پُستکاں توں سهاِاتا لای هَے, جِنھاں دا دِلی دھنّواد هَے۔ کای سماچار سروت, کای گیتاں توں لاے هن ار انمِلدی تھاںایں سںگلیآں آپ مےلیآں هن۔ هور سومے ِاتِهاس دے کھوجن دا سماں نهیں پںتھک لوڑ ڈاڈھی تے کاهلی دی هَے, ِاس کرکے ِاتِهاس تے رواِاتاں آدِک دے مےل توں ِاه ساجنا ساجی گای هَے, کِتے کِتے کاوے دے الںکار ِاس کرکے دِکھااے هن کِ بهُت لوک پںجابی نُوں جٹکی بولی کهِکے اُلھاما دےںدے هن کِ رچناں دے بھُوسن ِاس بولی وِچ نهیں پهِرااے جا سکدے, دُوسرے ِاه کِ پںجابی دی ترّکی بی دےس تے پںتھ دی ترّکی دا ِاک اںگ هَے۔

پںتھ دی مَوجُودا هالت پِچھلِآں کارنامِآں نُوں بھُلا کے وِگاڑ وّل دَوڑن دی دِّسدی هَے, ِاس پُستک وِچ ِاهو جور دِّتا هَے ار لِکھنے دا پرےوجن بھی کےول ِاتنا هَے کِ کِسے ترھاں بھراواں نُوں آپنے پَےراں تے سںبھلن دا وّل آ جاوے, اُه اُّچا آدرس ِانسانیات دا, اُه نمُونے دا بںدا جو گُرُو گوبِںد سِںگھ جی نے جگت وِچ رچ کے دّسِآ, اُه آپنے سُّچے تے پوِّتر اسلی رُوپ وِچ کاِام رهوے۔ کھالسا ِاک مُکت پُرکھ هریجن هَے, آپ اںدروں باهروں سُکھی هَے تے سربّت لای سُکھداای هَے۔ ابھَے هَے, اجِّت هَے, پر بھَے نهیں دےںدا? دھّکا نهیں کردا۔ کیکُوں دُّکھاں وِچ کھالسا آپنے اسُولاں تے کاِام رِها, ِاه پوتھی اُس دیآں تسویراں دّسےگی۔ ِاس وِچ دّسے سماچار سانُوں سِکھالدے هن کِ آپنے وّڈِآں واںگُوں اسیں نِںمرتا, سهارا ار سارے دَےوی گُناں دا پُںج بن کے چڑھدی کلا والے ِانسان بنے رهیاے۔

گُنی-جن گُن گرهِن کرکے اَوگُناں دی ِاتلاه بکھسن۔

––– کرتا

ےارھویں چھاپ دی بھُومِکا

سماں بدلدا هَے۔ سمےں دے بدل لِکھے گھّٹ جاںدے هن۔ ِاتِهاس وِچ بی هر سمےں دے هال سوِستھار گھّٹ هی لِکھے جاںدے هن۔ ِانسانی سُبھاو بھُّل دا هَے۔ آپنے دےکھدے سمےں جو هالات بدلے هن گھّٹ لوکاں نُوں پُورے پُورے ےاد رهے هن تے سمےں دے نال سمےں دے جیو مردے تے نوےں جںمدے رهِںدے هن, 20 ورھے باد کهِںدے هن پیڑھی هور ٹُر پَےںدی هَے۔ سو جدوں سنّ 1899-1900 ای: دے لگ پگ ِاه پُستک لِکھی گای سی, اَودوں سِکھاں دے چار پںج سَو وِدےا آسرم نهیں سن; ِاتنے اکھبار رسالے پُستکاں نهیں سن۔ سِںگھ سبھا چل رهی سی, پر مُکھالپھت بڑی سی تے جِس هالت توں کَوم ِاس مُوومَےںٹ نے چُّکی سی اُه ِاه سی کِ سِکھ آپنا آپ بھُّلی بَےٹھے سن; گُرپُرب گُر-مرِےادا, جتھےبںدی اُّکی نهیں سی۔ رسموں رِواج سارے انےمتی هو گاے سن۔ سِکھ ِاستریآں وِچ کوای اهِساس سِّکھی دا نهیں سی۔ سگوں سُدھار دی رُکاوٹ اےه سن۔ بے ملُومے کَوم آپنی نِرولتا چھوڑ کے مِلگوبھے وِچ پَے رهی سی۔ سِّکھ کلگیآں والے دا آدرس بھُّل رهے سن۔ چُپھےريوں اَےسے سامان بنااے گاے سن کِ سِّکھاں دی هستی گُںم هو جااے۔ ِانھاں دی جتھےبںدی تے کلگیآں والے دے آدرس ِاک تَوکھلے والے سامان دِّسن کرکے سِّکھ بے-ملُومے گِرااُ ول لَے جااے جا رهے سن۔ اُدوں جو ےتن بچااُ دے واستے هو رهے سن, اُنھاں وِچ مُّکھ ِاه سمجھِآ گِآ سی کِ پِچھلے آدرس, کرنیآں تے اُتساه ار سِکھےا-جنک جیون سِکھ مناں دے ساهمنے لِآںدے جان۔ اُس وےلے سُدھار, اُّدھار تے جیون رَو دے سُرجیت کرن دی ودھےرے لوڑ سی تے

ِاهی گّل مُّکھ سی۔ ِاه کںم ِاتِهاس هی پُورا کر سکدا سی, پر چھانِآ پُنِآں ِاتِهاس پراپت گھّٹ سی۔ ِاس کرکے جلدی نال ِاتِهاس, سرو پرِے ِاتِهاس, اتے ِاتِهاسک رواےتاں ِاکّتر کرکے اَےسی بولی وِچ ورنن کرنے دی سوچی گای, جو آم سِکھ ویر سمجھ سکن۔ ِاس لوڑ دے پُورا کرنے لای ِاه ِاک پرےتن سی۔ پںجابی وِچ ساهِتے 'هَے نهیں واںنگُو سی۔ ساهِتے بِناں کوای کَوم اُّچی نهیں هو سکدی۔ ساهِتے, جو سرو پرِے ِاتِهاس واںنگ دِلچسپی لَے کے اسُولاں تے آدرساں نُوں هِردِآں تے اںکِت کرے تے کَوم وِچ جیون رو رُمکا دےوے, لوڑیدا سی۔ جِس دے ِاه مُّڈھلے جتن سن۔ اُنھاں جتناں دے سِّٹے وِچ اّج جد گھر گھر گُربانی دا پرچار هَے, هر سال کای هجار پوِّتر بیڑ سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی دی سِّکھ گھراں وِچ ستھاپن هُںدی هَے, هُن گُرپُرب سِّکھ بّچِآں نُوں سدا توں ِاوےں هی ٹُرے آاے بھاسدے هن, گُر مرِےادا اَےاُں لگدی هَے کِ سدا توں ِاوےں هی ٹُرے آای هَے تے سِکھ وِدوان تے هور آسم اَےاُں جاپدے هن کِ مانو پُراتن هن۔ اُه سماں کِسے نُوں ےاد نهیں جے ساڈا انگهِلی تے سِّکھی ولوں اُپرامتا والا بیت چُّکا هَے۔ اّج سِّکھاں وِچ کَومی پھکھر تے آن هَے, سِّکھ آپنی هستی پرتیت کردے هن تے جتن کرکے گُر دھاماں نُوں لَے لِآ نے; چاهے آپو وِچ پھُٹ هَے, پر گُرُو کرے کِ ِاه پھُٹ ِاک جیاُ پای کَوم وِچ کوای ِاک لںگھ جان والا پهِلُو هووے۔ پر سوچے اُںنج تاں سِکھ سِکھی دے اهِساس تے پھکھر وِچ هَےن, اُس سمےں ِانھاں گّلاں دا مانوں ابھاو سی۔ سِںگھ سبھا دا ترّدد سں: 404 گُ:نا:سا: (1873 ای:) وِچ چلِآ تے 1905 ای: تک جّدو-جهِد کرڑے سن تے کسمکس سکھت سی تے آپ سِّکھ اج مِلگوبھا هالت وِچ پاے سن تے 'سِںگھ سپھیاے ِاک نپھرت دا پھِکرا سی جو مِلگوبھیاے سِکھ آپنے سُدھار کرتِآں لای ورتدے سن تے مُکھالپھتاں کردے سن۔ 1905 توں مگروں تے 1909 دے وِچ انںد اَےکٹ پاس هو جان پر سِّکھاں دا پاسا اُپرلے پرت

هو گِآ سی, پھےر وادھے پای گِآ سی۔ ِاس اُپرلی دسا دی پراپتی لای ِاه تے ِاس نال دیآں پُستکاں- سُںدری ِاس توں پهِلاں تے ستوںت کَور ِاس دے نال تے مگروں- سبھ ِاسے پںتھک سےوا تے اُس سمےں دے ترّدد تے ترلے سن, جِنھاں نُوں کَومی جاگرت دا پھل لّگا۔

سنّ: 1934 ای:

 - کرتا

سولھویں چھاپ دی بھُومِکا

ِاس پُستک نُوں چھپدِآں لگپگ 48 سال هو گاے هن۔ هُن هالات نے هور پلٹا کھادھا هَے۔ جو کسٹنیآں پںتھ اُتے اگلے سمےں واپردیآں رهیآں, اَوهو مُڑ آ واپریآں هن۔ ِانھاں دُکھداای هونیآں نے پُرانے ِاتِهاسک واکِآت نُوں مُڑ دُهرا دِّتا هَے۔ کَوم ِاس وےلے پھِر دُّکھاں دے مُوںه آ گای هَے۔ آس هَے پُرانے سِّکھ سُورمِآں دے هال, جو ِاس پوتھی وِچ هن, سهارا دےنگے تے رهِنُماای کرنگے اتے گُربانی دا آسرا, ِاکھلاک دی اُّچتا, پرسپر پرےم تے ساںجھے کںماں لای کُربانی پںتھ نُوں اُّچِآں لَے نِکلےگی تے سلامتی بکھسےگی۔

 

دسںبر 1947

––کرتا

بِجَے سِںگھ

1. کاںڈ

لاهَور سهِر جُّدھاں جںگاں دا ِاک بھاری پِڑ رهِ چُکا هَے, جِنھاں دا پُورا وےروا لِکھنے لای بهُت سماں تے وڈےری پُستک چاهیاے۔ اسیں اےتھے سںمت 1808 تے 1909 بِکرمی دے لگپگ دے کُجھ بھورا کُ سماچار دّسدے هاں۔

میر منُّوں نے کابل دے پاتساه, اهِمدساه دُّرانی پاسوں هار کھا کے سُله دی بےنتی کیتی, جو 50 لّکھ رُےا تے هور مال متا دے کے پروان هوای ار پھےر میر منُّوں لاهَور دی هاکم پِچھے  واںگُوں درِڑھ رِها'۔ مهاراجا کَوڑا مّل, کھالسے دا سّچا مِّتر, ار دیوان لکھپت پّکا وَےری, دووےں ِاس سںسار دی کھےڈ وِچوں آپو آپنا هِّسا کھےڈ کے, اکال پُرکھ دے هجُور وڈِآای تے انادر دے سُآد چّکھ رهے سن ۔ کھالسے دا سرکار وِچ کوای مِّتر نهیں

–––––––––––––

1. میر منُّوں جِس دا نام میر مُاّےنُل مُلک سی, وجیر کمرُّدین دا پُّتر اتے پںجاب دا هاکم سی۔ ِاس نے ابدالی دے پهِلے هملے وےلے سں: 1805 بِ: (1748 ای:) وِچ اُس نُوں هرا کے بھجا دِّتا سی تے ِاسے بهادری کر کے لاهَور دا سُوبا بنِآ سی۔ ِاسے سال دی برسات مگروں دُّرانی پھےر چڑھ آيا تے منُّوں نے کُچھ پرگنِآں دا ماملا دے کے سُله کر لای سی۔ ِاه تیسرا هملا سی سنّ 1809 والا, جِس دا کُچھ هال سُںدری وِچ آ چُکا هَے۔ ِاسے وِچ مهاراجا کَوڑا مّل جی سهید هواے سن (1751-52 ای:)۔

