلی نا هوای۔" (اهِمد سلیم, لوک واراں) ِاس توں ِالاوا مےهروان دی پیراں دی وار وی ِاسے کال دی دےن هَے۔

پِچھلےرے نانک کال وِچ نجابت, پیر مُهںمد اتے اگرا دیآں لِکھیآں واراں نے پںجابی ساهِّت وِچ وار دے رُوپ نُوں پرپھُّلت کیتا۔ نجابت نے نادر ساه دی وار, پیر مُهںمد نے چّٹھِآں دی وار اتے اگرا نے هکیکت رااے دی وار لِکھی۔ اگرے نے دُوسرے وارکاراں نالوں وّکھرِآں هو کے پهِلی وار دوّےے چھںد وِچ وار لِکھی۔ باکیآں دیآں واراں سِرکھںڈی تے نِسانی چھںد نُوں اپنااُںدیآں هن۔ ِاس توں ِالاوا کادرےار نے هری سِںگھ نلُواے دی وار (بَےںتاں وِچ) تے هاسم نے مهاں سِںگھ دی وار لِکھی۔ ِانھاں سمِآں وِچ هی لوکُس دی وار لِکھے جان دا وی جِکر آاُںدا هَے۔ اجوکے ےُّگ وِچ کای وارکار ِاس پاسے جُٹے پاے هن جِنھاں وِچوں هرِںدر سِںگھ رُوپ ساناں مورو پںجاب دیآں اتے پںجاب دیآں واراں آد واراں لِکھیآ۔ ِاس توں اُپرںت هرسا سِںگھ چاتر, وِدھاتا سِںگھ تیر, گُردےو سِںگھ مان, هجارا سِںگھ گُرداسپُری, پھیروجدین سرپھ, هردِآل سِںگھ باگی, کیڑے کھاں سکین, اُّتم سِںگھ تےج, جسوںت سِںگھ وںتا, دیوان سِںگھ مهِرم اتے منوهر سِںگھ نِرمان دے ناں

ورننےوگ هن۔ ِاسے آدھُنِک ےُّگ دا ساِار پِآرا سِںگھ سهِراای هَے, جو بجُرگی دے دِناں وِچ وارکار دے تَور 'تے پںجابی ساهِّت وِچ پروےس هويا۔ آجادی توں بااد بھارت وِچ پرگتیوادی/جُجھارُو جتھےبںدیآں ولوں کِرتی/ کِرسانی جمات دیآں سمّسِآواں دے سمادھان لای اُٹھاایآں لهِراں دے ناِاّکاں دے بهادری بھرے کارجاں اُّپر واراں لِکھیآں گایآں۔ سهِراای ساهِب دی 'تِلںگانا دی وار' ِاسے هّک وِچ بھُگتاای جا سکن والی لاجواب وار هَے۔ نکسلی لهِر دے ِاتِهاسک ناِاّک اُّپر لِکھی 'وار ترسےم باوے دی' وِچ اُه سمکالی سماج دے سِآسی اتے سرمااےداری جبر دی گّل بڑے بھاواتمک سبداں وِچ کرکے دوراهے پِںڈ دے نکسلی سهید ترسےم باوا دے کِردار نال پاٹھکاں دی همدردی جوڑدا هَے۔ ِاس توں ِالاوا ِاسے وارکار (پِآرا سِںگھ سهِراای) نے پَےپسُو دے مُجارِآں دی اَےجیٹےسن دے سںبںدھ وِچ 'وار بچن سِںگھ دی' لِکھ کے پُرانے وار-وِدھان نُوں رّد کر دِّتا هَے جِس وِچ ناِاّک سِرپھ مهاںمانو هی هو سکدا سی, جن سادھارن وِچوں نهیں۔ پِآرا سِںگھ سهِراای دیآں جِتھے ِاه واراں کاس سمےں دے ِاتِهاسک سّچ دی پُسٹی هِّت آپنا نَےتِک پھرج پالدیآں هن, اُتھے ِانھاں واراں دی کاوِک کھُوبی ِاه وی هَے کِ رُوپک پّکھوں پهِلی وار-پرمپرا دا وِرودھ کرکے پںجابی وار وِدھا وِچ نویں پرمپرا نُوں ستھاپت کرن وِچ ےتنسیل وی هن۔ کهِن دا بھاو هَے کِ ِاه واراں کِسے نِسچِت بهِر جاں پُرانے چھںداں (سِرکھںڈی, نِسانی اتے دوّےا چھںد) دی وپھا نهیں پالدیآں تے نا هی مّدھکال دیآں واراں واںگ جن-سادھارن دیآں سمّسِآواں توں بےمُّکھ هن۔ ِاس توں ِالاوا دےس بھگتی دے ججبے نُوں اُبھارن والیآں هور واراں وی آدھُنِک کالوِچپراپت هن۔ هردِآل سِںگھ باگی دی هاس رسی چھوهاں نال بھرپُور 'وار جںگ هِںد چین' جِتھے پاٹھکاں دا منورںجن کروااُںدی هَے, اُتھے نال نال دےس پرتی وپھاداری نُوں وی پرچںڈ رُوپ وِچ پےس کردی هَے۔ آدھُنِک جُّگ وِچ جو واراں لِکھیآں گایآں هن, اُنھاں دا وےروا کُجھ ِاس پرکار هَے-پرو. موهن سِںگھ نے وار بیبی ساهِب کَور, گُردےو سِںگھ مان نے اکالی پھُولا سِںگھ اتے کسُور دی وار, پھِروجدین سرپھ نے وار چاںد بیبی اتے وار دُرگاوتی, هجارا سِںگھ گُرداسپُری نے وار رانا پرتاپ سِںگھ, هرِںدر سِںگھ رُوپ نے لوکاں دی وار, وِدھاتا سِںگھ تیر نے بھارت ماتا دی وار, گُردِّت سِںگھ کُںدن نے پںجاب دی وار, هردِآل سِںگھ باگی نے وار جںگ هِںد چین, هرسا سِںگھ چاتر نے لوکُس دی وار, اوتار سِںگھ تُوپھان نے گُرُو نانک دی وار اتے هجارا سِںگھ مُستاک نے وار گُرُو گوبِںد سِںگھ دی آد لِکھ کے ِاتِهاسک چِهرِآں اتے تتکالی جن-سادھارن دے جیون وِدھان نُوں اُبھارِآ هَے۔

بھاوےں آدھُنِک ےُّگ وِچ کھُّلھی کوِتا جاں هور نوین کاوِ-ونّگیآں هوںد وِچ آ چُّکیآں هن, پر لوکاں دی مُردا انکھ اتے جمیر جھںجوڑن لای

ڈھاڈی اجے وی دھارمِک دیواناں وِچ ِاس کاو رُوپ نُوں بڑے جوس نال گااُںدے هن۔ هُن تک سانُوں واراں دیآں جِنّیآں وی ونّگیآں مِلدیآں هن, اُه تِنّ هی اُپلبدھ هن۔

1. بیر رسی واراں بھاو دُنِآوی واراں

ِانھاں واراں وِچ پُورو نانک اتے گُرُو نانک کال دیآں رچیآں گایآں نَوں واراں آاُںدیآں هن تے ِانھاں واراں دیآں دھُنیآں 'تے گُرُو گرںتھ ساهِب وِچ آایآں گُرُو ساهِبان دیآں واراں گااُن دے آدےس هن۔ ِاس توں ِالاوا گُرُو گوبِںد سِںگھ دی چںڈی دی وار, نجابت دی نادرساه دی وار اتے پیر مُهںمد دی چّٹھِآں دی وار وی بیر رسی واراں دے اُّچتم نمُونے هن۔

2. ادھِآتموادی واراں

گُرُو گرںتھ ساهِب وِچ آایآں 22 واراں اتے بھاای گُرداس دیآں 40 واراں ِاس کوٹی وِچ آاُںدیآں هن۔ ِانھاں دے وِسے چںگِآای بُراای دے سںگھرس وِچوں سِّکھ آدرساں نُوں اُبھارنا هَے۔ بھاای گُرداس دیآں واراں گُرمت چِںتن دی وِآکھِآ کرن والیآں هون توں ِالاوا سداچارک کدراں کیمتاں دی گّل وی کردیآں هن۔ ِاسے کرکے ِانھاں ادھِآتموادی واراں دے پرسںگ وِچ اُنھاں دیآں واراں نیتی ساستر دیآں لکھاِاّک هو نِبڑدیآں هن ۔

ِاںجھ اسیں کهِ سکدے هاں کِ سِّکھ جگت وِچ 'وار' کاو رُوپ نُوں کاپھی مهّتو مِلدا رِها هَے۔ بھاای گُرداس دیآں چالی واراں, گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دی چںڈی دی وار توں ِالاوا سری گُرُو گرںتھ ساهِب وِچ 17 راگاں وِچ 22 واراں مِلدیآں هن۔ ِانھاں وِچوں نَو واراں اجِهیآں هن جِنھاں اُّپر گااُن دیآں دھُناں وی درج هوایآں هن۔

3. آدھُنِک واراں

ِانھاں واراں وِچ پاُڑی جاں هور کِسے چھےد-پربںدھ نُوں گںبھیرتا نال نهیں لِآ گِآ۔ ِانھاں واراں دے ناِاّک راجنیتِک وِوستھا دے نال سںگھرس کردے جاں هور سمّسِآواں نال دو چار هُںدے وِکھااے گاے هن۔ آدھُنِک واراں دے ناِاّک آم تَور 'تے جن سادھارن وِچوں لاے گاے هُںدے هن۔

وار کاو اتے بھاای گُرداس

چُوںک پںجابی ساهِّت وِچ بھاای گُرداس جی دی پچھان هی ِاّک وارکار دے تَور 'تے هُںدی هَے ِاس کرکے جرُوری بندا هَے کِ اُس دا پںجابی وار-کاو دے ِاتِهاس وِچ جو ےوگدان رِها هَے, اُس دا نوٹِس لِآ جاوے۔ جِوےں کِ اسیں پِّچھے وار کاو دیآں سِّدھاںتک ٹِّپنیآں کردے هواے, ِاه دس آاے هاں کِ وار-ونّگیآں وِچ ِاّک ادھِآتمک ونّگی دی وار وی مّدھکال وِچ مِلدی هَے۔ کھاس کرکے گُرُو گرںتھ ساهِب وِچ سامِل باای واراں ِاسے کوٹی وِچ گِنیآں جان والیآں جِکرےوگ واراں هن۔ ِاتھے دسنا واجِب هَے کِ جِس وےلے گُرُو ساهِبان آپنیآں واراں دی سِرجنا کر رهے هن, اُس وکت لوک واراں وی لوکاں وِچ پرچلِّت سن۔ ِاس کرکے اسیں کهِ سکدے هاں کِ بھاای ساهِب دے ساهمنے اُس وکت واراں دے دو نمُونے هاجر سن-(1) لوک واراں (رجمیآ واراں-بیر رسی) (2) ادھِآتمک واراں (بجمیآ واراں-سِںگار رسی)۔ بےسّک بھاای گُرداس جی دی وار رچنا وےلے اُنھاں کول گُرُو ساهِبان دیآں ادھِآتمک واراں ِاّک ماڈل دے تَور 'تے کںم کر رهیآں سن پر گُرُو ساهِبان نے جو واراں لِکھیآں, اُنھاں نُوں لوک واراں 'تے گااُن دے آدےس وی نال لِکھے مِلدے هن۔ جِتھے ِانھاں لوک واراں دیآں دھُنیآں 'تے ادھِآپک واراں گااُن دے آدےس هن, اُتے لوک واراں دے آاے ناں, ِاس گّل دی اُگاهی بھردے هن کِ وار-پرمپرا هجاراں سال پُرانی سی تے کھاس کرکے پُورو گُرُو نانک کال وِچ بھر جَوبن 'تے سی۔ پُورو نانک کال دیآں واراں دے جِکر آد گرںتھ دیآں ادھِآتمک واراں دے سُرُو وِچ آاُںدے هن-1. آسا دی وار-ٹُںڈے اسراجے دی دھُنی پَے گاونی, 2. گُجری کی وار-سِکںدر ِابراهیم کی وار کی دھُنی, 3. راگ وڈهںس کی-للا بهِلیما کی دھُنی, 4. راگ رامکلی کی وار-جودھے ویر پُوربانی کی دھُنی, 5. سارںگ کی وار-راِا مهمے هسنے کی دھُنی, 6. راگ ملار کی وار-رانے کَےلاس کتھا مالدےاُ کی دھُنی, 7. کانڑے کی وار-مُوسے کی وار کی دھُنی۔

ِاتھے لوک واراں دی گّل کرنی ِاس کرکے بندی هَے کِ ادھِآتمک واراں مجمُون پّکھوں بےسّک وِبھِنّ هن پر تکنیک, چھںد وِدھان اتے پاُڑی پربںدھ پّکھوں سمانتا دیآں سُوچک هن۔ چُوںک بھاای گُرداس جی ادھِآتمک

واراں رچ رهے هن تے اُنھاں کول ماڈل وی گُرُو ساهِبان دیآں واراں دا هَے پر پھِر وی کُجھ ِاّک کاوِ-ڈسِپلِن ِاهو جِهے ورتے هن کِ جِنھاں کرکے بھاای گُرداس جی دی وار-ساهِّت دے ِاتِهاس وِچ ِاّک وّکھری پچھان ستھاپت هُںدی هَے۔ لوک واراں وِچ چُوںک 'ادھِآتمِکتا دی گھاٹ سی اتے دُوسری ترھاں دیآں واراں وِچ برِتاںت دی۔ بھاای گُرداس جی نے اُپروکت دوهاں گھاٹاں نُوں پُورِآں کرکے پںجابی وار سںسکرِتی نُوں نِوےکلاپن اتے مَولکِتا پردان کیتی۔ ِانھاں واراں وِچ ادھِآتمکتا اتے برِتاںت دا سُمےل جِتھے پاٹھک/ سروتا ورگ نُوں سُهج سُآد پرستُت کردا هَے, اُتھے نِرول سّچی سُّچی سبھِآچارک جیون جاچ اتے وهِماں, بھرماں, پاکھںڈاں توں اُّچا اُّٹھن دی پرےرنا وی دِںدا هَے۔" (ڈا. گُردیپ سِںگھ, گُرمت سبھِآچار تے بھاای گُرداس, پناں 225)

لوک واراں دے سںدربھ وِچ ِاّک گّل آکھنی پَےںدی هَے کِ لوک وار سماج دی کِسے سمُّچی جاتی دی تھاں وِاکتی وِسےس کےںدرِت رهی هَے۔ جِوےں ٹُںڈے اسراجے دی وار وِچ ٹُںڈا اسراج ِاّک وِاکتی وِسےس هَے جِس دے جِںدگی دے کُجھ سروکار وار وِچ پرستُت هن۔ مُوسے دی وار وِچ مُوسا کھِّچ دا مرکج بندا هَے تے ِاس ترھاں هور لوک-واراں۔ ِاه بھاای گُرداس هی سن جِنھاں نے وِاکتی وِسےس دی تھاں سماج دی کِسے جاتی نُوں جاں سمُّچے سماج نُوں کےںدر بِںدُو بنايا۔ ڈا. جیت سِںگھ سیتل مُتابک "ِاه پِرت پااُن والے بھاای گُرداس سن, جِنھاں نے ِاّک پرکار دی 'گُرُوآں دی وار' کهِ کے گاڈی راه وِکھايا۔" (پںجابی وار ساهِت وِچ بھاای گُرداس دا ستھان) پِچھوں چّٹھِآں دی وار, براڑاں دی وار اتے سوڈھیآں دی وار آد سمُّچی کَوم نُوں آدھارت منّ واراں رچیآں جان لّگیآں۔