2. مُهںمد لتیپھ, سپھا 224

سی۔ میر مَےنُوں بھاوےں سِّکھاں توں کای وےر مدد لَے چُکا سی, پر اُه 'گ بھُناوےں جَو والی گّل سی, اُس دے کُٹِل هِردے وِچ وَےر وِرودھ نے سّپ دے جهِر دیآں کُچلیآں واںگ ڈُوںگھے تھَےلے بھر رکھے سن, جو پھِر هاکم بن کے ار سِر پای بلا دے مُوںه سُّکا بچ جان کرکے اُه اجِها نِڈر هو گِآ کِ اّگے توں ودھ کے جُلم کرن لّگا۔

ِاس سمےں لاهَور وِچ ِاک چُوهڑ مّل نامی وّڈا ساهُوکار ار سرکاری هُّدےدار, وّڈھیآں دا گھااُ گھّپ بھںڈار, جُلم تے تاّدی (tyranny) دا اوتار وّسدا سی۔ ِاس دا پُّت رام لال اںمرِتسر دے ِالاکے ماجھے وِچ کِسے اسامی تے سرکاری نَوکر سی۔

ِاک دِن دی گّل هَے کِ سںجھ کُ وےلے دیوان ساهِب دے گھر جنانےکھانے وِچ بڑی گهِما گهِم هو رهی سی: دیوان ساهِب ِاک ایرانی گلیچے پُر گااُدُم تکیاے دی ڈھو لا کے بَےٹھے هواے سن. ساهمنے پاسے ِانھاں دی ِاستری ڈھلدی اوستھا دی, ِاک سُنهِری پیڑھی پر بَےٹھی پوترے دی کُڑماای دا سماچار کهِ رهی سی۔ دھی کول بَےٹھی کسیدا کّڈھ رهی سی ار نُوںه دلیجاں دے نال چںبےلی واںگ سِر جھُکاای سرُو باگ دی بُّکل وِچ بِّجڑے دے آلھنے ورگا گھُںڈ کّڈھی دھرتی نال گّلاں کر رهی سی کِ ِاک ٹهِلن نے آ کے کھبر دِّتی جے 'پروهت هُریں آاے هن ار آکھدے هن بڑا جرُوری کںم هَے ۔ دیوان ساهِب نے کِها کِ 'اُنھاں نُوں اَےتھے هی لَے آاَو' تے دُوجی گولی نُوں ِاک سَےّنت کیتی, جِس نے جھٹ پٹ ِاک چنّن دی چَوںکی ڈاه کے اُپر گلیچا وِچھا کے تکیآ رّکھ دِّتا۔ مِسر جی اںدر آاے۔ سریر پتلا, رںگ پِّلا, نُهار ترِّکھی تے وِچ وِچ اَےسے چِنّھ چِهرے پُر دِّسدے سن جو دِل دی پےچدار بناوٹ دا کُجھ کُجھ پتا دےںدے سن۔ آپ آ کے چَوںکی پر سج گاے۔ دیوان ساهِب ار سارے پروار نے مّتھا ٹےکِآ, پںڈت جی نے اسیرواد دِّتی ار هّتھ نال سبھ نُوں بَےٹھن دی سَےنت

کیتی, پھےر بولے: دیوان ساهِب! بڑے اسچرج دی گّل هَے۔ (کںٹھ رُک گِآ, سِر پھےر کے) هے رام! کلِےُگ آ گِآ; ساستر وےد سّچ لِکھ گاے هن کِ کلِےُگ وِچ بڑے انرتھ هونگے, سو پرتّکھ دےکھ لِآ, کلِےُگ آ گِآ, گھےر کلِےُگ !' دیوان (اسچرج هو کے) پںڈت جی! کی هو گِآ هَے?

مِسر- کی کهاں? هوس ٹِکانے نهیں, جِس وےلے گّل سُنی هّتھاں دے توتے اُّڈ گاے هن۔ بڑا انرتھ هويا, بھگوان! بھگوان! !

دیوان- مِسر جی! واستے نرَےن دے چھےتی دّسے کِ کی هويا ?

پںڈت جی دی ِاس گھبراهٹ دا اسر تریمتاں پُر اَےسا پِآ کِ هتھَوڑی وّجے گھڑِآل واںگُو تھرتھر کںبن لگ گایآں۔

مِسر- مهاراج! کی کهاں? هَوںسلا نهیں پَےںدا کِ اَےسی کھبر آپ مےرے مُوںهوں سُنو, پر کی کراں آپ دا بچااُ ِاسے وِچ هی هَے۔

دیوان- مِسر جی! پھِر چھےتی دّسو ?

مِسر دیآں اّکھاں وِچ جل بھر آيا ار رُکی هوای اواج وِچ بولِآ: ججمان بھگوان رام لال, رام لال رام لا آ گھگھ (اواج رُک گای) !!

دیوان- هاِا! پِآرے نُوں کی هويا, جھبدے دّسے?

مِسر— رام لال سِّکھ هو گِآ!!

ِاه کھبر بِجلی واںگ پای۔ ِاکدم سارے ٹّبر دیآں چیکاں نِکل گایآں, هاِا هاِا نال کمرا گُوںج اُٹھِآ, نےتراں نے جل دا پرواه برکھا رُّت دے میںه واںگ وهايا, سارے گھر وِچ کاواں رَولی پَے گای۔ مالکاں نُوں وےکھ کے پاس کھلوتیآں داسیآں بی نا رُک سکیآں, اُه بی وهارِآں واںگ چھُٹ چھُٹ کے روایآں۔

پهِلے تاں مِسر جی چُّپ بَےٹھے رهے, پھےر کُجھ سوچ کے اُٹھے ار دیوان ساهِب نُوں تھاپی دے کے کهِن لّگے— دیوان ساهِب! جرا

هوس کرو, ِاس ترھاں بےوس هوياں بھاری کلےس نِکلےگا۔ باهر رَولا پَے گِآ تاں نواب ساهِب نُوں کھبر هو جااُو, پھےر تُسیں جاندے هو کِ گھان بچا پیڑِآ جان دا ڈر هَے۔ هُن تاں بانھنُو بنّھن دا وےلا هَے, رون دا نهیں هَے۔ ِاه سُن کے چُّپ هو گاے, گولیآں کِسے بهانے باهر گھّلیآں تے سلاه لّگی هون۔

دیوان- مِسر جی! پهِلے ِاه دّسو کِ ِاه اُپدر هويا کیکُوں ?

مِسر- جی هونا کِّکُور سی ? سںگت نال, پّٹِآ ِاس سںگت نے۔ تُهانُوں مَےں اّگے بھی هٹکِآ سی کِ اںبرسر لاگے نا گھّلے, مُںڈا وِگڑ جااےگا۔ اُه تاں اَےتھے هی سِّکھاں دا مےلی سی; اُتھے جا کے کد بچِآ! تُهانُوں پتا هَے کِ نهیں کِ پِچھلی کتلام وےلے سِّکھاں پر کِّڈا ترس کردا رِها هَے? مَےں تُهانُوں اَودوں بی هوڑدا سی, پر تُسیں کِها وّڈا هو کے آپے سمجھ جااےگا۔ *

دیوان- هُن کی کریاے وکھت وِهانے نُوں ? هاِا پُّتر! تَےں کی کیتا ?

مِسر- هُن اُپرالا کرو کُجھ, پهِلاں تاں نواب ساهِب تک کھبر نا هووے۔

دیوان- مےری تاں هوس ٹِکانے نهیں, تُسیں هی کُچھ کرو۔

دیواننی— هاں تُسیں هی بهُڑے پںڈت جی! ساڈے تاں لےکھ سڑ گاے! دھی— مِسر جی! کِوےں مےرے ویر دی جِںد بچااَو!

مِسر- پھِکر نا کرو۔ دیوان جی! هُنے ِاک ِاتباری آدمی بُلااَو جو رام لال نُوں کّلھ هی موڑ کے اَےتھے لَے آوے, تے اںدر واڑ کے سمجھا بُجھا لاَو! اَےاُں گّل باهر نا نِکلےگی۔

––––––––––––––––

* اُس سمےں آم هِںدُو جنتا وِچ سِّکھاں نال کوای اُںنج نپھرت نهیں سی۔ سِّکھاں پر مُگل سرکار دا کهِر هُںدا سی تے نال ساکاں نُوں کھےد مِلدا سی, ِاس کر کے لوکیں سِّکھ هون نُوں آپنے لای مُسیبتاں دا سِر آ جانا سمجھ کے کسٹ منّدے سن۔

ِاک سهِجدھاری سِّکھ دی دھی تے گُربانی دی پِآری سی, سّس دی بهُت سےوا کردی هُںدی سی۔ جِتھے هور نُوںهاں سّس نال اُپرلا ڈھںگ نِباهُںدیآں سن, اُتھے ِاه سّس نُوں ماواں نالوں ودھیک پِآر کردی سی, ِانھاں کارناں کر کے رام لال وهُٹی سمےت ماں نُوں سارے ٹّبر نالوں ودھیک پِآرا سی۔

ِاس وےلے دیوان ساهِب تاں بَےٹھے بَےٹھے تکیاے تے سِر رّکھ کے کُجھ نیںد وِچ گُّٹ هو گاے, اَودھروں رام لال اُسدی وهُٹی تے پوترا آ پهُںچے۔ رام لال پِتا نُوں سُستی وِچ اّکھا میٹ کے لےٹِآ هويا دےکھ کے اّگے ودھِآ, آهٹ پا کے دیوان دیآں اّکھاں کھُلھ گایآں۔ پُتر دا رُوپ رںگ وےکھ کے کلےجے نُوں اّگ لّگ گای۔ کِتھے اُه پتلا سُکڑی رام لال, کِتھے ِاه بلی سےر رُوپ سِںگھ بهادر, سّچ مُّچ کاںياں پلٹ هو گای, سریر دی موٹاای تے چِهرے دے پرتاپ کر کے تاں پچھاتا نا گِآ پر اُس دیآں گریبی نال پُورت اّکھاں نے دیوان نُوں پتا دے دِّتا کِ ِاهو نلَےک پُّتر هَے, جِس نے سِّکھ بن کے سارے ٹّبر نُوں کھترے وِچ پاےا هَے۔ موه دا جوس اُٹھن دی تھاں کرودھ نے دیوان جی دے سِر چڑھ کے ِااُں بُلايا:-'دُسٹا! نِّج جںمدےں, اَوت مر جاںدی تےری ماں جاں تےرے هون توں پهِلوں مر جاںدا مَےں, اَےس اُمرا وِچ مَےنُوں ِاه سّل دِکھاآ های۔ تےرا سّتےاناس!'

دیوان جی نے اجے کھبر نهیں کِنّا کُ جهِر اُگلنا سی کِ اچانک نواب ساهِب دا سّدا آ گِآ۔ بڑی چھےتی اُٹھے دیوان کھانے وِچ جا کے کپڑے پهِن کے نواب ساهِب ول گاے۔ اےدھر ممتا دی ماری ماں نے اُٹھکے پُّتر نُوں گل لايا ار چھاتی نال سِر لا کے بهِ گای تے پھُّٹ پھُّٹ کے روای۔ بھَےناں بی آ چںبڑیآں تے رون لگ پایآں۔ سِںگھ هُراں دے هِردے وِچ جِتھے پِاُ دے گُّسے دا کوای اسر نا سی هويا اُتھے ماتا تے بھَےناں بھراواں دا پِآر پُورے جور نال اسر کردا سی, پر سّچے دھرم نال پُورت هِردے وِچ ِاس موه دے جادُو نے ٹھّگ لَےن والا اسر ن پَےدا

کیتا۔ کُچھ چِر مگروں پُّچھن لّگے, 'ماں جی! تُسیں کِاُں وِرلاپ کردے هو ?

ماں- بّچا! تےرے سِّکھ هو جان کر کے۔

پُّتر- کی سِّکھ هونا پاپ هَے?

ماں- نهیں کاکا پاپ کاهدا هَے, سگوں بھلی گّل هَے۔

پُّتر- هور کُچھ اَےب هَے?

ماں— نهیں کاکا! اُتم گّل هَے, جو گُن تےرے وِچ گُرُو مهاراج دی بانی پڑھ کے پَے گاے هن اُه سارے ٹّبر وِّچوں کِسے وِچ بھی نهیں هن۔ تُوں جد پاٹھ کردا هُںدا سَےں تاں مےرے من نُوں بڑا پِآرا لّگدا سَےں۔ مَےں تاں جاندی هاں کِ ِاس گھر وِچ جے بھاگ هَے تےرے هی چرناں دی کھَےر کھرَےت هَے۔ جِس دِن دا تُوں جںمِآں هَےں اُس دِن دی چهِل پهِل هَے تے (ِاه کهِ کے نُوںه نُوں گل لا لِآ) جِس دِن دی ِاه پِآری سُگھڑ ساڈے گھر آای هَے تد دے تاں اسیں بڑے بھاگاں والے هو گاے هاں (پھِر پوترے نُوں گودی وِچ لَے کے تے پِآر کرکے) تے اَےس لال نے تاں نِهال هی کر دِّتا هَے۔

پُّتر- ماں جی! پھےر اَےڈا دُّکھ کِاُں منااُںدے هو?