بھاای گُرداس جی نے بےسّک واراں وِچ گُرمت وِآکھِآ اتے گُرمت چِںتن نُوں آپنے پرچار دا مادھِام بنايا پر اُس دیآں کای واراں ِاتِهاس پّکھوں وی مهّتتا والیآں هن۔ جِّتھے پهِلی وار نِرول ِاتِهاس مُّکھ هَے اُتھے گِآرھویں وار وِچلے سروکار وی ِاتِهاس نُوں هی رُوپمان کردے هن۔ کھاس کرکے گِآرھویں وار دیآں تےرھاں توں ِاّکّتی پاُڑیآں اُنھاں ِاتِهاسک سکھسیاتاں نُوں اُدگھاٹِت کردیآں هن جو ِاتِهاس دے پنِّآں توں گاِاب هن۔ گُرُو نانک دےو جی توں لَے کے گُرُو هرِگوبِںد ساهِب تک, هر گُرُو ساهِب نال رهے گُرسِّکھاں, اُنھاں دے پِچھوکڑ بارے وےروے هن۔ ِاتهاسکتا نُوں مُّکھ رّکھ کے هی وِدوان نے ِاس گِآرویں وار نُوں سِّکھ ناماولی جاں سِّکھاں دی بھگتمال دے تَور 'تے لِآ هَے۔ ِاس وار دی ِاتِهاس پّکھوں مهّتتا نُوں بھاںپدِآں هوياں هی بھاای منی سِںگھ نے ِاس وار دا ٹیکا کیتا هَے نال ساکھیآں وی دِّتیآں هن۔ ِاس توں بِناں گُرُو ساهِبان دے نِکٹورتی اتے

گُرُو گھر دے پِآرے سِّکھاں دے ناواں, تھاواں اتے پرِوارک پِچھوکڑ دے وےروے هن۔ پرِوار پِچھوکڑ وِچ کایآں دے کِّتِآں بارے دّسدے هواے اُنھاں دے جات, گوت وی درسا رهے هن۔ بھاای گُرداس جی دی وار ساهِّت دے ِاتِهاس وِچ ِاس ترھاں دی لااُوڈ هو کے گّل کرن توں ِاه بھاو نهیں سی کِ اُه جات-پات دے وکھرےوِآں نُوں منّدے هن, اُه تاں جات گوت درسا کے ِاه پربھاو دےنا چاهُںدے سن کِ سِّکھی کِسے ِاّک وِاکتی تے اُه وی سورن جاتی دا هی هووے, دی جگیر نهیں۔ ِاس وِچ سارے ورناں وِچوں تے کھاس کرکے دلِتاں وِچوں لوک سامِل هو سکدے هن تے سِّکھی پرتی سردھا رّکھن والے دلِت ورگ اتے کُلین ورگ دے سارے لوک هی ِاس وِچ سامِل هن۔

ِاّک واری تاں ِاه بھرم اُپجدا هَے کِ بھاای ساهِب جاتاں, گوتاں وِچ وِسواس رّکھدے هن, جد اُه هر سِّکھ دی جات جاں گوت دے کے اُنھاں دا پرریچَے دِںدے هن جِوےں-

گُجر جات لُهار هَے گُرسِکھی گُرسِکھ سُناوَے۔

ناای پِںنگ وکھانیاَے ستِگُر سےو کُٹںب تراوَے۔

اُپروکت دو ٹُکاں وِچ نِمن جاتی دے دو گُرسِّکھاں دی چرچا هوای هَے کِ گُجر سِّکھ لُهار جاتی دا هويا هَے جو گُر سِّکھاں نُوں گُرُو دی سِّکھِآ سُنااُںدا سی اتے ناای جات دا دھِںنگ نامی سِّکھ کِها جاںدا هَے جِس نے ستِگُراں دی سےوا کرکے آپنے کُٹںب کبیلے نُوں تارِآ سی۔ ِاه دووےں گُرُو اںگد دےو جی دے سِّکھ هواے هن پر جدوں اسیں بھاای گُرداس جی دی ِاس گِآرویں وار دا پاُڑی در پاُڑی نِّٹھ کے ادھِان کردے هاں تاں سبھ سںکے نوِرت هو جاںدے هن۔ اُنھاں دا تاں پرےوجن هی ِاه درسااُنا سی کِ سِّکھی مارگ ِاّک اتھاه ِانسانی سمُںدر هَے جِس وِچ پروےس کردِآں هی منُّکھ آپنی جات-گوت دیآں بنیآں ندیآں دی هوںد گُآ بَےٹھدا هَے تے اُه ِاّک ِانسان تے سِرپھ ِاّک ِانسان هی رهِ جاںدا هَے جِس دی ساگر ورگی وِسال سوچ هو جاںدی هَے۔ جدوں لوک وّکھ-وّکھ دھرماں-جاتاں وِچوں سِّکھی نُوں سمرپِت هُںدے هن, اُنھاں وِچ جو پهِلی دھارنا گھر کردی هَے, اُه هَے گُرسِّکھی وِچ اےکتا۔ سِّکھی دا پرتھم اسُول هی هَے جِنھاں سِّکھاں نُوں سماج وِچ جات-پات پّکھوں هینا سمجھِآ جاںدا هَے گُرسِّکھی مارگ وِچ چلدِآں اُس وِچ پاے بھےدبھاو کھتم هو جاںدے هن تے اُه ِاّک-دُوجے دے برابر سمجھے جاںدے هن۔ بھاای گُرداس دی ِاسے وار دی سّتویں پاُڑی دیآں آرںبھلیآں ستراں ساڈے اُپروکت کتھن دی پروڑھتا کردیآں هن-

-چار ورن ِاّک ورن کر ورن اورن تمول گُلالے۔

اسٹ دھات ِاّک دھات کر وےد کتےب ن بھےد وِچالے۔ (۱۱/۷)

گُرسِّکھی مارگ اپنااُن نال چارے ورناں نُوں ِاّک ورن (سِّکھ) کیتا ٹھیک اُسے ترھاں جِس ترھاں رںگ بِرںگی پان دی لالی (پان دے بیڑے) توں گُوڑا لال رںگ هو جاںدا هَے۔ پارس دی ترھاں اّٹھاں دھاتاں چار ورن اتے مجھب نُوں ِاّک دھات (سِّکھ) کرکے وےداں-کتےباں وِچالے دا بھےد نا رهِن دِّتا-

--جاتی سُںدر لوک نا جانَے (۱۱/۹)

ِاس وار دا ِاتِهاسک پّکھوں ِاس کرکے وی مهّتو هَے کِاُںک ِاه وار گُرُو گھر دے سردھالُوآں دی ِانّی وِسترِت جانکاری دِںدی هَے کِ ساِاد ِاتِهاس وِچ ِاه جانکاری ناںه دے برابر هی هَے۔ گُرُو گھر دے سردھالُوآں اتے نِکٹ ورتیآں دے پرِوارک پِچھوکڑ اتے کِّتِآں دی جانکاری ِاتِهاس دے وِدِآرتھی جاں ادھِآپک ِاس وار توں پراپت کر سکدے هن۔ کهِن دا بھاو هَے کِ ِاه وار ِاتِهاس دے وِدِآرتھیآں لای سروت رچنا دا کںم دے سکدی هَے۔ ِاتِهاسک مهّتو نُوں سمجھدِآں هی بھاای منی سِںگھ نے ِاس وار دا ٹیکا تِآر کیتا جِهڑا سِّکھاں دی بھگتمال جاں بھگت رتناولی دے ناں نال پرسِّدھ هَے۔

جِّتھے وِدوان بھاای گُرداس جی نُوں ِاّک سپھل گُرمت سِّدھاںتاں دا وِآکھِآکار, گُرمت دا پںڈِت, بھاسا وِگِآنی اتے ِاتِهاسکار منّدے هن, اُتھے اُس دی ِاّک نِوےکلی پهِچان نِردھارت کردی اُس دی ٹیکاکاری کلا هَے۔ ڈا. رتن سِںگھ جّگی دے کتھن انُسار پںجابی دی ٹیکاکاری دا آرںبھ بھاای گُرداس جی نے هی کیتا۔ ِاس توں پهِلاں کِ اُه بھاای ساهِب دی ٹیکاکاری اُّپر ٹِّپنی کرن, کُجھ ِاّک دے سںکلپ سپّسٹ کرنا چاهُںدے هن, جو اکسر وِدوان چرچا وےلے رلگّڈ کر جاںدے هن۔ اُه هن-ٹیکا, وِآکھِآ, بھاس اتے پرمارتھ آدِ۔ "ٹیکا سبد سںسکرِت دا هَے اتے ِاس دا وِاُتپّتی مُولک ارتھ هَے کِسے وستُو جاں تّتھ دا بودھ اتھوا پرکاسن کروااُن والا واک-وِدھان۔ ِاس ترھاں واک جاں پد دا ارتھ سپّسٹ کرن والا واک 'ٹیکا' اکھوااُںدا هَے۔ بھارتی ساهِّت وِچ سُوترِک جاں رهّسمای رچناواں دے ارتھ سپّسٹ کرن دیآں کای وِدھیآں هن جِوےں ٹیکا, وِآکھِآ, بھاس, پرمارتھ آدِ۔ ِانھاں سبھ وِچ وِدھانک اںتر هَے۔ سںکھےپ وِچ ارتھ سمجھااُن والے واک نُوں 'ٹیکا' آکھدے هن اتے وِستار وِچ ارتھ سپّسٹ کرن والی رچنا نُوں 'وِآکھِآ' دا ناں دِّتا جاںدا هَے۔ 'بھاس' وِچ مُول رچنا دیآں اسپّسٹ جاں گُّجھیآں گّلاں نُوں سپّسٹ کیتا جاںدا هَے اتے اُس بارے سامگری بھاسکار آپنے ولوں وی سامِل کر دِںدا هَے۔ 'پرمارتھ' وِچ مُول رچنا وِچلے ادھِآتمک تّتھاں دا وِسےس وِسلےسن کیتا جاںدا هَے۔پںجابی ساهِّت وِچ ٹیکا, وِآکھِآ, بھاس آد دے کلاتمک وکھرےوِآں وّل بهُتا دھِآن نهیں دِّتا جاںدا اتے سبھ لای 'ٹیکا' سبد هی ورت -

لِآ جاںدا هَے۔" (بھاای گُرداس-جیونی تے رچنا, پنّا 104) نِرسںدےه بھاای منی سِںگھ دُآرا لِکھی سِّکھ ناماولی جاں بھگت رتناولی (سِّکھاں دی بھگتمال) گِآن اتے رتناولی ِاّک بھاس دی سرےنی وِچ آاُںدی هَے پر اسیں پرمپرا وِچ تُرے آ رهے پد 'ٹیکا' نُوں هی ِاتھے ورت رهے هاں۔

بےسّک ٹیکا پرمپرا دا آگاج گُرُو نانک دےو جی دی رچِت بانی دی وِآکھِآ توں هو گِآ سی پر گُرُو ارجن دےو جی دی پرےرنا سدکا ِاه بھاای گُرداس جی سن جِنھاں نُوں ٹیکا-پرمپرا نُوں اّگے تورن دا سِهرا جاںدا هَے۔ “بھاای گُرداس دی ٹیکا وِدھی گُربانی دے ِاّک-ِاّک سبد نُوں کرموار لَے کے اُنھاں دے ارتھ سپّسٹ کرن والی نهیں سگوں گُربانی وِچلے وِچاراں جاں بھاواں نُوں لَے کے اُنھاں دا سرل اتے سُبودھ بولی وِچ کاوِمای پرگٹاوا کرنا هَے۔... ِاس دا وِکاس اّگے چّل کے بھاای منی سِںگھ دے جیون کال وِچ هويا اتے بااد وِچ ِاه ساکھا گِآن سمپرداِا دے ناں نال پرسِّدھ هوای۔" (ڈا. رتن سِںگھ جّگی, بھاای گُرداس: جیونی تے رچنا, پنّا 105)

هےٹھاں اسیں کای ٹُوکاں گُربانی 'چوں دے رهے هاں تے نال هی بھاای گُرداس جی دیآں اُه ٹُوکاں جو گُربانی دیآں گُّجھے بھاواں والیآں گّلاں, دھارناواں اتے سِّدھاتاں نُوں بڑے سهِج رُوپ وِچ آپنی ساد مُرادی پںجابی وِچ سپّسٹ . کردیآں هن۔ ِاه ٹُوکاں ڈا. رتن سِںگھ جّگی دی پُستک 'بھاای گُرداس : جیونی تے رچنا' 'چوں هن-

1. گُربانی :                جو گُرُو گوپَے آپنا سُ بھلا ناهی

                                پهُںچ اَون لاها مُول سبھ گوايا۔

بھاای گُرداس   :           جو گُر گوپَے آپنا کِاُ سِجھَے چےلا

                                سںگل گھت چلاایاَے جم پںتھ ِاّکےلا

                                لاهَے سجاای نرک وِچ اُهُ کھرا دهےلا۔ (۲۸/۲)

2. گُربانی :                  اپرادھی دُونا نِوَے جو هوتا مِرگاهِ۔

بھاای گُرداس :               نِوَے اهےڑی مِرگ دےکھ کرَے وِساه دھروه سر لاوے۔

                                 اپرادھی اپرادھ کماوَے۔ (३३/۱۶)

3. گُربانی :                 سچهُ اَورَے سبھ کو اُپر سچ آچار۔

بھاای گُرداس :               سچهُ اَورَے سبھ کِهُ لکھ سِآنپ سبھا تھوڑی۔

    اُپر سچ آچار چموڑی۔ (۱۸/۱۹) 4)

4. گُربانی :                  پون گُرُو پانی پِتا ماتا دھرت مهتُ۔

                                دِوس رات دُِا داای دايا کھےلَے سگل جگتُ۔

بھاای گُرداس :           پاُن گُرُو گُر سبد هَے واهِگُرُو گُر سبد سُنايا۔

پانی پِتا پوِتر کر گُرسِکھ پںتھ نیوان چلايا۔

دھرتی مات مهت کر اَوت پوت سںجوگ بنايا۔

داای دايا رات دِهُ بال سُبھاِا جگت کھِلايا (۶/۵)

5. گُربانی:              کل کاتی راجے کاساای دھرم پںکھ کر اُڈرِآ۔      (ماجھ کی وار, سلوک ۳۵)

بھاای گُرداس:            بھاے بِادلی پاتساه کل کاتی اُمراو کساای۔۔

  (۱/۷)

6.گُربانی :              کاجی هوِا کَے بهَے نِآِا۔ پھےرے تسبی کرے کھُداِا۔

                             وڈھی لَے کے هک گوااے۔ جے کو پُچھے تا پڑ سُناِا۔      (رامکلی سلوک ۷)

بھاای گُرداس :           کاجی هواے رِسوتی وڈھی لَے کے هک گواای!!      