ماں- بّچا! سماں وےکھکے تُرنا لوڑیاے۔ ِاک وےر ِاک سےر نے بگھِآڑ نُوں پُّچھِآ سی کِ بھاای مےرے مُوںه وِّچوں مُسک آاُںدی هَے کِ نهیں?” بگھِآڑ نے کِها کِ 'هاں مهاراج!' سےر نے اُسنُوں گھُرک کے کِها 'هے دُسٹا! پاتساه نُوں اَےسے واک بولدا هَے?' ار هّلا کرکے اُس نُوں مار سِّٹِآ, پھےر ِاک کھوتے نُوں پُّچھن لّگا: 'کِاُں بای مےرے مُوںه وِّچوں مُسک آاُںدی هَے? کھوتے نے کِها: 'هرے_ هرے مهاراج! آپدے مُوںهوں تاں کھُسبو آاُںدی هَے۔' سےر نے کِها: 'اَو گدھے! ساڈے پاتساهاں دے ساهمنے جھُوٹھ بولدا هَےں, جِںد نهیں لوڑیںدی ?' ِاه کهِکے اُس نُوں وی چِّت کر دِّتا۔ پھےر لُوںبڑی دی واری آای, اُس نُوں بھی سےر نے ِاه گّل پُّچھی۔ لُوںبڑی بولی مهاراج! جگت دے سِرتاج۔ مَےنُوں کُچھ دِن توں رےجس هو گای هَے, نِّچھاں تے نجلے نال نّک پّک گِآ هَے مَےنُوں مُسک نهیں آاُںدی جےکر کُجھ بی مگج ٹھیک هُںدا تاں جرُور دّس دےںدی۔' سےر نے هّس کے

کِها۔ 'تَےنُوں ِاه اکل کِنھ دّسی هَے۔ اُه بولی کِ اَوهناں (بگھِآڑ تے کھوتے وّل سَےنت کر کے) لوتھاں نے سِکھاای هَے ۔ سو بّچا! ِاهو گّل آ بنی هَے۔ سِّکھ تاں تُرک راجِآں نال سّچ دھرم ورتدے هن سو بی مُوںه دی کھاںدے هن تے جِهڑے هِںدُو 'کھُسامد کردے هن اُه بی پِچھے گِّچی پرنے ڈِّگدے هن, پر تےرے پِتا ورگے دانے وِچ وِچالے تُر کے سُکھی رهِںدے هن۔

پُتر- ماتا جی! آپ دا کهِنا بھارے دناواں ورگا هَے; ار اکل ِاهو سلاه دِںدی هَے پرںتُو مَےنُوں تاں تُرکاں نال نا سِّکھاں والے هٹھ تے نا کُسامتیآں والی کُسامت دا سماں آےا هَے۔

ماں- بّچا! آه جِهڑے کےس رّکھ لاے نی ِاه بھاری دُکھداای گّل هَے نا۔ تَےں سُنِآ نهیں کِ ِاک واری ِاک نوےں بیجے کھےت وِچ کای پںچھی چُگ چُگ کھا رهے سن, کرِسان نے اَوه سارے پھڑ لاے۔ جد چھُری پھےر کے سبھ نُوں مارن لّگا, تد ِاک پںچھی نے کِها کِ مَےں نا تاں چِڑی هاں, نا توتا, نا مَےں کھےتاں دے بیج چُگن والا پںچھی, مَےں تاں گریب سارس هاں, مےرا بھوجن جل وِچ هُںدا هَے, مَےں تاں ِانھاں پںچھیآں نال اَےوےں کھےڈ رِها ساں۔ کرِسان نے کِها 'تُوں سّچ کهِںدا هَےں پر ِانھاں دی سںگت وِچ وڑن کرکے مَےں تَےنُوں بی چور هی سمجھدا هاں۔ سو بّچا! تُرک هاکم تاں اُس کرِسان ورگے هن جو کِسے دی نهیں منّدے۔ تُوں دّس کھاں, سدکے جاایاے اںبرسر دے, بھاای منی سِںگھ هُراں تُرکاں دا کی لیتا سی? اَےسے سمدرِسٹے کِّتھے مِلدے هن, جو آاے گاے هِںدُو مُسلمان سبھ نُوں ِاک نجر دےکھدے سن, پھےر تُرکاں نے کِس بےدردی نال کوهے? تِوےں بّچا! مَےں  ڈردی هاں کِ تےرے نال کھبرے کی ورتے? گھر وِچ جد تُوں سبھ دھرم کرم سِّکھاں واںگ کردا سَےں, کَون تَےنُوں هٹکدا سی? 'ڈھّکی رِّجھے کوای ن بُّجھے' والی گّل تُری جاںدی سی۔

پُتر- ماں جی! تُهاڈیآں مّتاں بڑیآں اُّتم هن, پر-

کبیر لاگی پریت سُجان سِاُ برجَے لوگ اجانُ۔۔

تا سِاُ ٹُوٹی کِاُ بنَے جا کے جیا پران۔۔۲۱۷۔۔

نّچن لّگی تاں گھُںڈ کےها? ماتا جی! (لںما هاهکا لَےکے) مےرے هِردے وِچ گُرُو گوبِںد سِںگھ جی کلگیآں والے دی پریت گھر کر گای هَے, روم روم وِچ پرےم سما گِآ هَے تے هر پاسے مَےنُوں اُنھاں دا سبد سُناای دےںدا هَے۔ اُه پِآرا سُںدر تے تےجّسوی چِهرا هر پّتے, هر پھُّل, هر رںگ وِچ چمکدا دِّسدا تے مَےنُوں آپنی وّل کھِچدا هَے۔ مےرا آپنا آپ مےرے وّس نهیں۔ مَےں سِّکھ هون کرکے سںسارک دُّکھاں نُوں بڑی چںگی ترھاں جاندا هاں, تُهاڈے سںتاپ تے پِتا جی دی مُسکل نُوں بھی سمجھدا هاں۔ پر هاِا کی کراں? پِآرے دا پِآر گھُںمن گھےر وِچ وسے جیو واںگُو مَےنُوں آپنی کلاای وِّچوں نِکلن نهیں دِںدا۔ تُساں گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دا نام سُنِآ مَےنُوں اںگ سںگ دِّسدے هن۔ ماں جی :

کمل نَےن اںجن سِآم چںدر بدن چِت چار۔۔

مُوسن مگن مرںم سِاُ کھںڈ کھںڈ کر هار۔۔۱۰۔۔*

ماں— (هاهُکا لَے کے) بّچا سّچ هَے, جِنھاں پرےم پِآلے پیتے سو گھر دے کںم گایآں, پر پھےر بی اَےسا کںم کریاے کِ سّپ بی مر جااے تے لاٹھی بی بچ جااے۔

پُّتر- ماں جی! دّسو, جرُور اَےسی گّل دّس کِ مےری سِّکھی بی کےساں ساساں نال نِبھ جاوے تے آپ بی اَوکھے نا هووے۔

ماں- بّچا کےس چھّڈ دےه, سِّکھاں دی سںگت چھّڈ دےه, سکل پِتا والی رّکھ, چِتوں جو تَےنُوں بھاوے سو کر تے گھر بَےٹھا رهُ۔

–––––––––––––––

* رام لال دا ِاه بھاو سی: (کلگیآں والے دا) مُکھڑا چںد (ورگا) نَےن کملاں (ورگے هن) جے سُرمے (نال) سےام (رںگ دی مَوج دے رهے) اَےسی سُهنی تّکنی تّک رهے (کِ) من نُوں موه رهے هن, (اُس پِآرے دے) بھےد وِچ مَےں مگن هو گِآ هاں۔ اَےسی مگنتا هَے کِ کوای ٹوٹے ٹوٹے کر دےوے تاں اُه هارےگا (مَےنُوں سریر کٹین دا پتا بی نهیں لگےگا)۔ اتھوا-(آپنا آپ) ٹُکڑے ٹُکڑے کر کے (پرےم دی باجی اُس دے اّگے هار دِّتی هَے۔ بھاو آپا سدکے کر دِّتا هَے)۔

پُّتر- ماں جی! تُساں مےرا کلےجا وِنّھ دِّتا هَے۔ مَےں اںدروں هور تے باهروں هور هوواں? کےس! پِآرے کےس! جِںدےں پِآرے کےس۔ تِآگاں? گُرُو کا تاج بکھسِآ بھوِاں تے پٹکاں? پِآرے دی نِسانی; پِآرے دی پرےم-بھری ےاد سّٹ دِآں? هاِا! مَوت

آوے پر ِاه نا هووے! اُه پِآرا مےری جِںد دی بی جِںد مےرے آتماں دی بی آتماں, گُرُو گوبِںد سِںگھ, مَےں اُنھاں دے هُکم نُوں نا منّاں ? ماں جی! مَوت آوے, پر ِاه دِن نا آوے (ٹھںڈھا ساه تے اّکھاں تر-بتر)۔

ماں- بّچا! مَےں پّتھر چِّت تےرے کومل هِردے دیآں بریک گّلاں کِّتھوں سمجھاں ? پر دھرم تاں هِردے وِچ هَے دِکھاوے نال کی بندا هَے?

پُّتر- ماں دھرم اُس وستُو دا نام هَے جو پرمےسر آپنے پِآرِآں دی راهیں سںسار نُوں دّسدا هَے۔ گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دے پوِّتر مُکھاربِںد توں جو نِکلِآ سو مےرا دھرم هَے۔

ماں- بّچا! کی کےس هین سارے نرکاں نُوں جانگے?

پُّتر— ماں جی, ِاه تاں پتا نهیں, پر مےرے ستِگُراں دا هُکم ِاهو هَے۔ مےرے پِآرے ستِگُرُو آپ کےسادھاری سن, مَےں کِّکر اُهناں دے پُورنِآں تے نا تُراں ? تُوں ساهِب هاُ ساںگی تےرا۔ کےس تن دی سوبھا هن تے من دیآں آتم سکتیآں دے راکھے تے دِماگی تاکتاں دے رکھوالے مےرے پِآرے دی دات هن, مےرے گُرُو کے پرِوار دی نُهار هن۔ ماتا جی! سّچے دھرمی هونا تاں وّڈی دُور هَے, هالے تاں مَےں ستِگُراں دا ساںگی بنن دا ےتن کردا هاں, پر آه! ساںگی بننے دا بی اَےسا سُکھ هَے, جو جگت دے سمّگر سُکھاں تھیں وّڈا هَے: سوچو ماں جی! جے سارا دھرم سانُوں لّبھ جاوے تاں پھےر کِّڈا آنںد هو جاوے?

ماں- تاں بّچا! اجے تُوں سِّکھ بی نهیں?

پُّتر ماں جی! سِّکھ, مَےں تاں سِّکھاں دے جوڑے-بردار هون دے لاِاک بی نهیں۔ ماں جی سِّکھی بڑی اُّچی پدوی هَے۔ سِّکھ دے درسن نُوں تاں تِنّاں لوکاں دے وڈّکے ترسدے هن۔

ماں- تے پھےر هويا کی ?

پُّتر-       پریت پرےم تن کھچ رهِآ بیچ ن راای هوت۔۔

چرن کمل من بےدھيو بُوجھن سُرت سںجوگ۔۔2۔۔ (چاُ: م: ۵. پں: १३۶३)

ماں- بّچا! کی کهاں? کی کراں? اتے کی نا کراں? تُوں تاں گّلاں کُجھ باورِآں واںگُو لَے تُريوں۔

پُتر –     مُوسن مرم ن جانای مرت هِرت سںسار۔۔

پرےم پِرںم ن بےدھيو اُرجھيو مِتھ بِاُهار۔۔۶۔۔ (چاُ: م: ۵ پں: ૧३۶۴)

ماں- سّچ هَے جیاُن جوگِآ! تےرے بھےتاں نُوں مَےں کی جانا۔

(هاهُکا لَے کے)— بّچا!... هَےں...تےری سُںدر دےهی, تےرا پِآرا چِهرا جالم مُگل هاکماں دے ڈھهے چڑھ جاوےگا, رو کے) مےرے لال! اُه کھبرے تےرے نال کیه کرنگے? پِآرے لال ? بُّڈھی ماں تے ترس کر, بکھس لَے!....هاِا ممتا! لال! تُوں پُنّ دان کر, گرںتھیآں نُوں پال, سِّکھاں نُوں رُپاے دےه, جو تےرا جی آوے دھرم دے کںم کر۔ ...جے تُوں دھرم ارتھ لاوےں تاں کی گُرُو ساهِب جی پرسنّ نا هوونگے?

پُتر- کِاُں نهیں, پر ماں جی!..

سںمن جاُ ِاس پرےم کی دم کِهُ هوتی ساٹ۔۔

راون هُتے سُ رںک نهِ جِن سِر دینے کاٹِ۔۔۱۔۔ (چاُ: م: ۵ پں: १३۶३)

––––––––––

1. تن پریتم دے پرےم وِچ کھچِت هو رِها هَے, راای دے دانے جِنّی وِّتھ نهیں رهی۔ چرن کملاں وِچ من وِّجھ گِآ هَے, سںجوگ دی سُورت والِآں نُوں (هی) ِاس دی سوجھی (پَے سکدی) هَے۔

2. سںسار جھُوٹھے وِهاراں وِچ اُلجھ رِها هَے (ِااُں اُلجھِآ هی) مردا تے گُآچدا رهِںدا هَے (کِاُںک اُه ِاس) بھےت نُوں نهیں جاندا (ک پرےم جیون هَے, سو اُه) پےارے دے پرےم نال وِنّھِآ نهیں گِآ۔

3. کتھا هَے کِ راون نے سیس دے کے سِواں نُوں پرسنّ کیتا سی۔ جے ِاس پرےم دا سَودا دںماں نال مِل سکدا هُںدا تاں راون ورگے کںگال تاں نهیں سن جِهناں نُوں سِر دےنا پِآ۔ بھاو پرمےسُر پرےم نال مِلدا هَے; دھن نال نهیں۔

ماتا- هاِا مےرے بھاگ! مَےں پهِلوں کِاُں نا مر گای, بّچا تےرے سِر دیآں کھَےراں منااُںدِآں سُکھنا دےںدِآں تے منّتاں چڑھااُںدِآں اَےه دِن آاے, تُوں سِر-دھڑ دی باجی لا بَےٹھا هَے۔ بّچا! ِاه باجی نا کھےڈ, جِس رستے تُوں چڑھِآ هَےں دھرُو پرهِلاد آدِکاں وّل وےکھ, بھاای منی سِںگھ جی آدِکاں نُوں اّکھیں ڈِّٹھا های۔ هاِا, تارُو سِںگھ دی ماں دا دردناک هال مےرا کلےجا دھُوه

لِجاںدا هَے: بّچا! ِاه بڑا کٹھن پَےںڈا هَے۔

پُّتر- ماں جی! مهاراج جی کهِںدے هن:-

ساگر مےر اُدِآن بن نوکھںڈ بسُدھا بھرم۔۔

مُوسن پرےم پِرںم کَے گناُ اےک کر کرم۔۔۳۔۔

ماں- پُتر! تَےنُوں ِاه سُدا کِتھوں چںبڑ گِآ? مَےں تَےنُوں بھلے پاسيوں تاں نهیں روکدی۔ دےکھ: پُنّ دان, جپ تپ آدِک تھوڑے کںم هن, جِنھاں نال کھُسی هُںدی ار جس پھَےلدا هَے ? مَےں تاں نِرا اےس گلوں روکدی هاں, کِ وّج وجا کے سِّکھ نا بن, آپنے دھرم دا رَولا نا پا۔

پُتر- (ٹھںڈھا ساه بھرکے) ماں جی!

جپ تپ سںجم هرکھ سُکھ مان مهت ار گرب۔۔

مُوسن نِمکھک پرےم پر وار وار دےاُں سرب۔۔۵۔۔

ماں- (نِراس هو کے) بّچا! کھبرے تَےنُوں پرےم وِچ کی مِّٹھا

لّگا هَے, مَےں تاں سبھ نُوں دُکھی هُںدا ڈِٹھا سُنِآ هَے۔

––––––––––

1. سمُںدر, سُمےرُو پهاڑ, جںگل, بن, نَوں کھںڈاں والی ساری پرِتھوی ِانھاں ساریآں نُوں پھِر نِکلنا پِآرے دے پرےم پَےںڈے وِچ ِاک کدم ماتر هَے بھاو اَےڈا بھارا پَےںڈا پرےم دے رستے دا ِاک کدم هُںدا هَے۔

2. جپ, تپ, سںجم کھُسی تے سُکھ, مان, وڈِآای ار هںکار اےه سارے پدارتھ پِآرے دے پرےم دی ِاک پل اُتوں وار کے سُّٹ دِآں, بھاو اےه کِ سارے پدارتھ پرےم دی ِاک پل دے تُّل نهیں هن۔

پُتر––    مُوسن مسکر پرےم کی رهی جُ اںبر چھاِا۔۔

بیدھَے باںدھے کمل مهِ بھور رهے لپٹاِا۔۔۴۔۔

ماں- سرابی نُوں نسے دی چےٹک واںگُوں ِاه بھی چےٹک هی جاپدی هَے۔ سانُوں کِاُں نهیں ِاس دی چاه هُںدی?- هاِا پُتر! تَےنُوں کی سُدا هو گِآ? ماں واری! آ کُچھ سمجھ وی کر۔

پُت-       ماں جی! لِکھِآ تاں اَےاُں هَے:-

گھب دب جب جاریاَے بِچھُرت پرےم بِهال۔۔

مُوسن تب هی مُوسیاَے بِسرت پُرکھ ديال۔۔۷۔۔

ِاه سُآد اَےوےں کِتھوں آ سکدا هَے: آپنا آپ جد تیک نا جانے تے ستِگُر کلگیدھر دی کِرپا نا هووے? جیاَو

جی هاں:-

جاکو پرےم سُآاُ هَے چرن چِتو من ماهِ۔۔

نانک بِرهی برهم کے آن ن کتهُو جاهِ۔۔۸۔۔

––––––––––

1. پرےم دی چاںدنی (رِدے رُوپی) اکاس وِچ پسر رهی هَے (من رُوپی) بھورے هُریں (پریتم رُوپی) کمل وِچ وِنّھے تے بّجھے جا کے بی لِپٹے رهِںدے هن۔ بھاو پرےم دا سُآد اَےسا هَے کِ کھےداں دی پرواه نهیں رهِںدی۔ مسکرِن-چںد (وِلسن کوس) چاںدنی وےلے کمل مُںدے جاںدے هن تاں بھورے وِچ بنّھے وِچے وِّجھ جاںدے هن۔

2. هے مُسن تدوں لُّٹے جاایدا هَے جدوں دِآل (پرمےسر) بھُّل جاوے۔ (هاں جدوں) گھب دب پرمےسُر توں وِچھوڑے تاں ِاهناں نُوں ساڑ دےایاے, کِاُںک گھر بار دے نُکسان نال بےهال نهیں هوایدا, بےهال تاں پرےم دے وِچھُڑن نال هوایدا هَے۔

3. جِنھاں نُوں پرےم دا سُآد پِآ هَے اَوه پریتم (واهِگُرُو) دے چرناں دا هر وےلے من وِچ سِمرن کردے هن۔ پرمےسُر دے پرےمی هور پاسے کدے نهیں مُوںه دھردے۔

ماں— مَےں سمجھا رهی, کُچھ نا پوهِآ, هاِا پِآرے پُتر! ِاه اُّچیآں گھاٹیآں بِکھڑے رستے نا پھڑ, آپنے اںدر وڑکے ستِگُراں نُوں دھِآ لَے۔ نِّکی جِهی تےری جِںد هَے, ِاه بھاری پربت سِر تے پَےن دا ڈر هَے, مےرے لال! کیکُر بچےںگا?

پُتر— ماں جی! هَے تاں ِاسے ترھاں۔

لکھ گھاٹی اُوںچَو گھنو چںچل چیت بِهال۔۔

پر ستِگُراں دی کرِپا هووے تاں:-

نیچ کیچ نِمرِت گھنی کرنی کمل جمال۔۔۹۔۔

بھَےن- ویر جی! ماں نے اَےتنا سمجھايا تُساں ِاک نهیں منّی, کی سبّب ? جِّکُر تھِںدھے گھڑے تے پانی پَےںدا هَے سبھ وگ گِآ, تُسیں تاں ڈاڈھے کُولے هُںدے سااَو!

بھرا- بھَےن جی! مےرے وّس نهیں:-

مگن بھِااَو پرِا پرےم سِاُ سُودھ ن سِمرت اںگ۔۔

3. کاںڈ

هُن تاں ماں بےوّس هو پھےر پُّتر نُوں گل نال لا ار بڑے پرےم نال گھُّٹ کے ساون دے میںه واںگُوں اَےسا روای کِ ِاکتار بّجھ گای۔ 'پِآرے پُتر! بُّڈھی ماں تے ترس کر۔ بّچا! ترس کر۔' اَےتکیں سِںگھ ساهِب بی نا رُک سکے, اّکھاں وِچ جل بھر

آيا تے بولے:-

ماں جی! تُهاڈی کھاتر مَےں ِانّا کر سکدا هاں کِ ِاس گھر وِچ چُبارا مَےنُوں دے چھّڈو, مَےں جیون دے دِن اُتھے کّٹ لواںگا۔

–––––––––

1. لّکھاں پربتاں نالوں بی اُّچا تے بِکھڑا (پرےم دا) رستا هَے ار چِت چںچل (هون کرکے) بےهال هَے, بھاو پهُںچن جوگا نهیں پر جِوےں چِکڑ نیچ هَے (پر اُس وِچ کمل اُگدا هَے تِوےں جِتھے) گھنی نِںمرتا (هووے اَوتھے) کرنی (رُوپی) کَول پھُّل دی سُںدرتا اُپجدی هَے۔

2. بھاو پِآرے دے پرےم وِچ مست هو گِآ هاں, ار هُن مَےنُوں کوای سُدھ بُدھ نهیں رهی۔

باهر نِکلنا, کِسے دے مّتھے لّگنا سبھ تِآگ دِآںگا۔ نا کِسے نُوں پتا لّگے نا آپ نُوں اَوکھ هووے, پر مَےں ِاه نهیں کر سکدا کِ تھوڑے دِناں دے جیون کھاتر سدا اںگ سںگ رهِنے والے دھرم دا تِآگ کردِآں۔

ماں- بّچا! جے ِانّا بی منّ لوےں تاں لّکھ سُکر هَے, پر تےرا جی نا اکُلاوےگا ?

پُتر- نهیں ماں جی! مَےنُوں اےکاںت سُکھداای هَے۔ مےرے ستِگُر هر وےلے اںگ سںگ هن۔

ِاس نِبےڑے نال سبھ نُوں تسّلی هو گای۔ اےنے پر دیوان ساهِب پںڈِت ساهِب تے وّڈا پُتر آ گاے, آاُںدے سار هی دیوان ساهِب بولے:-

'دُسٹ رام لال! نِکل جااَو, مےری هوےلیاَوں باهر ار جیاُںدے جی مےرے کدی مّتھے نا لّگو۔'

پںڈِت- رام لال! تےری بُّدھی کو کِآ هو گِآ ? ملےچھ! راج گھرانے مےں هو کے کِآ کیآ? اب بی سمجھ!

ماں- پںڈت جی, لهُو نال لهُو دھوتِآں پُوری نهیں پَےںدی, کُجھ نرمی تے پِآر توں کںم لَےنا چںگا هُںدا هَے۔ رام لال گھر وِچ گُپ چھُپ رهِنا منّدا هَے, ِاه پربںدھ مَےں کر لواںگی گھروں باهر سو (کھبر) ناں نِکلے۔ گھروں کّڈھکے تاں آپ مَوت دے مُوںه پا دےنا هووےگا, کُچھ سوچ کر لاَو۔

پںڈت- ماای! سّچ هَے, هُن لُکااُ دا وےلا لںگھ گِآ۔ نواب نُوں مالُوم هو گِآ هَے, هُن دیوان ساهِب اَوتھوں هو کے آاے هن۔ نواب ساهِب کهِںدے هن سِّکھ نا رهے, جے نا منّے تاں ساڈے هوالے کرو۔ بڑی مُسکل نال ِاه منايا هَے کِ جے ساڈے آکھے نا لّگا تاں گھروں کّڈھ دِآںگے۔

ماں- هاِا مَےں مر گای! پںڈت جی! تُسیں هی کُجھ ديا کردے۔ مےرا لال! هاِا هاِا, مےرا بال, در-ب-در رُلےگا هاِا رّبا! مَےں کی کراں?