 ورتِآ پاپ سبھس جگ ماهی۔۔ (۱/۳۰)

بھاای گُرداس نے آپنی رچنا وِچ جِّتھے پںڈتااُو وِچاراں توں پرهےج کیتا هَے, اُتھے رُوپک پّکھوں وی لوک ساهِّت وِچ آاے سروکاراں اتے رُوڑیآں نُوں انگَولِآں نهیں کیتا۔ اُه تاں ادھِآتمک سںسار 'چوں سامّگری لَے کے لوک پرچلِت کاو رُوپ وار نُوں آپنے سںچار دا مادھِام بنا رهے هن۔ لوک کاو رُوپ هی نهیں سگوں لوک پرچّلِت چھںداں نُوں وی ورت رهے هن۔ اُس وکت جِنّیآں وی لوک واراں اُپلبدھ سن, اُنھاں وِچ ورتے گاے نِسانی, سِرکھںڈی اتے هںسگت آد ماترِک چھںداں نُوں آپنیآں واراں وِچ ورتِآ۔ "ِاںج وستُو اتے رُوپک پّکھوں اجِها کردِآں اُس دی رچنا آپنے آپ نُوں کےول ادھِآتمک سبھِآچار دے داِارے تک هی سیمت نهیں رّکھدی, سگوں سمکالین دُنِآوی سبھِآچار نُوں وی آپنے کلاوے وِچ سمےٹدی هَے۔" (ڈا. گُردیپ سِںگھ, گُرمت سبھِآچار تے بھاای گُرداس, پنّا 218) هور تاں هور اُس ولوں کیتی گُرمت وِآکھِآ پںجابی سبھِآچار نال جُڑ کے لوک جیون دے کای ِاّک وِبھِنّ پهِلُوآں نُوں اُجاگر کر جاںدی هَے۔ گّل کی "بھاای گُرداس ِاس تّتھ نُوں سمجھدا هويا گُربانی وِچ پرستُت هواے وِبھِنّ مُّلاں دی سبھِآچارک پّدھر تے سرل تے سُکھَےنمای سَےلی وِچ وِآکھِآ کردا هَے۔" (ڈا. گُردیپ سِںگھ پکھاریوال, گُرمت سبھِآچار تے بھاای گُرداس, پنّا 224) گُربانی اتے بھاای گُرداس بانی وِچوں ِاس پُسٹی هِّت ٹُوکاں اسیں پِّچھے دے آاے هاں۔ سَےلی دی سُکھَےنتا اتے سرلتا کرکے هی ِانھاں دی بانی پاٹھکاں اُّپر چِر

سدیوی پربھاو پا کے اُنھاں نُوں گُرُو گھر وِچ جوڑی رّکھدی هَے۔ ِاتھوں تک کِ اُس توں پِّچھوں هواے کای وارکاراں نے بھاای ساهِب والی وار سَےلی نُوں سِّدھے تے اسِّدھے دوهاں رُوپاں وِچ اپنايا۔ بیر رسی واراں 'تے بھاای ساهِب دی کاو سَےلی دا اسر پرتّکھ رُوپ وِچ وِدمان هَے۔ سَےلی دی وِلّکھنتا هَے کِ ِاّک رهّس نُوں کھولھن لای کای درِسٹاںت اُپماواں آد دےای جاںدے هن۔ پهِلی وار دی 27ویں پاُڑی وِچ دھنّ گُرُو نانک دےو جی دا آگمن-درِسٹاںت اتے اُنھاں دے آگمن دی اُپما پرسںساےوگ هَے

-ستِگُر نانک پرگٹِآ مِٹی دھُںدھ جگ چانن هوآ۔۔

جِاُ کر سُورج نِکلِآ تارے چھپ اںدھےر پلوآ۔۔

سِںگھ بُکے مِرگاولی بھنّی جاِا ن دھیر دھروآ۔۔

جِتھے بابا پَےر دھر پُوجا آسن تھاپن سوآ۔۔

سِدھاسن سبھ جگت دے نانک آد متے جے کوآ۔۔

گھر گھر اںدر دھرمسال هووَے کیرتن سدا وِسوآ۔۔

بابے تارے چار چک ناُ کھںڈ پرِتھوی سچا ڈھوآ۔۔

گُرمُکھ کل وِچ پرگٹ هوآ۔۔

بےسّک پِچھوں هواے وارکاراں اُّپر بھاای ساهِب دی کاو سَےلی دا پربھاو هَے پر اُه وارکار اُس دے پّدھر دی کاوِ-رچنا پھِر وی نهیں کر سکے۔ دُور کی جانا, کای سںگرهِ جاں گرںتھ ِاهو جِهے هن, جِنھاں وِچ بھاای گُرداس جی دیآں چالھی وارا دے اکھیر 'تے ِاّک هور وار (ِاّکتالیوی) اُنھاں دے ناں 'تے جُڑی هوای مِلدی هَے۔ ِاس وار دے کرتا نے بھاای گُرداس جی دی وار سَےلی اپنااُن دی بڑی کوسِس کیتی هَے پر وار وِچلے بھاو, بھاسا, چھںد ےوجنا اتے کاو سَےلی بھاای گُرداس دی پرتِبھا دے تُل نهیں پُّج سکی۔ ِاس کرکے ِاه ِاّکتالیویں وار بھاای گُرداس جی دی رچنا نهیں بندی۔ دُوسرا وار دیآں پهِلیآں ویه پاُڑیآں دی هر اںتلی تُک 'واه واه گوبِںد سِںگھ آپے گُر چےلا' ِاس وار نُوں بھاای گُرداس دیآں دُوسریآں واراں نالوں نِکھےڑدی هَے۔

بھاای گُرداس جی دیآں واراں دی ِاّک هور وِسےستا هَے کِ ِاه واراں بےسّک ادھِآتمک واراں هن پر لوکدھاراای سمّگری اتے لوکدھارک سّچ تھاں- تھاں 'تے درج هواے مِلدے هن۔ بھاوےں وار ِاّک کاو رُوپ هی هَے پر بھاای ساهِب نے ادھِآتمک دھارناواں, سںکلپ پرستُت کرن لگِآں وی ِاس دا مُهاںدرا, لوک کاو والا هی رّکھِآ هَے۔ بھاای ساهِب چںگی ترھاں جاندے سن کِ لوکدھارا (Folklore) راهیں هی کِسے جاتی دے سبھِآچارک سّچ دی پچھان کرواای جا سکدی هَے۔ سو لوک واراں والے رواِاتی چھںد (نِسانی, سِرکھںڈی

اتے هںسگتِ) بھاای ساهِب دیآں واراں وِچ آ کے ِانھاں واراں نُوں لوک کاو دا هی رُوپ دے دِںدے هن۔ لوکدھاراای سبداولی دی بھرمار وی ِانھاں واراں نُوں لوک ساهِّت دے نجدیک رّکھدی هَے۔

ِاس توں ِالاوا بھاای گُرداس جی دی گُرُو دے سِّکھاں دی گُرُو پرتی پریت دی ابھِوِاکتی ِاّک نِوےکلی سُر وِچ کیتی گای هَے۔ دُنِآوی پریت کتھاواں دے ناِاّکاں/ناِاّکاواں دے درِسٹاںت دے کے بھاای ساهِب دے نِمن لِکھت درسااے دُنِآوی پرےمیآں دے کامِل پرےم واںگ هی گُرُو اتھوا نِرںکار (پیر مُریدا پِرهڑی) نال پریت پااُن دی پرےرنا درِڑاای هَے—

-لَےلے مجنُوں آسکی چهُ چکی جاتی۔

سورٹھ بیجا گاویاَے جس سُگھڑا واتی۔

سسی پُنُّوں دوستی هُِا جات اجاتی۔

مےهیوال نے سوهنی نَے تردی راتی۔

راںجھا هیر وکھانیاَے اَوهُ پِرم پراتی۔

پیر مُریدا پِرهڑی گاون پربھاتی۔ (۲۷/۱)

کای تھاایں بھاای ساهِب نے سبد-ورتوں وکت کِرِآ رُوپاں وِچ پرِورتن لِآںدے هن۔ وِآکرنِک درِسٹی توں بےسّک ِاه کِرِآوی رُوپ منّنےوگ نهیں بھاسدے پر تُکاںتی مےل کارن ِاه ورتے رُوپ واک دے رُوپ وِچ نِکھار هی لِآ رهے هن۔ ڈا. گُربکھس سِںگھ ساںت ِاس سںبںدھی کهِںدا هَے کِ بھاای گُرداس نے ماتراں جاں تُکاں دی گِنتی وِچ تُکاںت پُورن لای سبداں دی گھاڑت وِچ جو کھُّلھاں لایآں هن, اُنھاں کارن چھںد وِدھان کرُوپ نهیں هويا سگوں اُس وِچ آپنی هی کِسم دی ِاّک سُںدرتا آای هَے جو بھاای ساهِب دی وِدوتا دی لکھاِاّک هَے۔ (بھاای گُرداس دیآں واراں دا آلوچناتمک ادھِان, بھاسا وِبھاگ, پنّا 301) نمُونے وجوں کُجھ ستراں پےس هن-

دُآپر جُگ بیتت بھاے کلجُگ کے سِر چھتر پھِراای۔

گِآن متے سُکھ اُپجَے جنم مرن ک بھرم چُکاای۔۔ (۱/۱۲)

مےلا سُن سِورات دا بابا اچل وٹااے آای۔ (۱/۳۹)

پھِٹِآ چاٹا دُدھ دا رِڑکِآ مکھن هتھ ن آای۔ (۱/۴۰)

پںجابی وار ساهِّت دے ِاتِهاس وِچ بھاای گُرداس دا نِوےکلا ستھان ِاس کرکے وی نِردھارت هُںدا هَے کِ جِتھے بھاای ساهِب دے سمےں دیآں ادھِآتمک واراں دی بھاسا سادھ/سںت بھاسا هَے, اُتھے بھاای ساهِب دی بولی کےںدری ٹھےٹھ پںجابی هون دے نےڑے هَے۔ کھاس کرکے ماجھے دی سبداولی دا اُس

اُّپر پربھاو سپّسٹ دِکھاای دے رِها هَے۔ سبد بھںڈار پّکھوں تاں گُرمت کال دا کوای وی کوی بھاای گُرداس دی برابری نهیں کر سکِآ۔ "اُه ٹھےٹھ پںجابی جِس توں اّج دی ساهِتک پںجابی دا نِرمان هويا, بھاای گُرداس جی دی بانی وِچ ورتی گای هَے۔" (ڈا. سیتا رام باهری-"بھاای گُرداس دی بولی تے سَےلی", بھاای گُرداس, پنّا 155) جےکر کهِ لایاے آدھُنِک پںجابی جُبان دا مُّڈھ بھاای گُرداس دیآں رچناواں نال سُرُو هُںدا هَے تاں کوای اتِکتھنی نهیں هووےگی۔ "سُّدھ پںجابی لِکھن دی وڈِآای بھاای گُرداس جی نُوں هی پراپت هَے۔ پںجابی دے جو کوس تِآر هواے جاں هو رهے هن, اُنھاں وِچ بهُتی سبداولی دا آدھار بھاای گُرداس دیآں واراں هن۔" (ڈا. دلیپ سِںگھ دیپ, بھاای گُرداس, بھا. وِبھاگ) ِاسے کرکے بھاای گُرداس نُوں پںجابی ماں بولی دا نِرماتا, اُسرّایآ کهِنا بندا هَے جِنھاں نے نا کےول پںجابی وِچ رچنا کیتی سگوں کای سبد وی نوےں سِرج کے ماں بولی دی جھولی پااے۔ ِاس دا متلب ِاه وی نهیں کِ اُه پںجابی بولی نال هی جُڑے رهے۔ دےس کال دیآں سیماواں ٹّپ کے اُه گُرمت پرچار هِّت جِتھے وی گاے اُتھوں دی بھاسا وِچ ساهِّت سِرجنا کیتی برج بھاسا وِچ کبِّت-سوّےے, دوهرے, سورنے آد چھںداں توں ِالاوا سںسکرِت سلوک وی رچے۔ ِاتھے هی بّس نهیں جدوں وی کِتے ِاسلامی سبھِآچار دی گّل تُری تاں اُنھاں نے اُسے رهِتل 'چوں سبداولی لَے کے سںواد اّگے تورِآ۔ ارتھات اُردُو پھارسی دی سبداولی اُنھاں نے بھرپُور رُوپ وِچ ورتی۔ ِاسے سبداولی دے آدھار 'تے کای اُس نُوں اربی پھارسی دا وِدوان وی منّدے هن۔ ِاس کِسم دی پهُںچ توں پرے هّٹ کے اسیں اُس دے اُردُو پھارسی دے وِدوان هون بارے ِاّک هور پهُںچ وِدھی اپناای هَے۔ اسیں ادھِان کردے- کردے اُنھاں دیآں کای کاوِ-ٹِّپنیآں بھُّل جاںدے هاں۔ جےکر اُنھاں وِچوں کُجھ ِاّک الوچناتمِک ٹِّپنیآں نُوں گهُ نال وچِآ جاوے تاں سبداولی دے نال-نال اُه اُنھاں ٹِّپنیآں توں وی اُردُو پھارسی دے گِآتا سِّدھ هُںدے هن۔ مِسال دے تَور 'تے اُنھاں دی گِآرھویں وار دی دُوسری پاُڑی دی پهِلی ستر نُوں هی لَےںدے هاں-

—ِاکت نُکتَے هوِا جاِا مهرم مُجرم کھَےر کھُآری۔ (۱۱/۲)

ارتھات ِاّک نُکتے دے لّگن نال هی مهِرم توں مُجرم هو جاںدا هَے, بھاو جے مهِرم دے 'هے' (پھارسی ورن) نال نُکتا بِںدی) لگ جاوے تاں 'هے' دی تھاں جیم (پھارسی ورن) هو جان کرکے مُجرم هو جاںدا هَے, اتے نےکی کرن والے مهِرم دی تھاں تے کھُآری کرن والے مُجرم دا بودھک هُںدا هَے۔ سو ِاس ترھاں دی مین مےکھ توں بھلی بھاںت سپّسٹ هَے کِ اُردُو پھارسی وی اُنھاں دے کھمیر وِچ رچی پای سی۔ 'هے' اتے 'جیم' اّکھراں دا پروکھ رُوپ وِچ کیتا جِکر, کوای اُردُو پھارسی پڑھِآ هی کر سکدا هَے۔

بھاای گُرداس دیآں واراں دا نِّٹھ کے ادھِان کرن توں پتا چلدا هَے کِ اُس نے واراں وِچ لوک ساهِّت نال سںبںدھت سمّگری نُوں وی ساںبھِآ هَے۔ پُرانِک هوالے, لوک کهانیآں اتے اکھان مُهاورے ِانھاں دے لوک ساهِّت پرتی سُوجھبُوجھ دے پردرسن هن۔ ساڈی چرچا ادھین گِآرھویں وار وِچوں پُرانِک هوالِآں اتے لوک کهانیآں دے سروت تاں نهیں لّبھے جا سکدے پر هر پاُڑی دی اکھیرلی تُک دھِآن دی مںگ کردی هَے۔ هر پاُڑی دی اکھیرلی تُک جو اّدھی هُںدی هَے, وِچ پاُڑی دا تھیم پِآ هُںدا هَے۔ ِاه اّدھی تُک ِاّک اجِهی سّچاای نُوں پےس کردی هَے کِ اُه تُک اکھان جاں مُهاورا بنن دی سمرّتھا سماای بَےٹھی هَے۔ مُهاورے, اکھَوتاں وِچ جیون دے تجربِآں دا گِآن بھرِآ هون کرکے وِدوان لوک بھاای ساهِب نُوں پےںڈُوآں دا نیتی ساستر وی آکھدے هن۔ اسیں تھّلے گِآرھویں اتے پهِلی وار وِچوں کُجھ تُکاں دے رهے هاں جِنھاں نُوں اکھان دے تَور 'تے وِچار سکدے هاں-

1) گُربھاای رتناں دی مالا

2) سادھ سںگت وِٹهُ کُربانی

3) پںجابَے گُر دی وڈِآای

4) ڈلے واسی سںگت بھاری

5) گُر چےلا چےلا گُر هوای

6) جاتی سُںدر لوک ن جانَے

7) پُورا گُر پُورا ورتارا

8) جےها بیاُ تےها پھل پايا۔۔

9) آپو آپنے مت سبھ گاوَے۔۔

10) ااُسٹ چُکا هتھ ن آوَے۔۔

گِآرھویں اتے پهِلی وار وِچ سوکےت ماتر هی اکھان مُهاورے آاے هن پر اُنھاں دی سمُّچی وار رچنا وِچ تاں اکھاناں, مُهاورِآں دا هڑھ آيا پِآ هَے۔ پهِلی وار دی تیهویں پاُڑی دیآں ساریآں ستراں جو دےس جاں سماج دی دُردسا نُوں بِآن کردیآں هن, ساریآں لوک-مُوںهاں 'تے چڑھ چُّکیآں هن۔ نِمن لِکھت اکھان کدے وی ساڈے چےتے 'چوں کِر نهیں سکدے-

1) اُلٹی واڑ کھےت کاُ کھاای۔

2) کُّتا راج بهالیاَے پھِر چکی چٹَے سپَے دُدھ پِآلیاَے وِهُ مُکھهُ سٹے۔

3) گِدڑ داکھ ن اپڑے آکھَے بُوه کاُڑی

4)باجھ گُرُو ڈُبا سںسارا

5)ااُسر چُکا هتھ ن آوَے

6) جگ آيا سبھ کوای مرسی

7) گوبِںد بھااُ بھگت کا بھُکھا

8) ِاسک مُسک کِاُ لُکَے لُکاےا

9) رج ن کوای جیوِآ کُوڑے بھرواسے

10) تھوم ن واس کتھُوری آوَے

11) جِاُ ساگر وِچ گںگ سماای۔۔

12) اُلٹا کھےل کھسںم دا اُلٹی گںگ سمُںد سماوَے۔۔

کل آای کُتے مُهی کھاج هويا مُردار گُساای۔۔

راجے پاپ کماںودے اُلٹی واڑ کھےت کاُ کھاای۔۔

پرجا اںدھی گِآن بِن کُوڑ کُست مُکھهُ الاای۔۔

چےلے ساج وجاِاںدے نچن گُرُو بهُت بِدھ بھاای۔۔۔

چےلے بَےٹھن گھراں وِچ گُر اُٹھ گھریں تِناڑے جاای۔۔

کاجی هواے رِسوتی وڈھی لَے کے هک گواای۔۔

ِاستری پُرکھَے دام هِت بھاوَے آِا کِتھااُں جاای

ورتِآ پاپ سبھس جگ ماںهی۔۔ ۳۰۔۔

بھاای گُرداس نُوں رُوپک پّکھوں نِرکھ پرکھ کے کهِ سکدے هاں کِ اُه تول تُکاںت نُوں بھلی بھاںت جاندا سی۔ واراں وِچ روانگی اتے سںگیتک پُکھتگی اُبھارن لای اُس نے ِاّک وار (تیسری وار) دیآں تِنّ پاُڑیآں (دُوجی, دسویں, تےرویں) وِچ کاپھیاے توں بااد ردیپھ وی ورتی هَے جو مّدھکال دے وارکاراں دیآں واراں وِچ ساِاد نا هون دے برابر هَے