دیوان— بااُلی هو گای اےں۔ سِآنے کهِںدے هن کِ ج اُںگل سَوںپ تھیں ڈںگی جااے سے وےڈھ ديو, جے کِوےں باکی دا سریر بچ جااے۔ سارے ٹّبر نُوں, پِاُ دادے دی ِاّجت نُوں تے ِاس مال دَولت نُوں بچااُن لای رام لال نُوں گںدی اُںگل جان کے وَےد دےنا بھلی گّل هَے۔

ماں- هاِا رام' پوِتر آتما پُڑ گںدی اُںگل!۔ پرلوک وِچ سهاای هون والا دُلارا جهِر دے سمان! سارے ٹّبر دا چںد هَے, مےرا لاڈلا بال

دیوان— تے نال هی پےٹی گای, سِر مُنّ کے اےسے نال هی کّڈھ دِآںگا۔

پُّتر- (ماں دے پَےر پھڑکے) پِآری ماں! مےرے پِّچھے آپنی پت نا گُآ, مےرے بھاگ مےرے نال هن, تُوں پھِکر نا کر, دے پُّت تےرے گھر هور هن: اُنھاں ول چِںت لا, مَےنُوں سمجھ کِ مر گِآ هَے, جِنھاں دے پُّتر مر جاںدے هن, اُه ماواں بی سبر کردیآں هی هن نا۔

ماں- بّچا! جیاُن اُه بی, پر تےرے بِناں جِاُ کِوےں پرچاواں ? بّچا! مَےں کیکُر جیواںگی ? تُوں مےری جِںد دا ٹُکڑا, مےرا لال, مےرے لاڈلے دُلارے!

وّڈا پُتر- ماں! هوس کر, سّچ مُچ تیویں دی اکل گوت پِّچھے۔ سماں وےکھ کے باکی ٹّبر دی سُکھ مںگ۔

ماں- وے رام لال مَےنُوں تِنّ پُّت هُںدِآں نِپوتی کر چّليو۔ مَےنُوں نِّت دی چِکھا وِچ پا چّليو۔ نا مراںگی نا جیواںگی, بّچا۔ دِن رات وَےن کراںگی۔

دیوان- با (هںس) ماری هوای, اکل کر, هںس کر, کِتے ِاس دے نال نا سُولی چڑی تُوں بی!

سِںگھ جی دیآں بھَےناں بِهبل هوایآں جار جار روںدیآں تے ویر دے هّتھ پھڑ پھڑ کهِںدیآں سن: وے ویر اساں گاُوآں تے ديا کر: ویر وے۔ گاُوآں نُوں گھاه پا. لالے جی دا کِها منّ ویر وے۔ سدا دے سول نا دےه باکی سارا ٹّبر رو رو کے پھاهوا هو رِها سی: باںدیآں, گولیآں, ٹهِلناں, جو سبھ سِںگھ جی دی

ديا دا پاڑھ سن, روںدیآں سن۔ دیوان ساهِب لوهے لاکھے هو رهے سن۔ پںڈت جی اُتوں کومل اّکھاں جل نال پُورت تے اںدروں سِّدھے گھڑے هو رهے سے۔ وّڈا بھِرااُ هَےرانی تے گُّسے وِچ گُٹِآ هويا گھُور رِها سی۔

ماں- بّچا! اُس کلگیآں والے گُرُو دے چرناں دی کھرَےت مےرا بچن منّ: تَےنُوں اُسے دا واستا های۔

کلگیآں والے دا واستا سُندے هی سِںگھ جی نے ِاک گھےرنی. کھادھی۔ هاِا! کَےسی کومل دسا هَے, جے گُرُو دا واستا موڑے تد بےمُکھ, جے منّے تد سِّکھی هار کے بےمُکھ, کرے تاں کی کرے ? ماں دے ات پِآر, بھَےناں دے ات سنےه آد نے دِماگ نُوں چکا دِّتا ار مُورچھا جےهی هو گای۔

اَےسیآں کسٹ بھریآں دسا وِچ ساڈے بجُرگاں نے کھالسا دھرم گرهِن کیتا سی جو اّج کلھ مايا دے جھلکے تے وِسِآں دے موه اّگے مُپھت دِّتا جا رِها هَے; گُرُو رّکھِآ کرے۔

گولیآں دَوڑیآں, گُلاب کِاُڑے دے چھّٹے مار کے هوس لِآںدی۔ ماں, ممتا دی ماری ماں, پُّت دا هّتھ هّتھاں وِچ لَے کے تے پلوس کے بولی, مےرے لال! هوس کر, مَےں گُرُو دا واستا چھّڈِآ تُوں تکڑا هَے۔ جاں رام لال اُٹھِآ, دیوان نے باںه پھڑ کے کِها! جااَو نِکلے, ڈھِّل نا کرو۔

رام لال نے کدم چُّکِآ تاں اُس دی سِّکھنی تے پُتر بی مگر۔ دیوان نے نُوںه دی باںه پھڑ کے کِها, تَےں نهیں جانا۔ پر باںه چھُڈا کے پتیبرتا پتی دے مگر۔ تد ماں نے کِها: بّچا! جرا ٹھهِر جا۔ باهوں پھڑ کے پُتر نُوں پاس بهال لِآ۔ تے رو رو کے بولی: کاکا! مَےنُوں مار کے جاںدےں, تےرا هّتھ لّگدا تاں مےرا اّگا سَوردا تے تُوں تاں هُن وهُٹی بی نال لَے چّليو! مےرے پوترے تے نُوںه نُوں تاں چھّڈ جاه!

پُّتر ماں جی ِاه سبھ تُهاڈی دَولت هن, ِانھاں نُوں رّکھ, مَےں نال نهیں لِجاںدا۔

سِّکھنی (سّس اّگے هّتھ جوڑ کے) ماں جی! بکھسو, مَےنُوں آگےا ديو! جِّتھے ِاه جانگے اَوتھے هی مَےں جاواںگی۔ ِانھاں نالوں مَےں اّڈ نهیں رهِ سکدی۔

ماں- دھیاے! مےرا کَون?

نُوںه— تے ماں جی سوامی باجھ مےرا کَون? آپ وّڈے سِر مّتھے تے, پر سوامی دے چرناں دی داسی هون کرکے اُنھاں دی سےوا توں کِّکُر مُوںه موڑاں? گھر دے سُکھ بھوگاں تے پتی دے دُّکھاں دا هِّسا نا وںڈاواں ? اّدھا اںگ سارے توں کیکُوں وِچھڑے? لوک پرلوک, دُّکھ سُّکھ, اےه مےرا هر تھاں, هر هال, آسرا پرنا, مےرا آپنا آپ: مَےں آپنے آسرے توں آپنے آپے توں کیکُوں وِچھُڑاں?

دیوان- بای, سِّکھاں دی سںگت بی بُری ِاک چھُری هَے۔ ِاه کُڑی بی گِآن ساڑن لّگی جے۔ هّچھا پرالبدھ! ِاس کے بھی نِکال ديو۔ لڑکے نُوں رّکھ لاَو۔

بالک- نا نا بابا! مَےں نهیں رهِںدا, جِّتھے مےرے باپُو جی تے ماں جی رهِنگے, اَوتھے هی مَےں رهاںگا۔

دیوان- کِاُں بّچُو ?

بالک- ِانھاں دے پِّچھوں مَےں روٹی کِتھوں کھااُوں?

پںڈت- مُورکھ! دیوان ساهِب دے گھر روٹی نهیں هَے ?

بالک- پر اےتھے سارے هُّکے پیںدے هن, مَےں روٹی کیکُوں کھااُں? مَےنُوں سبد کَون سُنااُو? مَےنُوں کلگیآں والے دے پِآر دیآں گّلاں کَون سمجھااُ ?

دیوان- (مّتھے تے هّتھ مارکے) ِاک نُوں کی رونیاےں اُوت گِآ ای آوا۔

دیواننی— (پوترے نُوں کُّچھڑ لَے کے تے پِآر دے کے) مےرے اّکھاں دے تارے! روٹی مَےں پکااُں, وّکھرا چَوںکا بنااُں, تُوں تاں مےرے پاس رهُ نا, لال!

بالک پر پھےر مَےنُوں وی آکھوگے کےس نا رّکھ۔ مَےں کےس رّکھنے هواے, نالے باپُو جی توں کَون وِچھُڑے, ِاه کلگیآں والے دے پِآرے هن۔ ماں جی نُوں کَون چھّڈے, نِّت گُرُو نانک جی دے پرےم دی کتھا کردے هن۔

دیواننی— وے دےوتِآں دے اُتارو! مَےں اَوگُنهاری نُوں نال لَے چّلو, وے پرمےسُر دے سواريو! دےا کرو, وے مَےنُوں وی نال لَے چّلو!

دیوان- (دیواننی دا هّتھ هُجک کے تے پرے پٹکا کے) چّل سُسری! (پُت نُوںه وّل) نِکل جااَو!

دیواننی— (پاس پای کٹار چُّک کے) وے بّچا! مَےنُوں مُکا کے جاویں (دَوڑ کے سِںگھ جی نُوں بُوهے وِچوں پھڑ لِآ) بّچا! مےرا کںم پُورا کر جاه (کٹار اُسدے هّتھ وِچ دےوے) مَےنُوں مار جاه, مَےں کِّکُر جیواںگی? هاِا وے لوکو, مےرا سربںس لُٹ گِآ۔ کوای بچااَو وے۔ کوای رُڑھدی بےڑی بنّے لااَو وے! ِااُں بِهبل هوای نے کٹار آپنے پےٹ وِچ ماری, لهُو چّل پِآ تے بھُآٹنی کھاکے ڈِّگ پای۔ وڈے بھرا نے دھّکا مار کے سِںگھ, سِںگھنی تے بھُجھںگی نُوں باهر کّڈھ دِّتا تے بُوها اںدروں بھیڑ لِآ۔

4. کاںڈ

ماپِآں دے رام لال تے کھالسے جی دے بِجَے سِںگھ جی گھر توں نِکل کے آپنی سِںگھنی ار بھُجھںگی سمےت لاهَور سهِر دے اُجاڑ بجاراں تھانیں هُںدے هواے ِاک اَےسے آدمی دے گھر پهُںچے, جو سِںگھ تاں نهیں سی, پر جِس دے جیون دا سارا وتیرا سِّکھاں والا سی, کےول کےسادھاری نهیں سی۔ ِاس پُرکھ نے آپنا دھرم ِاه بنايا هويا سی کِ وےلے کُوےلے سِںگھاں نُوں گھر وِچ لُکا چھُپا کے آسرا دےوے۔ بھاوےں ِاس دا جی تاں بهُت چاهُںدا سی کِ کےسادھاری سِںگھ سجے, پرںتُو پراُپکار دی کھاتر تکلیپھ جھّل کے بی تے ِاه کھِآل کرکے کِ بھاوےں هور جنم وی دھارنا پوے, پر سِںگھاں دی سهاِاتا جرُور کرنی هَے, ِاس نے آپنے آپ نُوں سهِجدھاری دی سکل وِچ هی رّکھِآ هويا سی۔ اُس سمےں اَےسے کای هور پراُپکاری بھی سن جو آپنے اسُولاں کرکے تاں سِّکھ سن, پر سکل سُورت سِّکھاں والی نهیں رّکھدے سن; سگوں  باهرلی ورتوں بھی اَےسی رّکھدے سن کِ جِس توں پّکے هِںدُو جاپن سِّکھاں نُوں بِپتا پای

پر ِاه لوک بهُت مدد کردے هُںدے سن۔* پںتھ دے دیواناں وِچ بھُّلاں دیآں تنکھاهاں بھی بکھسايا کردے سن۔

بِجَے سِںگھ جی جد ِاس گھر پهُںچے, تد لالا لیلا رام نے, جو گھر دا مالک سی, ِانھاں دی کھاتر کیتی ار آپنی هوےلی دے اُس استھان وِچ اُتارا دِّتا کِ جِتھے کوای نهیں پهُںچ سکدا سی ار نا ڈھُوںڈ کرن تے هی پتا لّگ سکدا سی۔ ِاسنان پانی کرکے سبھ نے سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی دا پاٹھ کیتا تے پھےر پرساد چھکِآ۔ رات دے وےلے ِاس هوےلی وِچ پںجاه سّٹھ سِںگھ هور ِاّکٹھے هواے۔ ِاس وےلے پںتھ دی اُکھِآای دا ورنن چّل پِآ کِ اںمرِتسر وِّچوں سِںگھ کّڈھ دِّتے جان دا هُکم چلا گِآ هَے, گُرداسپُر تیک, جِتھے سِںگھاں نے کبجے کیتے سن. سبھ کھوهے جا رهے هن۔ گستی پھَوج سارے پںجاب وِچ پھِر رهی هَے ار تھاں تھاں پُر کّچے کوٹھے پا کے چَوںکیآں پهِرے بَےٹھ رهے هن۔ کھالسے دے سارے جّتھے, جِنھاں نے سِر کّڈھے سن, کِتے کِتے کُچھ ڈٹے هن, پر کای باراں, بناں, پهاڑاں دیآں کُّکھاں وِچ جا لُکے هن, پر وِچارے گریب گرِهستھی کی کرن; مارے جا رهے هن۔

گّجن سِںگھ- کھالسا جی! آپنے اّج دا ساکا نهیں سُنِآ ?

مّجا سِںگھ— نهیں جی کی هويا?

گّجن سِںگھ- سری واهِگُرُو! سّجن سِںگھ جی سهید هو گاے۔ سارے سِںگھ— هَےں! کی بھاای ساهِب سانُوں چھّڈ گاے?

گّجن سِںگھ— مَےں تُهانُوں اُنھاں دی وِتھِآ سُناواں۔ پںج دِن تیک بھاای هُریں سِںگھنی تے پُتراں سمےت کَےد رهے هن; انّ تک اُهناں نُوں نهیں دِّتا گِآ۔

–––––––––

* دیوان کَوڑا مل بھی ِاهناں سِّکھاں وِچوں هی سی۔ سر جان مَےلکم آپنی پُستک وِچ اَےسے سِّکھاں نُوں 'کھُلاسا سِّکھ' لِکھدے هن۔ ِاه لوک سِںگھاں وِچ سهِجدھاری سِّکھ کهااُںدے سن۔ اےه نِسچے بھروسے تے کرنی دے پّکے سِّکھ هُںدے سے۔

پںج دِن اُنھاں نے بھُّکھ تے کسٹ وِچ سهارے, اُنھاں دے نِآنے بال بھی, هااے! بھُّکھ دے دُکھ کِس ترھاں بِتااُںدے رهے هن, اڈول تے جےرے وِچ رهے هن۔ بںدیکھانے دا دروگا مهِما کردا نهیں رّجدا۔

اّج سوےرے سبھناں نُوں مںڈی وِچ لِآکے پهِلے تاں اُنھاں دے دُهاں پُتراں نُوں اُنھاں دے سامھنے مارِآ, پھےر اُنھاں دی سِںگھنی نُوں سهید کیتا ار سبھ توں مگروں سِںگھ هُراں نُوں ات بےدردی نال سهید کیتا۔ هّتھ پَےر اُنھاں دے رُّکھ نال کّس دِّتے سن, هِّلن جوگے تاں سن هی نهیں۔ هے کرتار! کھلکت تراس تراس کر اُٹھی ار جنا کھنا ِاهو کهِ رِها سی کِ هُن مُگلاں دا راج کوای دِن دا پُراهُنا هَے۔ بهُت سارے لوک تاں وےکھ نهیں سکے, نّس گاے, پر بھاای جی کِس پرےم نال پاٹھ کردے سن? چھےکڑ اواج چُّپ هو گای, سِّکھی سِدک کےساں سُآساں نال نِبھ گِآ۔

ِاه دردناک سماچار سُن کے سبھ دے کلےجے کںب گاے, اّکھاں وِچ جل تے دِلاں وِچ روه بھر گِآ, آ بنی دا کی

دارُو ?

مّجا سِںگھ سِںگھ جی! بھاای ساهِب پھڑے کِّکُر گاے? گّجن سِںگھ— اُه سُکڑی پرےت, اُسنے وِساهگھات کیتا هَے۔

بِجَے سِںگھ— اُهو! کی اُه اَےسا دُسٹ هَے? مَےنُوں سںسا تاں پھُرِآ کردا سی کِ ِاه کوای ساپھ دِل پُرکھ نهیں هَے; پر اّج پُورا پتا لّگا۔ هے کرتار! کِهے کِهے بگھِآڑ گاُوآں دی سُورت وِچ پھِر رهے هن۔

دِّلی بھنّ سِںگھ- کھالسا جی! کی کریاے, گُرُو دا بھانا هی اَےسا هَے? کِسے دا کسُور نهیں۔ مهاراج نُوں ِاهو منجُور هَے کِ مےرے پِآرے سهید هون, پاپ مُگلاں دے جِںمے رهے اُنھاں دا بےڑا گرک هووے, راج جھبدے نسٹ هووے۔

مُگل دمن سِںگھ- جی سّچ هَے, هُن دّسو کِ کی ِاه هال ِاّداں هی رهُو? لاهَور وِچ سِںگھ سهید هُںدے هن, ار سِںگھاں دے

گھان بّچے پِڑیںدے هن۔ کھالسا تاں بن وِچ لُک رِها هَے تے ِانھاں پِچھلِآں دا کی هال ?

بِجَے سِںگھ— پھےر هُن اَےاُں کریاے کِ کوای ڈھب پںتھ نُوں کّٹھے کرن دا کّڈھیاے!

ٹھّک-ٹھّک-ٹھّک-ٹھّک!

هَےں ِاه کی هويا? هوےلی دے بُوهے کھڑکے! پلو پلی وِچ لالا لیلا رام دم چڑھے هواے آ پهُںچے تے بولے:- 'کھالسا جی! کُوچ کرو, اّج مارے گاے, سرکارے کھبر هو گای هَے, پِآدے سوار باهر آ رهے هن۔

راگھو سِںگھ- پھےر کی ڈر هَے, هُنے جںگ کردے هاں۔

لالا جی— سّچ هَے; پر ِاس ٹھاهر نُوں بنی رهِن ديو۔ کای وےلے کھالسے دے کںم آوےگی, نهیں تاں تُسیں لاهَور وِچ آسرا گُآ بَےٹھےگے۔

بِجَے سِںگھ- پھےر پراُپکاری مهاراج جی! کوای پِچھواڑے دا راه دّسو هرن هو جاایاے۔

لالا جی ِاک گهِری سوچ ار دھیرج نال پَوڑیآں دی بُکھارچی ول گاے* ٹُٹا کھُّتھا اسباب ار بوریآں تے جُّلے جو بُکھارچی وِچ پاے سن کّڈھے ار ِاک مِّٹی رںگی پّتھر دی سِل جو بُکھارچی دے لںبا چُوڑا دے برابر وِچھی پای دھرتی نال ِاک جِںد هوای پای جاپدی سی گھّٹے نالوں ساپھ کیتی۔ کںدھ دے وِچ ِاک نِکا جِها چھےک سی۔ اُس چھےک وِچ ِاک سیکھ پا کے ٹھوکی تاں هےٹھلی سِل اُّچی هو آای, دو سریراں نے هّتھ پاکے سِل چُک لای۔ هےٹھاں ِاک لوهے دی چّدر وِچھی هوای سی, ِاسدے وِچ پھِر ِاک نِکا جِها چھےک سی جِس وِچ سلاای پھےرن نال لوهے دی

 

 

––––––––––

* لالا جی دا گھر ِاک پُراتن هوےلی سی ار ِاک بُوهے دے سِوا ِاس نُوں باهرلے پاسيوں کوای رستا نهیں سی۔ ِاه پٹھان پاتساهاں دے وےلے دی بنی هوای سی تے ِاس وِچوں گُپت راه بچن دا وی سی۔

چّدر وِچوں دو تکھتے هو گاے۔ اےه بُوهِآں واںنگ هےٹھاں کھِسک کے کںدھ نال جا لگے, ار کھُوه جِها پرتیت هون لّگا۔ بڑی پھُرتی نال کھالسے جی نُوں سَےنت کرکے لالا جی نے هےٹھ اُتارِآ ار ِاه سُگںد دِّتی کِ کدی جیاُںدے جی ِاس سُرںگ دا نام نهیں لَےنا۔ ار دے دیوے دے کے کِها سِّدھے تُری جاِااَو۔ سّجے هّتھ نا مُڑنا اَودھر کِلھے والے پاسے نُوں رستا هَے ار باهروں بںد کیتا هويا هَے, پر سِّدھے تُرے جانا, کُجھ واٹ لںگھکے ِاک پّتھر آوےگا, اُس دے اّدھ وِچ ِاک چھےک هووےگا, سیکھ پا کے دبےگے تاں اُه کںدھ وِچ سرک جاوےگا ار کچی مِّٹی دا ڈھےر دِسےگا۔ ِاس نُوں دھّکے نال ڈےگکے باهر نِکلکے سارے جی سںبھال لَےنے۔ پھےر اُس سِکھ نُوں جو کںدھ وِچ سرکی هوای هووےگی, اُسدے باهرلے اُبھار توں پھڑکے کھِّچنا, اُه تُر پوےگی, جد کںدھ نال مِلکے ِاک 'پٹّک' دی اواج آوے تاں سمجھنا کِ بُوها میٹِآ گِآ هَے۔ پھےر مِّٹی نال سِلاں نُوں کںج کے جِدھر راه مِلے پدھار جانا۔ پھتے گجا کے کھالسا سُرںگ وِچ لوپ هو گِآ تے لالا جی نے اُنھاں هِکمتاں نال پھےر موگھا بںد کیتا, مانوں اےتھے کُجھ هَے هی نهیں سی ار مَےلا کُچَےلا اسباب اُتے سِّٹکے آپنے  کمرے وِچ اںدرلے رستے جا کے لےٹ گاے۔ ِاه سارا کںم لالا جی بڑی پھُرتی وِچ بھُگتا گاے سن ار باهرلی پھَوج نُوں, جو ِاس هوےلی دی ِاّٹ ِاّٹ کھڑکااُن نُوں آای سی, سّک پھُرنے دا سماں بی نا لّجھا کِ اںدر ِانّے چِر وِچ کی سِتم هو گِآ هَے ? پر تد تک باهرلا بُوها کھُّلھ چُّکا سی ار سِپاهی باهرلے وِهڑے وِچ آ پهُںچے سن کِاُںکِ لالا جی دے ِاک نوےں نَوکر نے, جے ِاس دُسٹ منسُوبے وِچ مُکھبری دا ِاک چلدا پُرجا ار ِاسے کںم لای نَوکر رکھايا گِآ سی بُوها کھولھ دِتا سی, پر لالا جی بی ِاک بھارے اکلّےے تے جانکار سن۔ آپ نُوں وےلے سِر کھبر مِل گای سی, پر پهِلی اواج توں هی پچھان گاے سن کِ تُرکاں دی پھَوج آ گای هَے, ِاسے لای تُرت پھُرت بانھنُو بنّھ لِآ۔ جے کدی ِاک گھڑی دی ڈھِّل کردے تد کُجھ بی نا بندا۔

هُن لیلھا رام دا نَوکر, جو باهروں سِپاهیآں دے نال آےا سی تے دو سِپاهی لالا جی دے سَون دے کوٹھے دا بُوها بھنّ رهے سن ار ٹاهراں مار رهے سن 'لالا جی! بُوها کھولھو۔ ِاس وےلے لالا جی دا ِاک سّچا سےوک سِپاهیآں نُوں کهِںدا سُناای دےںدا سی کِ لالا جی دا چِّت کُجھ سُکھالا نهیں هَے تے ِاس وےلے جرا اّکھ لّگ گای هونی هَے, پر اُنھاں دے جور دےن تے ِاسنے وی آواجاں ماریآں تاں لالا جی نے اواج دِّتی ار بُوها کھولھ کے اّکھاں ملدے ملدے اّدھی دھوتی تےڑ تے اّدھی سِر پُر کیتے باهر نِکلے۔ سِپاهیآں نُوں دےکھکے اچرجتا وِچ پُّچھن لّگے کِ کی هوےا ? ِاک سِپاهی نے کهِ سُنايا کِ آپ دے گھر بهُت سارے سِّکھاں دے لُکنے دی سُوںه پا کے ِاه ےلگار* آای هَے سو چلے باهرلے وِهڑے وِچ کُتوال ساهِب بَےٹھے ےاد کردے هن۔