— -گُر مُورت کر دھِآن سدا هجُور هَے۔

گُرمُکھ سبد گِآن نےڑ ن دُور هَے۔ (۳/۱۰)

اُپروکت چرچا نُوں سمےٹدے هواے اسیں کهِ سکدے هاں کِ پںجابی وار ساهِّت دے ِاتِهاس وِچ بھاای گُرداس دا اُه ستھان هَے جو تارِآں وِچ چنّ دا۔ پںجابی ماں بولی دا نِرماتا, اُسّرایآ هون کرکے اُه اُس سمےں دا بھاسا وِگِآنی وی جاپدا هَے۔ کی ادھِآتمِک تے کی دُنِآوی تکریبن اُس سمےں دے سارے چلںت وِسے اُس دے وار سںسار وِچ وِکھاای دِںدے هن۔ سمکالی دسا, ِاتِهاس 'چ انگولے ناِاّک, سماجِک سروکار, سداچارک مرِآدا, نِمرتا, سُبھ جیون اتے مِتھک سروتاں 'چوں نِکلی سامّگری آد اُنھاں دی کاو کلا دے مهّتوپُورن ڈسِپلِن هن تے سارے رل کے اُس سمےں دا

سمُّچا سبھِآچار بندے هن تے ِاس مّدھکال دے امیر سبھِآچار دے درسن بھاای گُرداس جی دی وار رچنا وِچوں بھلی-بھاںت هو جاںدے هن۔ گُرمت دے وِآکھِآکار هون دے ناتے اُنھاں نُوں وےد وِآس نال تُلنايا گِآ هَے کِاُںک وےد وِآس وی وےد وِآکھِآ 'چ نِپُنّ سی۔ باوا بُّدھ سِںگھ, ڈا. دیوان سِںگھ اتے ڈا. دلیپ سِںگھ دیپ نے بھاای گُرداس دی وڈِآای کردِآں کِها هَے کِ بھاای ساهِب نُوں پںجابی وار پرمپرا وِچ اُهی درجا پراپت هَے جو اںجیل دی وِآکھِآ لای ایساای سےںٹ پال اتے پیٹر نُوں۔ ڈا. سیتا رام باهری تاں اُس دے سبد انُبھو توں پربھاوِت هو کے اُس نُوں جِاُوںدا جاگدا مهاںکوس آکھدا هَے۔ سو بھاای ساهِب پںجاب, پںجابی اتے پںجابیات دا سرپھ هن۔ "بھاای گُرداس آپنے هی کهے هواے امر سبداں انُسار پںجابَے گُر کی وڈِآای (11/24) دا پرتیک هَے اتے ستِگُر دی وڈِآای (پاُڑی 26) دی سُںدر تسویر هَے جِس دی نجیر پَےدا کرن لای هالیں پتا نهیں جمانے نُوں هور کِنّے گےڑاں وِچوں لںگھنا پوےگا۔" (ڈا. جیت سِںگھ سیتل-"وار ساهِت وِچ بھاای گُرداس دیآں واراں دا ستھان") ساڈے کھِآل انُسار آپنے سمےں دے بھاای گُرداس هی اجِهے پںجابی کوی هن جِنھاں دی رچنا وِچوں پںجاب سبد پهِلی وار سُنن نُوں مِلدا هَے۔ ِاس ترھاں بھاای ساهِب نے 'پںجاب' سبد ورت کے پںجاب نُوں گُرُو گھر ولوں مِلی وڈِآای نُوں هور وڈِّتن بکھسی هَے۔

اُپروکت کھُوبیآں کرکے هی اسیں کهِ سکدے هاں کِ بھاای ساهِب وار جگت وِچ آپنی ِاّک وّکھری پچھان کرکے هی پربھاوسالی سکھسیات هن۔ جےکر ڈا. سیتا رام باهری بھاای ساهِب نُوں جِاُوںدا جاگدا مهاںکوس کهِںدا هَے تاں ِاه کتھن وی ِاّک کِسم دا ستِکار بھاونا پرگٹااُںدا اُنھاں دی وڈِآای وِچ وادھا کردا هَے۔

پهِلی وار-وستُو سمّگری

بھاای گُرداس جی دی پهِلی وار جو آکار پّکھوں (49 پاُڑیآں) باکی سبھ واراں نالوں وڈےری هَے, نُوں بھاای منی سِںگھ نے 'گِآن رتناولی' دا ناں دِّتا هَے جو ِاس وار دا ِاّک ٹیکا هی هَے۔ کای وِدوان ِاس وار نُوں گُرُو نانک دےو جی دی کاو رُوپ وِچ لِکھی جنم ساکھی وی کهِںدے هن کِاُںک ِاس وار دے ناِاّک دھنّ گُرُو نانک دےو جی دی رُوهانی سکھسیات هی هن۔ پهِلی پاُڑی توں 22ویں پاُڑی تک گُرُو نانک دےو جی دے آگمن لای بھُومی تِآر کیتی گای هَے۔ گُرُو نانک دےو جی دی جگت وِچ آاُن دی کِاُں لوڑ پای کِهو جِهے هالات بن چُّکے سن, ِاس سبھ دا جُآب دےن لای بھاای ساهِب نے گُرُو آگمن توں پهِلاں دی سماجِک, راجنیتک, دھارمِک اتے نَےتِک, سداچارک ستھِتی وِوےک راهیں بِآن کیتی هَے۔ مںگلاچرن توں بااد سرِسٹی رچنا دا پڑاا وار درِس, چار جُّگاں (ستِےُگ, ترےتا, دُآپر, کلِےُگ) دی وِسےستا چھے ساستراں (کھٹ درسن) دے درسناں دا وِسلےسن, بُّدھ, جَےن اتے ِاسلام مت دے درِس هن۔

پھِر 23ویں پاُڑی توں 44ویں پاُڑی تک گُرُو نانک دےو جی نال واپردیآں پرمُّکھ گھٹناواں جِوےں اُداسیآں (ےاتراواں) اتے دو پھےریآں (اچل وٹالے اتے مُلتان دی پھےری) دا ورنن هَے۔ ِانھاں پاُڑیآں وِچ وار دے ناِاّک دھنّ گُرُو نانک دےو جی وِرودھیآں نُوں سبد-سکتی راهیں پچھاڑدے دِکھااے گاے هن تے اںت نُوں ِاّک دھارمِک وِجای سُورمے وجوں اُبھردے هن۔ اُه هر دھارمِک کّٹڑتا, پھوکٹ کرم کاںڈاں, نَےتِک گِلانی اتے سںسارک پھرجاں توں بھّجے پاکھںڈیآں نُوں سبد سکتی (سبد جِتی سِدھ مںڈلی کیتوس اپنا پںتھ نِرالا) نال پراجِّت کردے هن۔ پرو. رام سِںگھ ِانھاں پاُڑیآں دے درِس ادھِان پِچھوں کهِںدے هن کِ "سںسار دے ِاس ڈرامے وِچ جِس مَوکے 'تے لوکاں دے جیون دیآں گُںجھلاں سِکھر 'تے پُّج جاںدیآں هن, اُدوں گُرُو نانک اُنھاں دے بںدی چھوڑ دے رُوپ وِچ پرگٹ هُںدے هن۔” (بھاای گُرداس : جیون تے رچنا, بھاسا وِبھاگ پںجاب, پنّا 29) گُرُو نانک دا اوتار سںسار دے ِاتِهاس وِچ ِاّک مهان گھٹنا هَے جِس بگَےر سںسار سٹےج 'تے پلو پلی ودھ رهیآں گُںجھلاں دے سُلجھن دی کوای آس نهیں۔

*44ویں پاُڑی توں بااد دیآں پںج پاُڑیآں وِچ اُه جوت (گُرُو نانک دےو جی) جِهڑی پِچھوں هور پںج سریرک سرُوپاں وِچ پرگٹ هُںدی رهی هَے, دا ورنن هَے۔ ارتھات گُرُو نانک دےو جی توں ِالاوا پِچھلے پںج گُرُو ساهِبان دی وڈِآای دا جِکر هَے جِنھاں راهیں پھجُول پرمپراواں دا تِآگ کرکے ِاّک بِلکُل وِوےک آدھارت درسن دا سِرجن کردے وِکھايا هَے۔

 

ِاتِهاسک سمّگری

* ِاتِهاسک سمّگری دی چرچا کرن توں پهِلاں ِاّک گّل سپّسٹ کر لَےنی چاهیدی هَے کِ بھاای گُرداس جی نا تاں ِاتِهاسکار سن تے نا هی اُنھاں دا منورتھ وار کاو راهیں ِاتِهاس لِکھنا سی۔ پر پھِر وی راجنیتِک, دھارمِک, سماجِک, سداچارک پرستھِتیآں اتے گُرُو نانک دےو جی نال سںبںدھت هور مهّتوپُورن تّتھ ِاس وار وِچ آ جان کرکے وار ِاتِهاسکاراں لای ِاّک پرمانِک سمّگری بن گای هَے۔ ِاه گّل تاں اسیں بھلی بھاںت جاندے هاں کِ ِاتِهاس گواهی بھردا هَے کِ گُرُو نانک دےو جی ےاترا 'تے نِکلدے هن-

- -بابے بھےکھ بنايا اُداسی کی ریت چلاای۔۔

چڑھِآ سودھن دھرت لُکاای۔۔ ۲۴۔۔

تے اُه پهِلی ےاترا (اُداسی) هِںدُو تیرتھاں نال سُرُو کردے هن تے نِسچے هی اُه هرِدُآر ورگے تیرتھاں 'تے جاںدے هن تے اُتھوں پُجاریآں نُوں بھااُ بھگتی دی تھاں کرمکاںڈ دے آسرے جنتا نُوں لُٹدے جاں بھںبلبھُوسِآں وِچ پااُںدے دےکھدے هن-

بابا آيا تیرتھَے تیرتھ پُرب سبھے پھِر دےکھَے۔۔

پُرب دھرم بهُ دھرم کر بھااُ بھگت بِن کِتَے ن لےکھَے۔۔

بھااُ ن برهمَے لِکھِآ چار بےد سِںمرِت پڑ پےکھَے۔۔ (۱/۲۵)

آپنی چرچا نُوں اّگے تورن واستے اسیں بھاای گُرداس جی دی ِاّک هور تُک دا ِاتِهاسک مُلاںکن کردے هاں-

-سِدھ آسن سبھ جگت دے نانک آد متے جے کوآ۔۔ (۲۷)

کهِن دا بھاو هَے کِ گُرُو جی ےاترا 'تے نِکلدے هن تے جِس وی سِّکھ ستھان 'تے جاںدے هن, اُه سبد سکتی راهیں اُتھوں دے پَےروکاراں نُوں پراجِّت کردے هن تے پھلسرُوپ سِّدھاں دیآں تھاواں دے ناں گُرُو نانک دےو جی دے ناواں (نانک متا/نانک متے) نال پرچلِّت هو جاںدے هن۔ ِاس بارے گُرُو جی نال سںبںدھِت کُجھ ساکھیآں مُک هن تے کُجھ سپّسٹ وےروے دِںدیآں هن۔ پُراتن جنم ساکھی اتے بھاای بالے والی جنم ساکھی توں ِالاوا ِاس وار دے ٹیکے دے رُوپ وِچ

مانتا پراپت گرںتھ 'گِآن رتناولی' وی وِسترِت جانکاری دِںدا هَے۔ نِرسںدےه ساکھیآں دے بهُتے وےروے سّک دے گھےرے وِچ آ کے ِاس ےاترا دی ِاتِهاسکتا اّگے سوالیآ نِبان کھڑھے کردے هن پر گُرُو هرِگوبِںد ساهِب دی نانک متے دی پھےری ِاس ِاتِهاسکتا نُوں پرمانِت وی کردی هَے۔ ڈا. جگجیت سِںگھ لِکھدے هن-" ِاس ستھان دی ےاترا بارے سِّکھ ِاتِهاس ودھےرے کرکے اُدوں سُچےت هويا جدوں گُرُو هرِگوبِںد دے سمےں گُرُو ساهِب نے نانک متے جا کے گُرُو نانک دےو جی نال سںبںدھت ستھان نُوں سِّدھاں دے کبجے وِچوں کّڈھ کے مسںداں نُوں سَوںپِآ۔" (بھاای گُرداس دی پهِلی وار-پنّا 53)

* اُپروکت تّتھ دے آدھارِت اسیں کهِ سکدے هاں کِ بھاای گُرداس دی ِاه وار نِرول کلپنا جاں مِتھک ورتارِآں اُّپر هی آدھارت نهیں سگوں ِاتِهاسک سمّگری نُوں وی رُوپمان کردی هَے۔ ِاسے ترھاں بھاای گُرداس جی دے مّکے, مدینے, بگداد اتے سُمےر پربت دی ےاترا دا اُلےکھ وی کر سکدے هاں۔ ِانھاں ےاتراواں نُوں ورنِت پاُڑیآں ِاسلامی اتے هِںدُو پرمپرا وِچ پرچّلِت مِّتھاں, دںد کتھاواں دے کاوِک سّچ دے پرچّلن نُوں هی جِاُں دا تِاُں پےس کر رهیآں هن۔ ِاه سبھ کُجھ ِاس لای کِ اُه نَےتِکتا دے ماپدںڈاں نُوں سماج وِچ پرپّک کرنا لوڑدے هن۔ هاں کاوِک سّچ دے نال-نال ِاس وار وِچوں ِاتِهاسک سمّگری ڈھےر ساری لّبھی جا سکدی هَے۔

 

گُرُو نانک دےو جی دا بِںب : مِتھک جاں ِاتِهاسک:

* ِاه سّچاای هَے کِ بھاای گُرداس جی دا جنم سری گُرُو نانک دےو جی دے سمےں دے کُجھ چِر پِچھوں هی هويا ارتھات اُنھاں دا جیون سماں گُرُو نانک دےو جی دے ات نےڑے دا هَے۔ گُرُو نانک دےو جی دا جیون سماں 1539 ای. تک دا هَے جدوںک بھاای گُرداس جی دی جیون لیلا دا آرںبھ 1551 ایسوی دا هَے۔ بھاو گُرُو جی دے پرلوک گمن تے سِرپھ بارھاں سال بااد بھاای ساهِب دا جنم هُںدا هَے۔ ِانّے تھوڑھے جِهے سمےں وِچ هی بھاای ساهِب نے گُرُو جی دی ِاتِهاسکتا اُّر پرسن چِنّھ لگا دِّتے هن۔ ِاس دا ِاّک اُّتر تاں ِاه هَے کِ بھاای ساهِب ِاتِهاسکار نهیں هن۔ اُنھاں نُوں پُران بھاونا پرمپرا وِچوں پراپت هوای هَے تے اُه ِاسے بھاونا ادھین گُرُو نانک دےو جی دا بِںب ِاّک پُران پُرکھ (Legendary) وجوں پےس کر رهے هن۔ اُںجھ وی کوی دے سّچ اتے ِاتِهاسکار دے سّچ وِچ پھرک هويا هی کردا هَے۔

* ڈا. ونجارا بےدی 'گُرُو نانک دےو : ِاّک مِّتھ' ناں دے ِاّک نِبںدھ وِچ لِکھدے هن کِ جدوں گُرُو لوک ناِاّک وی هووے (چُّک ِاس وار دا ناِاّک گُرُو نانک دےو جی هَے جو لوکاای نُوں تارن دی پرتینِدھتا کردا هَے) تاں اُه آپنے کال وِچ هی مِتھِهاسک چرِّتر بننا سُرُو هو جاںدا هَے۔ لوک آپنیآں