لیلا— جھُوٹھ, جھُوٹھ, جھُوٹھ, مَےں تے مےرے گھر سِکھ هَےن! پر هّچھا سّچ نُوں کاهدا ڈر هَے! مَےں کپڑے پا لواں۔

سِپاهی— نهیں ِاسے ترھاں هی هکُوم هَے چلنے دا۔ لیلا- بهُت بھلا! ار چُّپ کر کے اُس دے نال هو ٹُرے۔ وِهڑے وِچ پهُںچے تے کُتوال ساهِب نُوں سلام کرکے ادب نال جا کھڑے هواے ار چار چُپھےرے دّبی نجر کرکے تاڑ گاے کِ مےرے گھر دے هر چھجے, هر اٹاری, هر بُوهے اّگے پهِرا لگ گِآ هَے, کُتوال ساهِب بھی پچھانے, جو لیلا رام دے پرم مِّتر سن, پر اَےس وےلے ڈھاه لااُن والے درےا دی ترھاں اَےاُں کرڑے تیاُڑی اتے وّٹ مّتھے تے پااے هواے سن کِ مانوں ساری هوےلی نُوں نِگل جانگے۔ کُتوال- آپ مےرے مِّتر هو پر راجسی ماملے بڑے بُرے هن, هُن مَےں سکھتی کرنے لای پر-وّس هاں, آپ جھبدے سِکھاں نُوں پھڑا ديو۔ لیلا- آپ پاتساه مَےں پرجا هاں ار مےرا گھر آپ دے هاجر هَے, پّتا پّتا ڈھُوںڈ لوو, جو تھاں جو جگھا آکھو وِکھا دےںدا هاں,

–––––––––––

* دھاوا۔

جِّتھے سِکھ مِلے, پھڑ لوو, جے مےری هوےلی وِچوں ِاک وی سِّکھ نِکل پوے تد مےرے نال جو چاهے کرو, مَےنُوں اُجر نهیں مَےں تاں آپدا داس هاں, کِسے گّل دا اُجر نهیں کر سکدا۔ کِسے دُسٹ نے مالُوم هُںدا هَے کِ مَےنُوں دُّکھ دےن لای ِاه کھبر دِّتی هَے, پر هّچھا! کھُداوںد کریم جِس دی رّکھے اُس دی رهے۔

کُتوال- تلاسی دی کی لوڑ هَے? آپ هی کّڈھ ديو, ِاس ترھاں مَےں کُچھ رِآِات کر دےواںگا تے دُوجی ترھاں نِکلے تاں پھےر رای (Concession) هونی اَوکھی هَے, سانُوں کھبر بڑی پّکی مِلی هَے۔

لیلا- جے مےرے اںدر هون ار مَےں لُکااُ کراں تاں دےندار پر جد هن هی نهیں تاں کی کراں? آپ دےکھ لوے, بِناں دےکھے تسّلی نهیں آاُنی۔

گّل کی ِاس ترھاں بهِس مگروں تلاسی سُرُو هوای, گھر دا پّتا پّتا ڈِّٹھا گِآ, جنانے مردانے کمرے ٹولے گاے, بھرے, تهِکھانے, سردکھانے سبھ تلاسے گاے, موریآں تے آلے تک ڈھُوںڈے گاے پر سِّکھ دا مُسک وی نا لّبھا۔ کُتوال ساهِب دی پُوری تسّلی هو گای پر اَےسے امیر گھر وِّچوں کھالی هّتھ کَون جاوے ? ِاک دِّلی ول دے دپھےدار جی لیلا رام نُوں کهِن لّگے کِ آپ کی ِاّجت کھُدا نے بچاای هَے پر کُچھ نجرانا سِپاهیاَوں کو ِاس رات کے وکت مےں تکلیپھ کرنے کا دے دو تُم کو پھِر کبھی تکلیپھ نا هوگی, چھوٹی موٹی بات رپھا دپھا هو جايا کرےگی اَور اب پُوری سپھاای سرکار مےں هو جااےگی۔ لیلا نے سُندے سار هی ِاک تستری موهراں دی مںگوا کے کُتوال دے اّگے رّکھی۔ کُتوال ساهِب لاهَول لاهَول کرن لّگ گاے کِ مَےں اَور رِسوت, پھِر آپ سے? آپ مےرے دِلی دوست هَےں۔

لیلا— وّڈھی تد هُںدی جے مَےنُوں آپ اپرادھی پا لَےںدے تاں, ِاه کےول آپ دے سِپاهیآں دے دُدھ پانی لای هَے۔ گّل کی هکیماں واںنگ ناںه ناںه کردے کُتوال جی نے موهراں سِپاهیآں دے جل پانی واستے دپھےدار دی جھولی پواایآں ار هنےری واںگ

ِاک چهِل پهِل کردے گھر نُوں وَےرانی تے بے-ترتیبی وِچ سِّٹ کے ٹُردے هواے۔ سرکارے ِاتلاه کر دِّتی کِ لیلا رام دا گھر ساپھ هَے ار کوای سّک والی گّل نهیں, مُکھبر نے جھُوٹھی کھبر دِّتی هَے۔ هُن مُکھبر نُوں سجا دےن دی تھاں سرکار تھوڑا جِها ِانام مِلِآ ِاس کرکے کِ متاں اّگوں نُوں کھبر دےنےں هٹ نا جاوے۔

5. کاںڈ

هُن اُدھر دا هال سُنو! کھالسے جی نُوں جمین دے هےٹھ هےٹھ ِاک بڑی پُرانی سُرںگ تھانی لںگھنا پِآ, رستا تںگ, پُرانی هوا ار دوهیں پاسیں بںد, جی گھبران لّگ گاے, پر جِںد پِآری نے کاهلی کاهلی دُوجے سِرے پُچايا ار لیلا رام دے کهے انُسار کںم کرن نال رستا کھُلھ گِآ۔ سارے جنے ِاک سُںنج اُجاڑ جِهی وِچ پهُںچ پاے۔ پّتھر ٹِکاکے سُرںگ دا رستا تاں بںد کر لِآ, هُن ِاه پھِکر پِآ کِ کِّدھر دا رُکھ کریاے۔ تھوڑے کدم تے جا کے ِاک تھاں تے بَےٹھ گاے ار سوچن لّگے۔ کِسے نُوں رستے دی کُچھ کھبر نهیں سی ار نا ِاه پتا سی کِ اسیں کِتھے هاں, چھےکڑ گُرُو تے بھروسا رّکھکے ِاک پاسے وّل تُر پاے۔ اَوتھوں کُجھ کُ واٹ گاے هونگے تاں چںد دا چاننا هو گِآ ار سامھنے-پاسے ِاک کّچی هوےلی* دِّسی۔ ِاس دے اّگے پهِرا لّگا هويا سی, پهِرے والے آهٹ پا کے هاک لاای۔ هوےلی وِچوں تے اُس دے مگرلے پاسيوں دےکھدے دےکھدے بهُت سارے سِپاهی سنّدھبّدھ نِکل پاے ار 'سِّکھ آ پاے; سِّکھ آ پاے' کهِںدے هواے کھالسے دے وّل اُلٹ پاے۔ سِّکھ وِچارے اچانک بلا دے مُوںه پھس گاے, پر هَوسلا ِانھاں پاس ِاک اَےسی دات هَے جو ِاس بهادر کَوم نُوں کدی هار نهیں دِںدا, جھّٹ پّٹ تلواراں دھُوه کے ڈٹ گاے۔ هُن ِاک

––––––––––

* ِاه چَوکی سی جو سِّکھاں دے مارن لای کھوهلی گای سی کُچھ اسوار ِاتھے اُترِآ کردے سے۔ اَےسے کّچے تھاں تدوں گستی پھَوج لای بهُت بنااے گاے هواے سن۔

گھمسان مچ گِآ, دااُ باجی تے هّتھ-پلّتھا آرںبھ هو گِآ۔ کِتھے پںجاه تے کِتھے دو سَو, پر تد وی ٹاکرا کرنوں کدی نا مُڑن والے سِّکھاں نے کرارے هّتھ دِکھااے۔ انےک سِپاهی تلوار دے گھاٹ اُتارے۔ چھےکڑ سِپاهی کُچھ ٹھِٹھںبر کے ِاک پاسے وّل ٹلے۔ سِّکھ لڑدے گھُلدے آپنے راه وّل بی ودھ رهے سن, سو ِانھاں نے هور کدم اگےرے کیتے, ِادھر سِپاهیآں نے پِچھلے پاسے رُکھ کیتا۔ اَےاُں دووےں دھِراں پِّچھا چھُڈااُںدیآں نے, دُوجی دھِر بھّجی سمجھ کے مَےدان کھالی چھّڈ کے نّسن دی کیتی, پر ساڈے بِجَے سِںگھ هُریں نال نا دَوڑ سکے, کِاُںک اُنھاں دی سِںگھنی نُوں پےٹ وِچ سّٹ لّگن کر کے گس آ گای سی, ار سِںگھ جی ِاکلوںجے لِجا اُس دی سےوا کر رهے سن۔ راج بھاگ وِچ پلی سُهلتا تے کوملتا دی پُتلی سیل کَور لای ِاه دِن ساری اوستھا وِچ پهِلا دُّکھاں دا دِن سی ار اڈول سمُںدر وِچ بھرے تُوپھان دے اچانک آ جان واںگ بِپتا دا دِهاڑا سی۔ پهِلے سپھر دا تھکےواں, پھےر گھردِآں دا دِل هِلا دےن والا سلُوک تے گھروں نِکالا, پھےر رات دی بِپتا ار هُن وَےریآں دے ڈھهے چڑھ کے مساں جِهے بچنا; کوای مامُولی گّلاں نهیں سن۔ ِاک سُهل ِاستری لای ِاس توں وّدھ هور کی بِپتا هو سکدی هَے? پر ِاک دھرم دی ٹےک سی جو ِانھاں دے دِل نُوں تاکت دےںدی سی۔ هُن پتی جی دے ےتناں نال بیبی نُوں هوس آ گای۔ جکھم تاں اَےوےں مامُولی سی, پر ِاک بںدُوک دی هُّجھ نال دھبّک کھا کے وِچاری باُرانی هو کے ڈھّٹھی هوای سی۔ هوس سںبھالی تد دمپتی* نے کی ڈِّٹھا کِ مَےدان کھالی پِآ هَے, کای سِںگھ تے تُرک مارے گاے هن۔ ِاس وِهل نُوں وےکھ کے اکل دے پُتلے بِجَے سِںگھ نے ِاک دو تلواراں تے ِاک دو کھںجر ار ِاک بںدُوک تے کُجھ تھوڑا گولی سِّکا اُتھوں لَے لِآ ار اُّتر پِّچھوں دی دِسا نُوں جھبدے تُر پِآ۔ بھاوےں وهُٹی اّچھی ترھاں تُر نهیں سکدی سی, پر جِںد رّکھن دی ِاّچھا اُنھاں دے تھّکے سریراں وِچ مُمِآای

––––––––

* وهُّٹی گّبھرُو۔

دا کںم کر رهی سی۔ تڑکسار دے وےلے تّک کوای سّت کوه پَےںڈ لںگھ گاے۔ پِںڈ راه وِچ دِّسے سبھ توں لاںبھے رهِ رهِ کے نِکل جاںدے رهے۔ هُن سُورج چڑھ پِآ تے ِاک گھناں جںگل آ گِآ اُس نُوں کِلھا سمجھ کے بن وِچ آ وڑے ار ِاک گھنے چھااے واای تھاں پُر جا کے هرے هرے گھاه پُر لےٹ گاے۔ لےٹے اَےسے کِ سّتے سُدھاں بھُّل گایآں, جِوےں کوای سَوداگر گھوڑے وےچ کے جاں کوای پيو دھی دا ڈولا تور کے سَوںدا هَے۔ تھکان بھاوےں اّچوی تّک پهُںچ گِآ سی ار ِاه اُمَےد نهیں سی کِ نیںد ِانھاں دیآں هّٹیآں هوایآں اّکھاں وِچ بِسرام کرےگی پر سبد دے پرےمی هون کرکے سُرت ِانھاں دے وّس وِچ سی. سُرت نُوں ٹِکااُ دے رستے پااُںدے نِںدرا وِچ لَے گاے ار گھاه پُر سَو گاے, جِوےں ِاںدر تکھت تے سَوں جاوے۔ ِاس وےلے ٹھںڈھک ِانھاں نُوں مُّٹھیآں بھرن لّگ گای ار پِآری پِآری پَون پّکھا کرن لّگ گای۔