ساریآں لالساواں, ریجھاں تے سُپنے اُس وِچ سمو کے, اُس نُوں ِاّک اجِهے سرُوپ وِچ ڈھال دِںدے هن کِ اُه سرب سمرّتھ تے کال توں اُّپر اتھوا انادی هَے جاںدا هَے۔" سو ِاںجھ اسیں کهِ سکدے هاں کِ بےسّک بھاای گُرداس جی دی ِاس وار دا ِاتِهاسک سّچ سّک دے گھےرے وِچ آاُںدا هووے پر ِاس وِچ سّچ لوک سّچ جرُور هَے کِاُںک لوکاں دُآرا هی ِاس سّچ دی سِرجنا هوای هَے تے لوکاں دُآرا هی ِاس سّچ نُوں پروانگی وی مِلی هَے۔ پھِر وی اسیں کهِ سکدے هاں کِ ِانھاں ےاتراواں اتے پھوریآں دَوران جو مهاںپُرس مِلے, اُه اُنھاں مهاپُرساں دے گّدینسین هی هو سکدے هن جِهڑے گُرُو ساهِب توں کای سَو ورھے پهِلاں هواے هن کِاُںک گُرُو جی نال سںواد رچااُن والیآں سکھسیاتاں (پیر دستگیر, گورکھناتھ آدِ) دے سمےں, ستھان دا کاپھی اںتر هَے۔ تے ِاه وی سّچ هَے کِ ِاه ےاتراواں هر هیلے گُرُو ساهِب نے کیتیآں هن۔ پھرک کےول ِانّا هَے کِ جِتھے بگداد, سُمےر پربت, مّکے مدینے وّل دیآں سمپُورن ےاتراواں هن, اُتھے مُلتان اتے اچل وٹالے جانا پھےریآں هن۔

* جےکر بھاای گُرداس جی دیآں سمُّچیآں واراں دا ادھِان کیتا جاوے تاں پتا چلدا هَے کِ کِسے نا کِسے رُوپ وِچ ِاتِهاسک سمّگری هر وار وِچ سماای پای هَے۔ کِتے دھنّ گُرُو نانک دےو جی دی سکھسیات سںبںدھی کِتے گُرُو ساهِبان دے نِکٹورتی سِّکھاں دے وےروے تے کِتے اُّتری بھارت دے سںتاں سںبںدھی سںکےت ماتر وےروے آد پر ِاه سارے پُران پرمپرا دی رںگن چاڑھ کے پےس هواے هن۔ چُوںک بھاای گُرداس جی مُول رُوپ وِچ کاو سِرجک هن جِس راهیں اُس نے گُرمت دا پرسارن کرنا هَے۔ "کوِتا بھاوےں اُس دی پرکرِتی ِاتِهاسک هووے, اجِهے بںدھن توں مُکت هو سکدی هَے۔ بھاای گُرداس دی کاو رچنا ِاّک اجِهی اُداهرن هَے۔" (ڈا. هرنےک سِںگھ کومل بھاای گُرداس : جیون, چِںتن تے کلا, پنّا 55)

کُّل مِلا کے اسیں ِاه دھارنا بنا سکدے هاں کِ گُرُو نانک دےو جی دی سکھسیات اتے اُنھاں دیآں ےاتراواں سںبںدھی ِاتِهاسک تّتھ لِکھتی رُوپ وِچ پهِلی واری پهِلی وار وِچوں هی پراپت هُںدے هن۔ ِاتِهاس پّکھوں گُرُو ساهِب دی جیونی سںبںدھی پهِلی اتے پرمانِک ِاتِهاسک دستاوےج ِاه پهِلی وار هی هَے۔ جےکر اّج دے ساهِّتکار گُرُو نانک دےو جی دی جیونی لِکھن تاں اُنھاں واستے ِاه وار هوالا پُستک دے تَور 'تے سهاای هو سکدی هَے۔ کھاس کرکے گُرُو نانک دےو جی دے جیون کال توں پهِلاں دی هالت کِهو جِهی سی, دا ورنن ِاه وار باکھُوبی پےس کردی هَے۔ ِاتھے ِاه گّل هور وی نوٹ کرن والی هَے کِ کوی دا لِکھِآ هويا ِاتِهاس کوی اتے ِاتِهاسکار دا مِسرن هويا کردا هَے۔ ِاسے کرکے جِّتھے بھاای گُرداس جی دی ِاتِهاسکتا اُّپر 'کوی' هاجر هو جاںدا هَے تاں اُه کراماتی وےروے دےن لّگ پَےںدے هن تے

جِتھے کِسے وِرودھی نال سںواد رچااُن دا جِکر چھےڑنا هووے تاں نِرسںدےه کرامات جاں اتِکتھنی نُوں وِوےک نال ناکاردے وی هن جِوےں -

-سِدھ بولنِ, 'سُن نانکا : تُهِ جگ نے کرامات دِکھاای۔۔

کُجھ وِکھالےں اساں نو تُهِ کِاُ ڈھِل اوےهی لاای۔۔ ۴۲۔۔

بابا بولے ناتھ جی ! سبد سُنهُ سچ مُکھهُ الاهی۔۔

باجھوں سچے نام دے هور کرامات اساں تے ناهی۔۔ ۴۳۔۔

هاں جِتھے 'کرمات' جاں اتِکتھنی هَے اُتھے سںواد نهیں رچايا گِآ سگوں کوی دا سّچ بِآنیآ سَےلی وِچ گُرُو ساهِب دی وڈِآای هِّت اُبھردا هَے۔ کراماتی اںس ِاس پرکار هن-بگداد وِچ پیر دستگیر دے پُّتر نُوں آپنے نال لَےںدے هن تے اّکھاں میٹ کے آکاس وِچ اُڈ جاںدے هن۔ گُرُو جی پل وِچ هی پیر دے پُّتر نُوں لّکھاں آکاس تے لّکھاں پاتال دِکھا دِںدے هن۔ ِاس توں اّگے پاتال وِچوں کڑاه پرساد دا بھرِآ کچکَول وی لِآںدا جاںدا هَے۔

-نال لیتا بےٹا پیر دا اکھی میٹ گيا هواای۔۔

لکھ آکاس پاتال لکھ, اکھ پھُرک وِچ سبھ دِکھلاای۔۔

بھر کچکَول پرساد دا دھُرو پتالو لای کڑاهی ۔۔ ۳۶۔۔

ِاسے ترھاں مّکے وِچ جیون نام دے وِاکتی نے گُرُو جی نُوں لّتاں توں گھسیٹِآ۔ بس لّتاں توں پھڑ کے گھسیٹن دی دےر هی سی کِ جِدھر لّتاں کیتیآں, اُدھر هی مّکا وی گھُںم کے چلا گِآ-

-ٹںگوں پکڑ گھسیٹِآ پھِرِآ مکا کلا دِکھاری۔۔

هوِا هَےران کرےن جُهاری۔۔ ۳۲۔۔

کهِن دا بھاو هَے کِ کاوِ-مّچ اتے ِاتِهاسک سّچ دے مِسرن والی ِاه وار سری گُرُو نانک دےو جی دی سکھسیات نُوں سماجِک, راجنیتِک, دھارمِک اتے سبھِآچارک پّکھوں ِاّک نویں لهِر دے آگمن وجوں پےس کردی هَے۔ هور تاں هور گُرُو آگمن توں پهِلاں وِبھِنّ کھےتراں وِچ آای گِراوٹ دا سکھت نوٹِس لِآ گِآ هَے۔ 'مُکھتلِپھ سِدھاںتاں دی گھڑمّس توں پھَےلی اگِآن دی مّسِآ نُوں دُور کرن والا چانن گُرُو نانک هَے جِس دے پرگٹ هوياں دُکھی سںسار وِچ کھُسیآں دے سادِآنے وجدے هن۔" (پرو. رام سِںگھ : بھاای گُرداس دی پهِلی وار) سو گُرُو نانک دےو جی دی جیون کتھا نُوں پےس کردی ِاه وار اُنھاں دی وِچاردھارا نُوں وی سپّسٹ کردی هَے۔ سمُّچی وار دا ادھِان کرن اُپرںت اسیں ِاس سِّٹے 'تے اّپڑدے هاں کِ جِّتھے گُرُو ساهِب آپنے ےُّگ دی آواج سن اُتھے ادھِآتمک پںتھ پردرسک اتے لوک ناِاک وی سن۔ لوکاای دی پیڑا هی گُرُو ساهِب دی وےدنا اتے لوک بھلاای هی اُس دی وّڈی پُورتی

بن جاںدا هَے۔ ِاسے کرکے بھاای گُرداس جی آکھدے هن-

--بابے بھےکھ بنايا اُداسی کی ریت چلاای۔۔

چڑِآ سودھن دھرت لُکاای۔۔ ۲۴۔۔

بےسّک دھنّ گُرُو نانک دےو جی اوتاری مهاںپُرس سن تے اواتری مهاںپُرس پرماتما ولوں بھےجے جاںدے هن جِوےں –

سُنی پُکار داتار پربھ گُر نانک جگ ماهِ پٹھايا۔۔

(بھاای گُرداس)

-چِت ن بھےو همرو آون که۔ چُبھی رهی سوت پربھ چرنن مهِ۔۔

جِاُں جِاُں پربھ همکو سمجھاےو۔۔ ِام کهِ کَے ِاه لوک پٹھاےو۔۔

(بچِتر ناٹک)

پر ڈا. ونجارا بےدی بھاای گُرداس جی دی ِاس (پهِلی وار) وار دے آدھارِت گُرُو نانک دےو جی نُوں اوتار دی تھاں 'تے لوک ناِاّک کرکے اُنھاں دی سکھسیات بارے ِاںجھ لِکھدا هَے—"لوک ناِاّک ساهمنے دےوتے, اوتار توں پَےگںبر وی تُّچھ هو نِبڑدے هن۔ لوکاں نُوں دےوتِآں دی کروپی توں سدا ڈر رهِںدا هَے پر لوک ناِاّک وِچ تاں کھلکت دی آتما ساه لَے رهی هُںدی هَے۔ اوتار تے پَےگںبر لوکاں توں وّکھرے تے اُّچے هون کرکے ِاّک وِّتھ 'تے هُںدے هن پر لوک ناِاّک تاں

-نیچاں اںدر نیچ جاتِ۔ نیچی هُو ات نیچُ۔۔

نانک تِن کَے سںگ ساتھ وڈِآ سِاُ کِآ ریسُ۔۔انُسار لوک جگت وِچوں هی سُورج واںگ اُبھردا تے چانن واںگ پسردا هَے۔" جِتھوں تک بھاای گُرداس جی دی ِاس وار دا سںبںدھ هَے, ِاه وار اوتاری سکھسیات دے نال-نال لوک ناِاّک دی پرمانِت کردی هَے۔

 

کُجھ هور ِاتِهاسک سمّگری (گُرُو ِاتِهاس دے پرسںگ وِچ)

* بھاای گُرداس جی نے جِتھے دھنّ گُرُو نانک دےو جی دی ِاتِهاسک, رُوهانی سکھسیات دے اکس نُوں اُبھارِآ هَے, اُتھے آپنے سمےں تک دے گُرُو ِاتِهاس اتے گُرُو ِاتِهاس نال واپریآں سںبںدھت مهّتوپُورن گھٹناواں نُوں وی باریکی وِچ جا کے ورنن کیتا هَے۔ اسیں اُّپر وی کهِ آاے هاں کِ بھاای گُرداس جی دی پهِلی وار لِکھن دا اُدےس ِاتِهاسک جانکاری دےن توں نهیں هَے تے اسیں ِاه وی کِها سی کِ جِنّی وی ِاتِهاسک سمّگری ِاس وار وِچوں اُپلبدھ هَے, اُس اُّپر کِںتُو نهیں کیتا جا سکدا۔ پهِلیآں چھے گُرُو جوتاں دے ورنن تے اُنھاں دیآں وِسےس رهّسوادی رمجاں دے درسن ِاس وار وِچوں کر سکدے هاں۔ هر گُرُو جوت دا ورنن اتے اُنھاں دے آگمن دا لوکاای

اُّپر پربھاوی ورنن ِاّک سلاگھاےوگ کارج هَے۔

 

(ا) گُرُو نانک دےو جی بابت

-سُنی پُکار داتار پربھ گُر نانک جگ ماهِ پٹھايا۔۔

چارے پَےر دھرم دے چار ورن ِاّک ورن کرايا۔۔

رانا رںک برابری پَےری پونا جگ ورتايا۔۔ (پاُڑی ۲۳)

 

-بابا دےکھَے دھِآن دھر جلتی سبھ پرِتھوی دِس آای۔۔

باجھ گُرُو گُبار هَے هَے هَے کردی سُنی لُکاای۔۔

چڑھِآ سودھن دھرت لُکاای۔۔ (پاُڑی ۲۴)

 

 -ستِگُرُو نانک پرگٹِآ مِٹی دھُںدھ جگ چانن هوآ۔۔

 جِاُ کر سُورج نِکلِآ تارے چھپ اںدھےر پلوآ۔۔ (پاُڑی ۲۷)

 

(ا) گُرُو اںگد دےو جی

اُلٹی گںگ وهاایاَون گُر اںگد سِر اُپر دھارا۔۔

پُتری کاُل ن پالِآ من کھوٹے آکی نسِآرا۔۔ (پاُڑی ۳۸)

 

مارِآ سِّکا جگت وِچ نانک نِرمل پںتھ چلايا۔۔

تھاپِآ لهِنا جیودے گُرِآای سِر چھتر پھِرايا۔۔

کايا پلٹ سرُوپ بنايا۔۔ (پاُڑی ۴۵)

 

سو ٹِکا سو چھت سِر سوای سچا تکھت ٹِکاای۔۔

گُر نانک هُںدی مُهر هتھ گُر اںگد دی دوهی پھِراای۔۔

دِتا چھوڑ کرتارپُر بَےٹھ کھڈُورے جوت جگاای۔۔ (پاُڑی ۴۶)

 

(ا) گُرُو امرداس جی

—لهِنے پاای نانک دےنی امرداس گھر آای۔۔

گُر بَےٹھا امر سرُوپ هوِا گُرمُکھ پاای دات ِالاهی۔۔

پھےر وسايا گوِاںدوال اچرج کھےل ن لکھِآ جاای۔۔

دات جوت کھسمَے وڈِآای۔۔ (پاُڑی ۴۶)

(س) گُرُو رامداس جی

-دِچَے پُورب دےونا جِس دی وست تِسَے گھر آوَے۔۔

بَےٹھا سوڈھی پاتِساهُ رامداس ستِگُرُو کهاوَے۔۔

پُورن تال کھٹايا اںمرِتسر وِچ جوت جگاوَے۔۔

اُلٹا کھےل کھسںم دا اُلٹی گںگ سمُںد سماوَے ۔۔ (پاُڑی ۴۷)

 

(ه) گُرُو ارجن دےو جی

-پھِر آای گھر ارجنے پُت سںساری گُرُو کهاوَے۔۔

جان ن دےساں سوڈھیاَوں هورس اجر ن جرِآ جاوَے۔۔ (پاُڑی ۴۷)

 

(ک) گُرُو هرِگوبِںد جی

-پںج پِآلے پںج پیر چھٹھم پیر بَےٹھا گُر بھاری۔۔

ارجن کايا پلٹ کَے مُورت هرِگوبِںد سواری۔۔

چلی پیڑی سوڈھیآ رُوپ دِکھاون وارو واری۔۔

دلِبھںجن گُر سُورما وڈ جودھا بهُ پراُپکاری۔۔ (پاُڑی ۴۸)

 

اُپروکت پاُڑیآں وِچ آاے ِاتهاسک هوالِآں توں سپّسٹ هو جاںدا هَے کِ بےسّک وار وِچ ِاتهاسک گھٹناواں دا وِسترِت وےروا نهیں هَے تے نا هی اُنھاں دا ورنن کرموار هَے پر سںکےتک گّلاں وی کاپھی سهاای هو سکدیآں هن۔ چُوںک بھاای ساهِب دا هِںدُو پُران بھاونا اُّپر پُورا ابُور هاسِل سی, ِاس کرکے اُنھاں دی وار دا ناِاّک کای تھاں پُران بھاونا ادھین مِّتھک رںگ وِچ رںگِآ گِآ هَے۔ لےکِن پھِر وی اُس دے وار سںسار وِچ آای ِاتهاسک سمّگری جو کلپنا اتے مِتھک دھارناواں نال رںگی پای هَے, دی مهّتتا توں ِانکاری نهیں هويا جا سکدا۔ گُربانی بابت وی ِاهی کِها جاںدا هَے کِ بےسّک گُربانی پُران وِرودھی رهی هَے پر لوک مانس نُوں دھِآن وِچ رّکھدِآں گُرُو ساهِبان نے پُران چےتنا نُوں وی ِاّک مادھِام بنايا۔

ِاس دا مهّتو ِاس کرکے هَے کِ بھاای گُرداس گُرُو نانک دے ات نِکٹ اُّتر ورتی سن۔ گُرُو گھر دے بڑے نےڑے رهِن دا اُنھاں نُوں اوسر مِلِآ سی۔ اُدوں تک گُرُو نانک دےو جی دے کای نِسٹھاوان سمکالی سِّکھ جیوِت سن, جِنھاں وِچوں بابے بُّڈھے دا ناں اُچےچے تَور 'تے لِآ جا سکدا هَے۔ بھاای گُرداس بابے بُّڈھے دے سمپرک وِچ رهے سن۔ 'آد گرںتھ' دی جِس مُول بیڑ دی لِکھاای بھاای گُرداس نے پُوری کیتی سی, اُس دے پهِلے گرںتھی بابا بُّڈھا جی تھاپے گاے۔ اُنھاں نے چھےوےں گُرُو تک نُوں گُرگّدی دا تِلک دِّتا۔ ِاس لای گُرُو گھر دے ات نِکٹ هون کرکے اتے گُرُو نانک دُآرا وروسااے سِّکھاں دے سمپرک

وِچ رهِن کارن بھاای گُرداس نے گُرُو نانک دے جیون چرِّتر اتے هور گُرُو ِاتِهاس دی جو تسویر اُلیکی هَے, اُه بهُت مهّتوپُورن هَے۔ گُرُو نانک دے سںبںدھ وِچ جو سُوچنا جنم ساکھیآں وِچ مِلدی هَے, اُس نالوں وی بھاای گُرداس دُآرا جُٹاای پهِلی وار دی سُوچنا ادھِک وِسواسےوگ اتے پرِستھِتی دے انُکُول هَے۔" (ڈا. رتن سِںگھ جّگی, بھاای گُرداس: جیونی تے رچنا, پنّا 50-51)

 

راجنیتک وِسلےسن :

اُپروکت چرچا توں چھُّٹ ِاسے لڑی وِچ بھاای گُرداس جی نے دھنّ گُرُو نانک دےو جی دے سمےں دی راجنیتک اوستھا نُوں وی باکھُوبی بِآن کیتا هَے۔ بھاای ساهِب دی پهِلی وار مُتابک گُرُو ساهِب تتکالی راج پربںدھ پرتی اسںتُسٹتا دا هی پرگٹاوا کردے هن۔ ِاس وار وِچ جِنھاں چارے جُّگاں دا ورنن آيا هَے, اُس وِچ گُرُو نانک دےو جی دا جُّگ (کلِےُگ) ِاّک اجِها هَے جِس وِچ کِسے اوتاری مهاپُرس نے آپنے سمےں دے راج پربںدھ 'تے ٹِّپنی کیتی هووے۔ بھاای ساهِب مُتابِک دھنّ گُرُو نانک دےو جی وکت دے راجِآں جاں اُنھاں دیآں هکُومتاں دا وِرودھ سن جو مانوی پھرج بھُلا کے آپنی هکُومت چلا رهے سن۔ بھاای ساهِب سپّسٹ لِکھدے هن-

-بھاے بِادلی پاتِساه, کلِکاتی اُمراو کساای۔۔ (پاُڑی ۷)

-کل آای کُتے مُهی, کھاج هويا مُردار گُساای۔۔

راجے پاپ کماںودے اُلٹی واڑ کھےت کاُ کھاای۔۔

کاجی هواے رِسوتی وڈھی لَے کے هک گواای۔۔(پاُڑی ۳۰)

اُپروکت پرسںگ وِچ اسیں پرِںسیپل جودھ سِںگھ دی ٹِّپنی جوڑنی چاهاںگے جدوں اُه آکھدے هن-" پر منمُّکھاں نالوں تاں پسُو چںگے هن۔ پسُو تاں اچےت هن پر ِاه سُچےت هو کے اُنھاں نالوں ودھیک گِرے هواے کںم کردے هن۔ پسُو کدے دُوجے پسُو پاسوں مںگدا نهیں وےکھِآ, نا پںچھی کِسے ِاّک پںچھی دے گِردے گھےرا گھّت کے بَےٹھدے هن۔ چُراسی لّکھ جُون وِچ منُّکھ تاں هی اُّتم هَے جے اُه اُّتم کرے۔ تُسیں ِاّک نُوں راجا بنا دِّتا هَے, آپ پرجا بن بَےٹھے هو تے چںگی بھلی سُکھی جِںدگی نُوں دُکھی بنا لِآ هَے۔ اسل گّل ِاه هَے کِ کُّتے نُوں راج گّدی اُّتے وی بِٹھا دےویاے تاں وی اُس دی چّکی چّٹن دی وادی نهیں جاںدی۔" (بھاای گُرداس : جیون تے رچنا, بھاسا وِبھاگ پںجاب, پنّا 123) ِاس پرسںگ وِچ بھاای گُرداس جی نِمن لِکھت پںکتیآں وِچ ِاسارا کردے هن کِ آاُن والے سمےں وِچ کِسے کام کِسم دا راج جرُور ستھاپت هونا چاهیدا هَے جِس وِچ منُّکھ پسُوآں ورگی جِںدگی بتیت نا کرن تے نا هی کُّتا-مانسِکتا راج گّدی دا سُّکھ هںڈھاوے-

منمُکھ مانس دےه توں پسُو پروت اچےت چںگےرے۔۔

هوِا سُچےت اچےت هوِا مانس مانس دے ول هےرے۔۔

پسُو ن مںگَے پسُو تے, پںکھےرُو پںکھےرُو گھےرے ۔۔

چاُراسیه لکھ جُون وِچ اُتم مانس جُون بھلےرے ۔۔

اُتم من بچ کرم کر جنم مرن بھوجل لکھ پھےرے۔۔

راجا پرجا هوِا کے سُکھ وِچ دُکھ هوِا بھلے بھلےرے ۔۔

کُّتا راج بهالیاَے چّکی چّٹن جاِا انھےرے۔۔

گُر پُورے وِن گربھ وسےرے۔۔ (۱۵/۱۹)

بھاای گُرداس جی دے سمُّچے وار-ادھِان نُوں آدھار بنا کے وےکھیاے تاں گّل سپّسٹ هُںدی هَے کِ اُه کِسے وِسےس راجنیتِک وِچاردھارا دی ستھاپتی دا رُجھان پرگٹ نهیں کردے۔ پر واکاں وِچ آاے سںکےت اتے وےروِآں توں سپّسٹ هَے کِ اُه ادھِآتمکتا دے داِارے وِچ رهِ کے وی آپنے راجنیتک درِسٹیکون دے وِسلےسناں نُوں گںبھیرتا نال پےس کردے هن۔ پرسِّدھ ِاتِهاسک گولک چںد نارںگ انُسار گُرُو نانک دےو جی نے بےسّک تلوار نهیں اُٹھاای پر آاُن والے بھِاںکر سمےں لای اُنھاں نے ِاّک اجِهی تلوار لای پھَولاد جُٹايا جِس دے راهیں دسویں پاتساهی دھنّ گُرُو گوبِںد سِںگھ جی نے کھالسے دی پرتِسٹھا لای تلوار اُٹھاای۔ ٹھیک هَے بھاای گُرداس جی دی پهِلی وار کِسے راجنیتک وِوستھا دی ستھاپتی وّل ِاسارا نهیں کردی پر گُرُو آگمن توں پهِلاں دی جو راجنیتک اُتھل-پُتھل هَے, اُس توں بھاای ساهِب دا مّت جرُور جاهر هُںدا هَے کِ ِاس وِوستھا پرتی اُٹھِآ روس وِوستھا نُوں بدلن لای پهِلا سںگھرسی کدم هَے جو وار وِچالے ناِاّک (دھنّ گُرُو نانک دےو جی) راهیں اُٹھدا دِکھايا هَے۔ بھارت وِچ مُگلاں دے پروےس کارن مُسلمان هاکماں نے مجھبی جنُونّ وِچ گڑُّچ هو کے هِںدُوآں اُپر اّتِآچار کیتے۔ هِںدُوآں دے دھارمِک اکیدے نُوں جڑھ پُّٹن لای راجنیتِک سکتی دا پرےوگ کیتا۔ پر ِاه بھاای ساهِب دا هی وِسال راجنیتک درِسٹیکون سی کِ مُسلمان هاکماں توں پهِلاں وی راجنیتک سکتی دا پرےوگ هِںدُو سماج وِچ اسںتُلن پَےدا کر رِها سی۔ هِںدُو راجے جنتا ولوں بےمُّکھ هو چُّکے سن۔ هِںدُو راجِآں دی راجنیتی کارن جو جنتک-وِگاڑ پَےدا هويا بھاای ساهِب اُس دی تسویر پےس کرن توں بااد مُسلمان هاکماں ولوں هِںدُوآں دے ' دھارمِک ستھاناں نُوں ڈھهِ-ڈھےری کرن دی گّل کرن توں وی پِّچھے نهیں هّٹدے۔

جگ گردی جب هووهے اُلٹے جُگ کِآ هوِا ورتارا۔۔

اُٹھے گِلان جگت وِچ ورتَے پاپ بھرِسٹ سںسارا۔۔

ورنا ورن ن بھاونی کھهِ کھهِ جلن باںس اںگِآرا۔۔

نِںدِآ چلے وےد کی سمجھن نهِ اگِآن گُبارا۔۔ (پاُڑی ۱۷)

ٹھاکردُآرے ڈھاهِ هَے تِه ٹھاُڑی ماسیت اُسارا۔۔

مارن گاُو گریب نے دھرتی اُپر پاپ بِتھارا۔۔

کاپھر مُلهد ِارمنی رُومی جںگی دُسمن دارا۔۔

پاپے دا ورتِآ ورتارا۔۔ (پاُڑی ۲۰)

بھاوےں بھاای ساهِب نے آپنی ِاس پهِلی وار وِچ کِسے هاکم دے ناں لاے بِنھاں هی اُنھاں دے راهیں پرجا اُّپر هو رهے انِآں اتے جُلم دی سںتُلِت تسویرکسی کیتی هَے پر 26ویں وار وِچ سپّسٹ کیتا هَے کِ ادھِآتمک سکتی (پیری) اّگے تسّدد دی ِاںتها ارتھات بابر دی راجنیتک سکتی (میری) هتھِآر سُّٹ دِںدی هَے—

بابر کے بابے مِلے نِو نِو سبھ نباب نِوايا۔۔

پتِساهاں مِل وِچھُڑے جوگ بھوگ چھڈ چلِت رچيا۔۔

دین دُنیآ دا پاتِساهُ بےمُهتاج راج گھر آيا۔۔

(پاُڑی ۲۱)

ِاسے دھارنا نُوں بھاای ساهِب نے اّگے چّل کے دّسِآ هَے کِ جدوں دھنّ گُرُو هرِگوبِںد ساهِب وِرودھی راجنیتِک سکتیآں نال ٹّکر لَےن لای آپنے توں پهِلاں هواے گُرُو ساهِبان دے وِدھی وِدھان وِچ کُجھ پرِورتن کردے هن تاں سِّکھ جگت وِچ کُجھ مَوکے اُپجدے هن تے ِانھاں سںکِآں دی پرتیکرِآ وجوں لوک اُلھامانُما هاسا وِچ کھولدے هن کِ گُرُو نانک دےو جی دا چلايا پںتھ جو نام سِمرن اُّپر آدھارِت سی, راجنیتک رںگن پھڑھ کِس پاسے پاسے وّل تُر پِآ هَے۔ بھاای ساهِب جِّتھے ِاس 26ویں وار دی 24ویں پاُڑی وِچ ِاه کهِںدے هن کِ جِتھے پهِلیآں پںج گُرُو جوتاں دھرمسال بنا کے بَےٹھِآ کردیآں سن, اُتھے چھےویں جوت (دھنّ گُرُو هرِگوبِںد ساهِب جی) ِاّک تھاں نهیں ٹِکدی۔ ِاسے کرکے سِّکھ سںگت اُنھاں دے درسن نهیں پا سکدی کِاُںک گُرُو هرِگوبِںد ساهِب دوڑِآ پھِردا هَے تے کِسے دے ڈراياں نهیں ڈردا۔ ِاس توں ِالاوا پتا نهیں سِّکھ سںگت هور کی کی کهِںدی هَے۔ "بھاای ساهِب نے سِّکھاں دے ِاس وهِم نُوں ِاه کهِ کے دُور کیتا کِ جِوےں باگ دی رّکھِآ لای کِّکراں دی واڑ لااُنی جرُوری هَے, تِوےں سِّکھی دے دھارمِک باگ نُوں بچااُن لای تلوار (راجنیتک سکتی) چُّکن دی لوڑ هَے۔" (راجِںدر کَور-بھاای گُرداس دیآں واراں - بھاای گُرداس دیآں واراں : ِاّک ساهِتک ادھِان, پنّا 97) بھاای ساب ِاس وار دیآں کرموار دے پاُڑیآں 24ویں اتے 25ویں وِچ وّکھ درِسٹاتاں راهیں سِّکھ مانسِکتا دے ِاتراجاں نُوں دُور کردے هواے تبدیلی جو راجنیتک تَور 'تے آای, دی پُسٹی (کاس کرکے 25ویں پاُڑی وِچ) کردے هن-

دھرمسال کر بهیدا ِاّکت تھااُں ن ٹِکَے ٹِکايا۔۔

پاتِساه گھر آودے گڑ چڑِآ پاتِساه چڑايا۔۔

اُمت مهل ن پاوای نٹھا پھِرَے ن ڈرَے ڈرايا۔۔

مںجی بهِ سںتوکھدا, کُتے رکھ سِکار کھِلايا۔۔

بانی کهِ گاںودا کتھَے ن سُنے ن سُنَے ن گاو سُنايا۔۔

سےوک پاس ن رکھیان دوکھی دُسٹ آگُو مُهِ لايا۔۔ (پاُڑی ۲۴)

کھےتی واڑ سُ وِںگری کِکر آس پاس جِاُ باگَے۔۔

سپ پلےٹے چنّنَے بُوهے جںدا کُتا جاگَے۔۔

کولَے کںڈے جانیان سِآنا ِاّک کوای وِچ پھاگَے۔۔

جِاُ پارس وِچ پتھراں من مستک جِاُ کالَے ناگَے ۔۔

رتن سوهَے گل پوت وِچ مَےگل بدھا کچَے دھاگَے ۔۔ (پاُڑی ۲۵)

بھاای ساهِب مُتابِک چھےویں جوت دھنّ گُرُو هرِگوبِںد ساهِب بھگتی دے نال سکتی (راجنیتک) جوڑ کے سِّکھ جگت وِچ ِاّک کراںتی لِآ رهے سن, اُتھے اُپروکت پںکتیآں دیآں اںدرُونی رمجاں راهیں ِاه وی اُپدےس دےنا چاهُںدے هن کِ جِوےں واڑ ٹّپ کے کھےت وِچ تے کِّکر لںگھ لںگھ کے باگ وِچ جا سکدے هاں اُوےں هی جگت دیآں تکلیپھاں جھاگ کے گُرُو (پِرم پِآلے دُتر جھاگَے) نُوں مِل سکدے هاں۔

راجنیتک پرسںگ وِچ اسیں ِاه هی کهِ سکدے هاں کِ بھاای ساهِب دے وار سںسار مُتابِک کِسے راجنیتِک وِوستھا دی ستھاپتی دا اُس وےلے کوای وِچار پربل نهیں سی۔ هاں اُس وےلے هاکماں دی بِادلی اتے امیراں وجیراں دی جنتا پرتی لُّٹ-کھسُّٹ جرُور روه وِدروه دی سُرُوآت کر رهی سی جو دھنّ گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دے سمےں ' وِچ اّڈری پهِچان دے رُوپ رُوپ وِچ اُگمی۔

 

سماجِک درِسٹی کون

جِتھوں تک بھاای ساهِب دی ِاس وار دا سںبںدھ هَے, ِاس وِچ دھنّ گُرُو نانک دےو جی پرگٹ هون توں پُوربلے وکت دی سماجِک دسا دے پربھاوسالی چِّتر هن۔ چِّتر هی نهیں بلک ِاس سماجِک دسا سںبںدھی آپنے وِچار وی پرگٹ کردے هن۔ ِاّتھے ِاه گّل دّسنی مهّتو رّکھدی هَے کِ گُرُو جی توں پهِلاں تے گُرُو جی دے وکت سماجِک سںکلپ پِّچھے دھارمِک سںکیرنتا جِآدا کارجسیل رهی هَے۔ بھاای ساهِب مُتابِک اُس وکت سماج وِچ دو هی مُّکھ پھِرکے سن تے دووےں (هِںدُو مُسلمان) آپو آپنے دھرم نُوں وڈِآاُن لای ِاّک-دُوجے نال وَےر وِرودھ رّکھ کے لڑدے رهِںدے سن۔ ِانھاں دوهاں پھِرکِآں دے

کرتب سارے هںکار بھرے سن۔ جِّتھے هِںدُوآں نے چار ورن (براهمن, کھّتری, وَےس, سُودر) بنا لاے اُتھے مُسلماناں نے چار مهب (سیآ, سُنّی, راپھجی, ِامامساپھی) کھڑھے کر دِّتے۔ بےسّک رام اتے رهیم ِاّک هی پربھُو دے دے نام سن پر ِانھاں نے دوواں ناواں نُوں آپنے ڈھںگ نال پرماتما تک پهُںچن دے وّکھرے راه بنا لاے۔ هِںدُوآں نے گںگا تے کاںسی نُوں مُکتی دا گھر منِّآ تے مُسلماناں نے مّکے دا هّج کرن وِچ نِجات پراپتی سمجھی۔ آپو آپنیآں دھارمِک پُستکاں (وےد, کتےب) وِچلے اُپدےس نُوں بھُل کے سَےتانی رُوپ اکھتِآر کر گاے سن تے پھلسرُوپ براهمن, مولوی آپس وِچ کھهِ کھهِ مرن لّگے-

بےد کتےب بھُلاِا کَے موهے لالچ دُنی سَےتانے۔۔

سچ کِنارے رهِ گِآ کھهِ مردے بامن ماُلانے۔۔ (پاُڑی ۲۱)

کهِن دا بھاو هَے کِ جےکر اُس وکت سماجِک سںتُلن وِچ وِگاڑ آيا سی تاں ِاس پِّچھے وی دھارمِک کّٹڑواد هی سی, جِس ادھین سماج دے سّتاهین لوکاں (هِںدُوآں) اُپر اّتِآچار هو رهے سن۔ اُنھاں دے مںدر تے هور پُوجا ستھان ڈھاه کے مسجِداں کھڑھیآں کیتیآں گایآں۔ سماج وِچ رهِںدے دوهاں پھِرکِآں دے "دھارمِک جانور وی وّکھرے سن, جِس گاں دی رّکھِآ کرنی هِںدُو آپنا دھرم سمجھدا سی, اُس نُوں مُسلمان مار دےن وِچ سواب جاں پُنّ سمجھدا سی۔" (بھاای گُرداس: بھاسا وِبھاگ پںجاب, پنّا 21)-

ٹھاکُر دُآرے ڈھاهِ کَے تِهِ ٹھاُڑی مسیت اُسارا۔۔

مارن گاُو گریب نے دھرتی اُپر پاپ بِتھارا۔۔ (پاُڑی ۲۰)

ِاتھے 'گاُو' سبد پسُو دے ارتھاں وِچ وی وِچارِآ جا سکدا هَے تے ِاسے 'گاُو' پد توں ِاه وی لِآ جا سکدا هَے کِ جو لوک گریب سن, اُنھاں نُوں مُسلمان هاکم بلی دے بّکرے بنا رهے سن۔

 

ِاستری اتے سماج

هور تاں هور بھاوےں مُسلمان هووے تے بھاوےں هِںدُو دوواں دے گھراں وِچ مرد اتے اَورت دا رِستا پِآر آدھارِت نا رهِ کِ کِسے سوارتھ نال بّجھِآ پِآ سی تے سوارتھ پِّچھے مايا دی لالسا کںم کر رهی سی۔ مرد پَےسے هِّت نُوں دھِآن وِچ رّکھکے کِسے وی کِسم دا پاپ جاں اپرادھ کر سکدا سی-

ِاستری پُرکھَے دام هِت بھاوَے آِا کِتھااُ جاای۔۔

ورتِآ پاپ سبھس جگ ماهی۔۔ (پاُڑی ۳۰)

ِاّتھوں تّک کِ ِاستری نُوں ِاّک بھوگ وِلاس دی وست سمجھ کے, تے اُس نُوں دُوسرے کولوں هتھِآاُن لای ےُّدھ تّک کرنے پَےںدے سن۔ اُس سمےں دے سماج وِچ کِسے وی کِسم دی سماجِک مان-مرِےادا دا تکریبن تکریبن بھوگ

پَے چُکِآ سی۔ جِس دا جو دِل کردا, آپنی من مرجی ورت کے کری جا رِها سی۔ دھرم دے ناں 'تے پاکھںڈ دا بول بالا سی تے پاکھںڈ دے پرپھُّلت هون وِچ نِآرے نِآرے دھرم هوںد وِچ آ رهے سن۔

کاپھر مُلهد ِارمامانی رُومی جںگی دُسمن دارا۔۔

پاپے دا ورتِآ ورتارا۔۔ (پاُڑی ۲۰)

کوِا ن کِسَے ورجای سوای کرے جوای من بھاوَے۔۔

کِسے پُجاای سِلا سُن کوای گوری مڑھی پُجاوَے ۔۔

تںتر مںت پاکھںڈ کر کلهِ کرودھ بهُ واد ودھاوَے۔۔

آپو دھاپی هوِا کَے نِآرے نِآرے دھرم چلاوَے ۔۔

پھوکٹ دھرمی بھرم بھُلاوَے ۔۔ (پاُڑی ۱۸)

اُپروکت پںکتیآں انُسار بےسّک اَورت ِاستری پُرکھ دے سںبںدھ درسا کے ِاستری پراپتی لای ےُّدھ هُںدے سن پر بھاای ساهِب دا گُرُو نانک جی دی ترھاں هی ِاستری پرتی پُورا ستِکار سی۔ بھاای ساهِب مُتابِک سماجِک جاں گھرےلُو سُکھ دی پراپتی پتیتا ِاستری دی پراپتی کرکے هی هُںدی هَے۔ اُنھاں نے ِاس وار وِچ تاں نهیں پر وار نں. 5, 6, 12 اتے 29 وِچ منُّکھ دی اردھ سریری, لوک وِچار اتے وےد گِآن وِچ موکھدُآری (مُکتی دا درواجا) منِّآ گِآ هَے۔ کھاس کرکے پںجویں وار دی سولھویں پاُڑی پُوری دی پُوری ِاستری دے گَورو نُوں رُوپمان کردی هَے۔

پےوکڑے گھر لاڈلی مااُ پیاُ کھری پِآری۔۔

وِچ بھِراوا بھَےنڑی نانک دادک سپرواری۔۔

لکھاں کھرچ وِآهیاَے گهنے داج ساچ ات بھاری۔۔

ساهُرڑے گھر منّیاَے سنکھتی پروار سُدھاری۔۔

سُکھ مانَے پِر سےجڑی چھتیه بھوجن سدا سںگاری۔۔

لوک وےد گُن گِآن وِچ اکس سریری موکھدُآری۔۔

گُرمکھ سُکھ پھل نِهچاُ ناری۔۔ (پاُڑی ۱۶)

 

سماجِک سبھِآچار

اُںجھ تاں جدوں اسیں اُپروکت سماجِک درِسیکون دی گّل کیتی هَے تاں سماج دے سبھِآچارک سروکاراں دی هی ِاّک کِسم دی گّل هوای هَے۔ چُوںک بھاای گُرداس جی دی بانی لوکدھارا (Folklore) دے کاپھی نجدیک هَے تے ِاسے کرکے ِاه سماجِک اتے سبھِآچارک پّکھوں وِسےس مهّتا رّکھدی هَے۔ بھاای ساهِب دی

بانی وِچ سماجِک جاتیآں (هِںدُو اتے مُسلمان) دے سبھِآچارک رُجھان دی تسویر پُورن بھاںت پرتیبِںبت هوای دےکھ سکدے هاں۔ "آم تَور 'تے دےکھِآ گِآ هَے کِ جد وی وِاکتی آپنے کرتّو توں ڈِگدے هن تاں سماج وِچلی سبھِآچارک وِوستھا وی کھےرُوں-کھےرُوں هون لّگدی هَے۔" (ڈا. گُردیپ سِںگھ پکھاریوالا-گُرمت سبھِآچار تے بھاای گُرداس, پنّا 154) پھِر سماج نُوں مُڑ سںگٹھِت کرن لای اکسر ےُّگ پُرس دا جنم هُںدا هَے۔ ِاسے پرسںگ وِچ هی ِاسے مںتو هِّت آکھدے هن-

چڑھِآ سودھن دھرت لُکاای۔۔             (پاُڑی ۲۴)

سماجِک سبھِآچارک مُّلاں وِچ اُپروکت گّلاں توں ِالاوا ورن وِوستھا جو جاتی بھےد نُوں هوا دے رهی سی تے پھلسرُوپ بھارت وِچ ِاّک رساتلگامی سماج اُسر رِها سی, بھاای ساهِب نے نِدھڑک هو کے لِکھِآ-

چار ورن چار مجهباں جگ وِچ هِںدُو مُسلمانَے ۔۔

کھُدی بکھیل تکبری کھِّچوتان کرےن دھِںنگانے۔۔ (پاُڑی ۲۱)

ورناں ورن نے بھاونی کھهِ کھهِ جلن باںس اںگِآرا۔۔(پاُڑی ۲۳)

بھاای ساهِب اُس سمےں دے سبھِآچارک ورتارے وِچ ورن آدھارِت  آای گِراوٹ بارے بولدے هی نهیں سگوں اُه گُرُو نانک دےو جی دے آگمن نال ِانھاں وارناں دا اںت هُںدا وی وِکھااُںدے هن

چارے پَےر دھرم دے چار ورن ِاّک ورن کرايا۔۔

رانا رںک برابری پَےری پونا جگ ورتايا۔۔ ((پاُڑی ۲۳)

ِاّتھے هی بّس نهیں بھاای ساهِب هور واراں وِچ وی سپّسٹ کردے هن کِ سِّکھی سبھ کِسم دے جات پاتی وکھرےوِآں دا پُرجور کھںڈن کردی آای هَے۔ ِاّتھوں تک کِ بھاای گُرداس جی کای تھاواں 'تے ِاس گلت دھارنا دا کھںڈن کردے هن۔ سِّکھی دا پرتھم اسُول هی ِاه هَے کِ جِنھاں نُوں سماج وِچ جات پات پّکھوں هین سمجھِآ جاںدا هَے, گُرسِّکھی مارگ 'تے چّلدِآں اُنھاں وِچ پاے بھےد بھاو کھتم هو جاںدے هن تے اُه ِاّک دُوجے دے برابر سمجھے جاںدے هن۔ بھاای گُرداس جی اُپروکت پهِلی وار دی تےایویں پاُڑی دی ترھاں گِآرھویں وار دی سّتویں پاُڑی دیآں آرںبھلیآں ستراں وِچ اُپروکت کتھن دی هور مجبُوتی نال پُسٹی کردے هن۔

چار ورن ِاّک ورن کر ورن اورن تمےل گُلالو۔۔

اسٹ دھات ِاّک دھات کر وےد کتےب ن بھےد وِچالے۔۔ (۱۱/۷)

جاتی سُںدر لوک ن جانَے (۱۱/۹)  

بھاای گُرداس هی نهیں, بھاای گُرداس دی رچی ِاس وار دا ناِاّک دھنّ گُرُو نانک دےو جی کُلین ورگ 'چوں هُںدِآں سُںدِآں جات-آدھارِت کھڑھی ورن وِوستھا دا پُرجور کھںڈن کردے هن۔ سماجِک پرگتی وِچ وّڈی رُکاوٹ جات پات نُوں منّدِآں جات پات دا نِرنا آدمی دے کرماں انُسار هونا چاهیدا هَے۔

جات جنم نه پُوچھیاَے سچ گھر لےهُ بتاِا۔۔

سا جات سا پت هَے جےهے کرم کماِا۔۔

“ڈا. رتن سِںگھ جّگی گُرُو نانک دےو جی سںبںدھی لِکھدے هن کِ "کُلین بھگتاں پرت اُنھاں دے من وِچ ستِکار جرُور سی پر نیوےں ورگ'چوں آاُن والِآں بھگتاں لای تاں اُه چمڑے دیآں جُّتیآں بنا کے پےس کرن وِچ آنںد پراپت کردے سن" (بھاای گُرداس : جیونی تے رچنا, پنّا66) ِاس کتھن دی پُسٹی هِّت ڈا. جّگی دھنّ گُرُو نانک دی جی دیآں دو کھُوبسُورت پںکتیآں پےس کردے هن۔

جات کُلین سےوک جو هوِا۔۔

تاکا کهنا کههُ ن کوِا۔۔

وِچ سناتی سےوک هوِا۔۔

نانک پنیآ پهِرَے سوِا۔۔ (ملار, پدے ۶/۴)

اُپروکت پںکتی (وِچ سناتی سےوک هوِا۔۔ نانک پنیآ پهِرے سوِا۔۔) جِّتھے جات-پات دا وِرودھ کردی هَے, اُتھے ِاّک گُرسِّکھ دی وِسےستا وی هَے کِ اُه نِّو کے چّلے ارتھات نِمرتا گرهِن کرے۔ بھاای ساهِب نے دھنّ گُرُو. نانک دےو جی دے ِاس سِّکھی سِّدھاںت نُوں وی ِاس وار وِچ پرچںڈ کیتا۔

کر کے نیج سداونا تاں پربھُو لےکھَے اںدر پاای۔۔ (پاُڑی ۱۶)

رانا رںک برابری پَےری پونا جگ ورتايا۔۔

اُلٹا کھےل پِرںم دا پَےرا اُپر سیس نِوايا۔۔ (پاُڑی ۲۳)

گُرمُکھ ورن اورن هوِا نِو چلنا گُر سِکھ وِسےکھَے۔۔ (پاُڑی)

 

گرهِستھ آسرم دی مهّتتا

آریان لوکاں نے آسرم وِوستھا دے اںترگت چار آسرم منّے هن۔ چُوںک منُّکھ دی اُمر 100 ورھے منّ کے منُّکھی جیون نُوں چار آسرماں وِچ وںڈ دِتا گِآ هَے۔

1. برهمچاریآ آسرم

بھارتی سںسکرِتی انُسار منُّکھی جیون دا ِاه پهِلا پڑاا هَے,

جِس ادھین جیون دے پهِلے 25 سال آاُںدے هن۔ ِاس سمےں دَوران منُّکھ نے آپنے گُرُو توں سِّکھِات هونا هُںدا هَے۔

2. گرهِستھ آسرم

ِاه منُّکھی جیون دا دُوسرا پڑاا هَے۔ ِاس وِچ 25 توں 50 سال دا سماں آاُںدا هَے۔ سادی کروااُن دے تُرںت بااد سماج وِچ رهِںدِآں بال بّچِآں کھاتر کںم دھںدا کرنا هُںدا هَے۔

3. بال پرستھ آسرم

ِاس دا سماں 51 سال توں 75 ورھے تک دا هَے۔ ِاس سمےں منُّکھ نُوں گھر باهر تِآگ کے وناں وِچ جا کے تپ کرن دی هداِات هَے۔

4. سنِّآس آسرم

75 ورھے توں بااد اُمر دے آکھری ورھے (100 سال) تک دا ِاه سماں سنِّآسی دے جیون وجوں جانِآ جاںدا هَے۔ ِاه جیون تِآگ, سّچ, اهِںسا, سبر اتے سےوا دا جیون هَے۔ تھاں-تھاں 'تے جا کے اُپدےس کرنے ِاس آسرم وِچ وِچر رهے دے لّچھن هُںدے هن۔

ساڈا اُپروکت چار آسرماں دی سںکھِپت وِآکھِآ کرن توں بھاو سی کِ آریان لوکاں دی ستھاپت ِاه آسرم وِوستھا گُربانی نے مُّڈھوں هی رّد کر دِّتی سی۔ گُرُو نانک دےو جی تاں اُمر دے سارے ورھِآں نُوں هی گرهِستھی جیون نُوں سمرپِت کرن وِچ هی اسلی جوگ سمجھدا هَے۔ گُرُو ساهِب وناں وِچ تپ کرن دی تھاں گھر, سںسار وِچ هی موه مايا توں نِرلےپ هو کے پرماتما نال مِلاپ کرن دا ڈھںگ دّسدے هن۔

جوگ ن باهر مڑی مسانی جوگ ن تاڑی لاایاَے۔۔

جوگ ن دےس دِسںتر بھوِاَے جوگ ن تیرتھ ناایاَے۔۔

اںجن ماهِ نِرںجن رهیاَے جوگ جُگت ِاو پاایاَے۔۔

بھاای گُرداس جی وی اُپروکت گرهِستھ سادھنا دا هی انُسرن کردے هن۔ سِّدھاں نال هو رهی گوسٹ سمےں بھںگر ناتھ نُوں کھریآں کھریآں سُنااُں هن۔ سںسار تِآگنا اُنھاں دا ِاّک پاکھںڈ هَے۔ اکھیر گھراں توں هی اُه بھِّکھِآ مںگن جاںدے هن۔ بھاای گُرداس جی گُرُو نانک دےو جی دے بھںگرناتھ نُوں وِوےک آدھارت کیتے پروچناں نُوں ِااُں کاوِبّدھ کردے هن-

- هوِا اتیت گرِهست تج پھِر اُنهُ کے گھر مںگن جاای۔۔

بِن دِتے کچھ هتھ ن آای۔۔ (پاُڑی 80)

 ِاسے ترھاں هی کبِّت سوّےاں وِچ وی "بھاای گُرداس نے پںچھی, کیڑی اتے بالک دے درِسٹاںتاں دُآرا گرِهستھ نُوں تِآگ کے بنواسی هواے وِاکتی

دا سرُوپ چِّترِآ هَے اتے دّسِآ هَے کِ اںت وِچ اُس نُوں گرِهستھ دا هی آسرا لَےنا پَےںدا هَے۔" (ڈا. رتن سِںگھ جّگی, بھاای گُرداس : جیون تے رچنا, پنّا 67)

جَےس پرات سمَے کھگ جات اُڈ بِرکھ سَے,

بهُر آِا بَےٹھت بِرکھ هی مَے آِا کَے۔۔

چیٹی چیٹا بِل سَے نِکس دھر گون کے,

بهُريو پَےست جَےسے دِل هی مَےں جاِا کَے۔۔

لر کَے لرکا رُوٹھ جات تات مات سن,

بھُوکھ لاگَے تِآری هن آن پچھُتاِا هَے۔۔

تَےسے گرِهِ تِآگ بھاگ جات اُداس باس,

آسرو تکت پُن گرِهست دھاِا کَے۔۔ (۵۴۸)

 

چار جُّگاں بارے جانکاری

هِںدُو پرمپرا جاں هِںدُو جگت دی سِرجنا توں لَے کے هُن تّک دے سمےں نُوں چار جُّگاں وِچ وںڈ کے هر جُّگ وِچ هواے اوتاراں توں ِالاوا ِانھاں جُّگاں دی جنتا دے پرسںگ وِچ کارجسیلتا اتے نال هی هر جُّگ وِچ جِهڑے جِهڑے ورن دی پرتھانتا سی,,دا جِکر هَے۔ چار جُّگاں دی جانکاری سانُوں بھاای ساهِب دی ِاس وار دی پںجویں پاُڑی توں پراپت هُںدی هَے۔ آرںبھلیآں تِنّ پںکتیآں توں بااد ِاس وار وِچ هی ستِجُّگ دا جِکر هَے۔ پھِر پاُڑی چھے وِچ دو جُّگاں تےتا اتے دُآپر دی جانکاری تے سّتویں پاُڑی وِچ کلِجُّگ دی وِآکھِآ هوای هَے۔ اکھیر 13ویں پاُڑی دے اکھیر تے جُگاں وِچ لوک- کُکرم دی سجا دا وِدھان اںکِت هويا هَے۔ سبھ توں پهِلاں آای جُّگ- جِکر دے بااد ستِجُگ بارے جانکاری بھاای گُرداس جی دی جُبانی پراپت کردے هاں۔

 

چار جُّگ :

چار جُگ کر تھاپنا ستِجُگ تروتا دُآپر ساجے۔۔

چاُتھا کلِجُگ تھاپِآ چار ورن چاروں کے راجے۔۔

برهمن چھتری وَےس, سُد, جُگ جُگ اےکو ورن بِراجے۔۔ (پاُڑی ۵)

 

ستِجُّگ :

سرِسٹی دی ساجنا توں بااد چار جُّگاں دی تھاپنا دا جِکر کرکے ستِجُگ بارے آپنی نِرپّکھ ٹِّپنی کردے هن۔ ستِجُگ وِچ وِسنُوں جی دا

 

'هںس' رُوپ وِچ اوتار هويا, جِس نے سوهی (مَےں اُه هاں) دا جاپ کرايا۔ ِاس جُّگ دے مايا-مُکت لوک ِاّک برهم دا هی پُوجن کردے سن۔ وناں وِچ رهِ کے سادا بھوجن کھاںدے, لںمی ارتھات پُورے ِاّک لّکھ دی آےُو بھوگدے سن۔

ستِجُگ هںس ااُتار دھر سوهں برهم ن دُوجا پاجے۔۔

اےکو برهم وکھانیاَے موه مايا تے بےمُهتاجے۔۔

کرن تپسِآ بن وِکھے وکھت گُجارن پِنّی ساگے۔۔

لکھ ورھِآں دی آرجا کوٹھے کوٹ ن مںدر ساجے۔۔

ِاّک بِنسَے ِاّک استھِر گاجے۔۔ (پاُڑی ۵)

ِاه وِسنُوں دا اوتار هَے جو هںس دا رُوپ هويا هَے۔ بھگوت دے گِآرھوےں سکںدھ دے تےروےں ادھِآِا وِچ کتھا هَے کِ سنکادکاں (برهم دے چار پُّتر سن- سنک, سنںدن, سناتن تے سنت کُمار آدِ۔ سارِآں نُوں سںکھےپ وِچ سنکادِک دا ناں دِّتا گِآ هَے۔ برهم دے مستک وِچوں پَےدا هون کرکے ِانھاں نُوں برهما دے مانسِک پُّتر وی آکھِآ جاںدا هَے۔) نے برهم پاس آتم وِوےک دا پرسن کیتا۔ جد برهم اُّتر دےن دی چِںتا وِچ پَے گاے تد وِسنُوں نے هںس رُوپ دھار کے تّت گِآن دِڑايا (مهان کوس) اُںج ِاه بّتکھ دی کِسم دا پںچھی هُںدا هَے جِسدے کھںڈ چِّٹے, پَےر اتے چُںج لال هُںدے هن۔ پُرانے گرںتھاں وِچ لِکھِآ هَے کِ ِاس دی چُںج وِچ کھٹاس هُںدا هَے, جد دُّدھ وِچ پااُںدا هَے تد پانی الّگ هو جاںدا هَے۔ ِاسے درِسٹاںت نُوں لَے کے ستے اسے دا وِوےک کرن والے نُوں هںس سّدیدا هَے۔ (مهان کوس)

 

ترےتا (ترےتا) جُّگ

ِاس جُّگ دی وِسترِت جانکاری پاُڑی نں. چھے دیآں آرںبھلیآں دے پںکتیآں وِچوں مِل جاںدی هَے۔ سُوهج-وںسی دسرتھ پُّتر سری رام چںدر جی اوتار دھارن کردے هن۔ جِّتھے ِاس جُّگ وِچ لوکاں دی اُمر ِاّک لّکھ ورھے توں گھّٹ کے سِرپھ دس هجار ورھے رهِ گای۔ اُتھے مايا دا پاسارا هون لّگا, جِس دے هتھِآر موه اتے اهںکار سن۔

ترےتے چھتری رُوپ دھر سُورجبںسی وڈ اوتارا۔۔

ناُ هِّسے گای آرجا مايا موه اهںکارا پاسارا۔۔ (پاُڑی ۶)

 

دُآپر جُّگ

دُآپر جُّگ جِس وِچ وَےس ورن نال سںبںدھِت ےادو-وںسی کِسن جی اوتار دھارن کردے هن, آچرنک پّکھوں نیواں هُںدا چلا گِآ۔ جِّتھے لوکاں دی اُمر هور گھّٹ کے سِرپھ ِاّک هجار سال رهِ گای, اُتھے ِاه لوک کرم-کاںڈی وی هو گاے سن۔ آپنی مُکتی دا سادھن ریتاں, رسماں ارتھات

کرم کاںڈاں نُوں هی منّدے سن۔ براهمن رِگوےد, کھّتری ےجُروےد, وَےس ساموےد اپنا کے پُوجا پاٹھ کردے سن۔ کرم کاںڈی هون کرکے ِانھاں دے پاٹھ کرن وکت وّکھرے-وّکھرے رںگ دے پهِراوے سن۔ رِگوےد دے پاٹھ کرن والے نیلے کّپڑے پا کے پُورب دِسا وّل مُوںه کردے سن, کھّتری ےجُروےد دا پاٹھ کردے وکت پیلے کّپڑے پا کے دّکھن دِسا وّل مُوںه کردے سن اتے ساموےد نُوں منّن والے (وَےس) سپھَےد رںگ دے کّپڑے پا کے پّچھم وّل مُوںه کرکے پُوجا ارچنا کردے سن۔

دُآپُر جادو وںس کر جُگ جُگ ااُدھ گھٹَے آچارا۔۔

رِگ بےد مهِ برهم کرِت پُورب مُکھ سُبھ کرم بِچارا۔۔

کھتری تھاپے جُجر وےد دکھن مُکھ بره دان داتارا۔۔

وَےسوں تھاپِآ سِآم وےد پچھم مُکھ کر سیس نِوارا۔۔

رِگ نیلںبر جُجرپیت سےتںبر کهِ سِآم سُدھارا۔۔

تِه جُگی ترَے دھرم اُچارا۔۔ (پاُڑی ۶)

 

کلِجُّگ

ِاس جُّگ وِچ لوکاں دی بِرتی سُودر ارتھات مںدی هو گای سی۔ سُر کرم ِانھاں دی جِںدگی دا اںگ نا رهے۔ وےداں وِچ درسااے کرماں, سںسکاراں جاں وےداں دے وِدھی وِدھان دا تِآگ هو چُّکا سی۔ دھرتی دی لوکاای پُورن بھاںت مايا وّل آکِست هو چُّکی سی۔ هاُمےں اتے ایرکھا دا بولبالا سی۔ کوای کِسے دی کوای ِاّجت نهیں سی کردا تے نا هی اُّچے نیوےں دے هِساب نال پےس آيا جاںدا سی۔ بھاای ساهِب دی ِاس پاُڑی نںبر سّت وِچ آدمی دی اُمر دا کوای جِکر نهیں چھِڑِآ جدوں کِ اُپروکت تِنّاں جُّگاں وِچ اُمر دا وےروا هَے۔ بھاوےں ِاس پاُڑی وِچ اُمر نِسچِت نهیں کیتی گای پر منُو سمِتی دے رچےت منُو نے آدمی دی اُمر 100 سال نِسچِت کیتی هَے۔ سے اُس انُسار آرجا (اُمر) گھٹ کے سَو ورھے رهِ گای تے اگوں منُو جاں آریان لوکاں دُآرا ِاسے اُمر نُوں منِّآ گِآ هَے۔

کلِجُگ چاُتھا تھاپِآ سُود بِرت جگ مهِ ورتاای۔۔

کرم سُرگ جُجر سِآم کے کرے جگت رِد بهُ سُکچاای۔۔

مايا موهی مےدنی کل کلِوالی سبھ بھرماای۔۔

اُٹھی گِلان جگت وِچ هاُمَے اںدر جلَے لُکاای۔۔

کوِا ن کِسے پُوجدا اُوچ نیچ سبھ گت بِسراای۔۔

بھاے بِادلی پاتساه کل کاتی اُمراِا کساای۔۔

رهِآ تپاوس ترِهُ جُگی چاُتھے جُگ جو دےِا سُ پاای۔۔

کرم بھرِسٹ سبھ بھای لوکاای۔۔ (پاُڑی ۷)

هُن اےتھے نوٹ کرن والی گّل هَے کِ جِّتھے پاُڑی نں. 5 اتے 6 وِچ ستِجُّگ, ترےتا اتے دُآپر جُّگاں وِچ هواے اوتاراں (وِسنُوں هںس رُوپ وِچ, رام, کرِسن) دا ورنن هَے پر پاُڑی نں. 7 وِچ کلِجُگ وِچ هواے کِسے اوتار دا جِکر هی نهیں سگوں لوکاای وِچ دھارمِک اتے نَےتِک گِراوٹ دا وےروا هَے۔ پر پاُڑی نں. 18 وِچ جا کے بھےد کھُّلھدا هَے کِ کلِجُّگ وِچ بُّدھ (کلِجُگ بودھ ااُتار هَے, بودھ ابودھ ن درِسٹی آوَے) دا اوتار هويا سی۔ هُن اےتے 'بُّدھ سںبںدھی وِدواناں وِچ کای مّتبھےد هن۔ کای بُّدھ توں بھاو مهاتما بُّدھ توں لَےںدے هن تے کای وِدوان 'گِآن' توں هی لَےںدے هن۔ ڈا. دلیپ سِںگھ دیپ اتے پںڈِت نرَےن سِںگھ جی گِآنی بُّدھ توں بھاو 'گِآن' نُوں هی لَےںدے هن تے آکھدے هن کِ بےسّک ِاس جُّگ وِچ بُّدھ (گِآن) دا اوتار هويا هَے پر لوکاں وِچ چںگے مںدے دا نِتارا کرن والی بُّدھ نهیں سی۔ سو سانُوں ِانھاں دوهاں وِدواناں دیآں دھارناواں وِچ وجن جاپدا هَے کِاُںک اّگے جا کے ِاس وار دیآں کُجھ پںکتیآں وِچ ِاس جُّگ دے اوتاری پُرس دھنّ گُرُو نانک دےو جی هی پرمانِت هُںدے هن۔ جِوےں پاُڑی نں. 38 اتے 48 دیآں پںکتیآں سپّسٹ دھنّ گُرُو نانک دےو جی دے اوترِت هون دا هی سںکےت کردیآں هن۔

پھِر بابا آيا کرتارپُر بھےکھ اُداسی سگل اُتارا۔۔

پهِر سںساری کپڑے مںجی بَےٹھ کیآ اوتارا۔۔ (پاُڑی ۳۸)

کلِجُگ پیڑی سوڈھیآں نِهچل نیںو اُسار کھلاری۔۔

جُگ جُگ ستِگُر دھرے اوتاری۔۔ (پاُڑی ۴۸)

 ِاس توں ِالاوا بھاای گُرداس جی پاُڑی نں. 35 دی ِاّک پںکتی وِچ سپّسٹ 'اوتار' پد دی ورتوں تاں نهیں کردے پر جدوں رّبابی مردانا بگداد (ایراک دا سهِر) وِچ جا کے پیر دستگیر دے پرسن دے پرسںگ وِد آکھدا هَے کِ کلِجُّگ وِچ دھنّ گُرُو نانک دےو جی آاے هن جو رّب دے هی رُوپ هن تاں وی اُه 'اوتار' هی سِّدھ کردے هن-

پُچھِآ پھِر کَے دستگیر کاُن پھکیر کِس دا گھرِآنا۔۔

نانک کل وِچ آيا رب پھکیر ِاّکو پهِچانا۔۔ (پاُڑی ۳۵)

ساڈے اُپروکت کتھن نُوں هور وی مجبُوتی مِلدی هَے جدوں پںڈِت نرَےن سِںگھ جی گِآنی آپنی سٹیک وِچ وی اُپروکت ِاس پںکتی دی وِآکھِآ گُرُو نانک دےو جی دی اوتاری پُرس وجوں هی کردے هن۔ اُه لِکھدے هن- "ِاس دے اُّتر وِچ مردانے نے کِها۔ ِاه گُرُو نانک دےو کلِجُّگ وِچ اوتار آيا هَے۔ ِاس نے هور پھکیراں نُوں رّد کرکے ِاّک واهِگُرُو نُوں هی پچھانِآ هَے۔" (واراں بھاای گُرداس, سٹیک, پنّا 41) ِاّتھے ِاّک گّل هور نںٹ کرن والی هَے کِ بھاای ساهِب ستِگُرُو جاں گُرُو پد دی ورتوں کردے هن۔