مُنھےرے دے سُتے لَوڈھے پهِر اُٹھے۔ بن دے وِچ ِاک چھںبھ جِها لّبھ کے ِاسنان پانی کیتا ار ِاک بےری دے بےر کھا کے ِاس مُّڈھ کدیماں دے وَےری ڈھِڈ دا لاںگھا لںگھايا۔ بِجَے سِںگھ دا سںکلپ ِاس بن وِچ کُجھ دِن کّٹنے دا سی, پر  بن وِچوں کای وَےری تُرک سِپاهی دُور سڑک پُر تُرے جاںدے وےکھ کے ِاه تھاں سلامت نا جانی تے گھُسمُسے هونے توں رتا  کُ پهِلوں کُوچ کر دِّتا۔ سںجھ هونے دے وےلے کی دےکھدے هن کِ درےا کںڈھے آ نِکلے هاں سُورج دا ڈُبااُ, ندی دا چڑھااُ, رات دا اُترااُ ِاک اَےسا بھَے-بھیت سمےں دا کارن هو رِها سی کِ جِس وِچ من سهِمدا, دےهِ سںکُچدی تے نِراستا ودھدی چلی گای سی۔ پار هو سکن دی آس آسا توں هّتھ دھو بَےٹھی سی جِوےں گےانوان دے کرم پُںگرن دی آس چھّڈ بَےٹھدے هن۔ پر تھوڑا چِر هور اُّتر رُکھ کدم مارن تے هو چُوکی نِراسا پھےر آسا وِچ پلٹ کھلوتی کِ ِاک پتن نجریں آ گِآ تے ِاک بےڑی دِّس پای, جِس دا پُور کُجھ اُونا سی, پر اُه بےڑی نُوں اُونِآں هی ٹھےلھن لّگے سی۔ بِجَے سِںگھ دی اواج سُن کے

ملاهاں نے اُڈیک کیتی ار تِنّاں نُوں چڑھا کے پار لَے گاے پَےسے دےن واستے تاں اُنھاں دے پاس کوای دمڑا سی هی نهیں. ملاهاں نُوں ِاکلوںجے لِجاکے ِاک موهر دے دِتی جو سیل کَور دے پاس کُجھ کُ واںسلی وِچ پایآں لّک نال بّدھیآں سن۔ جاں کُجھ کدم تُرے تد کی دےکھدے هن کِ پّتن جگاتیآں نے آ گھےرِآ ار پلےپلی وِچ دس پںج سِپاهی بی گِردے آ گاے: "مردُود سِّکھ مردُود سِّکھ` آکھدے مُوںه بنااُںدے اُنھاں نُوں پھڑ کے لَے گاے, ار تلاسی لَے کے موهراں گهِنے, جو اُنھاں پاس سی, کھوه لِآ۔ کوای دو کُ سونے دیآں چھاپاں اُنھاں دیآں چور  نجراں توں بچ گایآں: ےا کرِپاناں کِسے نے نا کھوهیآں۔ پرے لِجا کے ِاک کوٹھے وِچ دے کے کُںڈا مار دِّتا۔ اُس ڈرااُنی کُٹیآ وِچ کالی بولی رات آپنے بھےںکر اسر نُوں لَے کے آ پهُںچی۔ سارے سںسار وِچ چُپ- چاں ورت گای, پاپاں دے کرنے والی ار اپرادھاں دے پھَےلانے والی سرِسٹی انںد دی نیںد سُتی گھُراڑے مار رهی هَے۔ جالماں تے جروانِآں دے گھریں سںسار دی ساری کھُسی کّٹھی هو رهی هَے; پر هاِا! دھرم دے, سّچ دے پُتلے! دُکھیآں دیناں دے رّکھےک کِس ترھاں مُسیبتاں وِچ راتاں کّٹ رهے هن! مُسیبت دی رات کِس ترھاں بیتے ? دُکھی لوک تارے گِندِآں هی کّٹ لَےںدے هن, پر هے گُرُو گوبِںد سِںگھ جی! تےرے سےراں تے وِپتاں وی اَےسیآں کالیآں کُٹیآں وِچ آاُںدیآں هن کِ جِّتھے تارے گِن سکن دا سماں کّٹنے والا پرچاوا وی نسیب نهیں هُںدا۔ پر نهیں تےری سدا جگانے والی بانی بھگتاں دا آسرا هَے ار سهارا دےن لای سّچی مددگار تے جکھمیں دِلاں دی ملھم هَے۔ بھاوےں بِجَے سِںگھ جی کَےد هو گاے هن۔ پر اّدھی رات دا وےلا هويا تاں کھبر نهیں بانی دے پاٹھ نے کی اسر کیتا کِ اُس کمرے وِچ گُرُو گُرُو دی دردناک اواج هاهُکِآں نال بھری هوای آاُن لّگ پای۔ دمپتی نے تڑھک کے اّکھاں کھوهلیآں پر هنےرے وِچ کی دِّسے? ِانّے نُوں پِّٹھ پھےرکے وےکھن تے ملُوم هويا کِ بُوها کھُلھا هَے ار دیوا آ رِها

هَے۔ دیوے والا کَون هَے ? ساڈا بھجںگی ورِآم سِںگھ هَے۔ جد دمپتی پاٹھ وِچ مگن سن: تد ِاه مهاتما آپنیآں پتلیآں وینیآں بُوهِآں دی وِّتھ وِچ دے کے کُںڈا کھولھن دا جتن کر رِها سی۔ بھاوےں باںه چھِلی گای سی پر اَوس نے کُںڈ کھولھ بُوها چُپّٹ کر لِآ سی۔ دمپتی نُوں ِاس کار دی کُجھ کھبر نا سی ار نا 'گُرُو گُرُو دا سبد ِانھاں نے پهِلے سُنِآ سی۔ بھُجںگی ِاه اواج سُن کے ار بُوهے دے باهرلے پهِرےداراں نُوں, ج سراب وِچ بےهوس سُتے پاے سن, بےکھبر پا کے اُنھاں دے پِّتل دے سمھادان پاس جا پُّجا سی تے اُس توں جگدے دیوے نُوں چُّک لِآيا سی۔ ِاه سِںگھاں والی دلےری دا لّچھن دےکھ کے پِتا نے مّتھا چُںمِآ ار دیوے نال کی ڈِّٹھا کِ کولوار ِاک بالک مويا پِآ هَے ار پاس ِاک جکھمیں تیویں دم توڑ رهی هَے, پر اّدھا کوٹھا لهُو لُهان هو رِها هَے۔ اُه سهِکدی لےتھ کِسے وےلے تاں بُجھدے دیوے واںنگُو ٹهِک جاںدی اتے دھنّ گُرُو دھنّ گُرُو کهِ اُٹھدی, پر پھےر ِاس ترھاں نِڈھال هو جاںدی کِ مان مر گای هَے۔ بھُجںگی نے هُن ِاک کٹورے وِچ پانی لِآ کے پِتا دے هّتھ دِّتا۔ اُنھاں نے جپ ساهِب دی پهِلی پَوڑی پڑھ کرد بھےٹ کر ستِنام کهِکے اُس کُوچ کرنے والی سهِکدی لوتھ دے مُوںه وِچ پايا۔ جِاُں جِاُں پانی هےٹھ اُترِآ هوس نے موڑا کھادھا ار ِاک وےری اّکھاں نُوں کھولھ کے اَےسی سُکر-گُجاری نال سِںگھ جی وّل دےکھِآ کِ مانےں جیبھ نال وکھِآن دِّتا هَے۔ دُوجی واری کھبر نهیں کی هويا, سِںگھاں والا هَوسلا آ کے اُس مردی سِںگھنی نُوں مانوں جیاُںدِآں کر گِآ ار ڈاڈھی نِںمی پر دےس والی آواج وِچ بولی:- ‘دھنّ گُرُو گوبِںد سِںگھ جو اںت وےلے آپنے پِآرے مےرے ورگے بھُّلے هوياں دا اںت سوارن لای گھّلدا هَے۔' سیل, جو کلےجا مُّٹھ وِچ لای ِاس دردناک سمےں نُوں دےکھ رهی سی, پُّچھن لّگی: ماتا! ِاه کی هويا ?”

ِاستری- بّچی! سِںگھ جی تے مَےں درِآاَوں پار اُترے ساں. تُرکاں آ گھےرِآ, پتی جی نے جُّدھ کیتا پںج تُرک مارے, اےه بهُت

سن, ِانھاں نے اُنھاں نُوں چُّک ندی وِچ سِّٹ دِّتا, مَےں بی دے ِاک تُرک مارے سن, مےرے پُتر نے وی ِاک نُوں کاری وار لايا سی۔ ِانھاں نِردایآں نے مےرا گهِنا لاه پُتر مار سِّٹِآ تے مَےنُوں گھااُ کھادھی نُوں ِاتھے سِّٹ گاے۔ گھڑی دِن رهِںدے توں جِںد توڑ رهی هاں, نا مردی هاں, نا جیاُںدی هاں-کدے بےهوس هو جاںدی هاں کدے هوس پرتدی هَے, پر گُرُو, دھنّ گُرُو! گُرُو اںگ سںگ هَے واهِگُرُو بڑا دِآلُو هَے۔ مَےں ترِکھا نال بھّج گای ساں, اُس نے تُهانُوں گھّلِآ۔ بّچيو! مَےں چّلی, اَوه سّدا آيا, اَوه کُوچ دی تُری وّجی, اَوه پرکاس, سّچا پرکاس دِّسدا هَے۔ بّچيو! مر جاایاَو, پر دھرم نا هاريو, نا هاريو, دھنّ گُرُو! دھنّ گُرُو!!

ِااُں کهِںدی اُه سِںگھنی سّچے وِسواس وِچ چڑھ گای, جِںد دا ٹِم-ٹِمااُںدا دیوا ِاکو واری ٹِمک کے بُجھ گِآ۔ بولن دے جور نال وّکھی دے گھااُ وِچوں لهُو دی دھار هور وهِ تُری سی, جِس نے پِںجرے وِچوں پںچھی نُوں اُڈا دِتا۔ سِںگھ جی نُوں آپنی بِپتا بھُّل چُکی سی, ِاس گّل دی پرواه هی نهیں سی کِ بُوها کھُلھا هَے ار بھّج جان دا وےلا هَے, پر ِاک سِںگھنی دا اںت سُآرن دا کھِآل سی۔ هُن تاں اُه چڑھ گای سی, پر بِجَے سِںگھ ِاس پھِکر وِچ هَے کِ کِسے پرکار ِاس دا داه هو جااے, اَےسا نا هووے کِ لےتھ پای رُلے۔ ِاس کمرے دا اںدرلا کُجھ بالن ار کوٹھے نال پاے تِنّ چار مںجے تے ککھ کان کّٹھا کرکے لوتھاں دے دُآلے پا کے دیوے نال اّگ لا دِّتی ار تِنّے جنے هَولے جِهے پھتے گجا کے دبے  پَےر تُردے, مّکھن وِچوں وال واںگ, تِلک گاے۔ پهِرے دے سِپاهی تاں مستی وِچ پاے سن, تڑکسار جد اّکھ کھُلھی تاں کی دےکھدے هن کِ سارا کوٹھا بل رِها هَے۔ ار دُور دے سےک نے ِانھاں دے مںجِآں نُوں تپااُنا سُرُو کر دِتا هَے۔ گھابر کے اُٹھے! سارے دُور کھڑو کے بِتر بِتر دےکھن ار سِکھاں نُوں گالھاں کّڈھن لگ گاے۔ اّگ بُجھااُن دی کِسے نا کیتی ار کردے بھی کی? سرکاری اسباب سی, سڑ گِآ تاں سڑ گِآ۔ اج دی لُّٹ کُجھ تھوڑھی

نهیں سی جو آپنے کھیسے بھرکے پھےر اَےتنی سی کِ آپنے جماںدار نُوں وّڈھی دے کے کھُس کر لوے۔ ِانّے نُوں لاگے دی گڑھی دے کُجھ سِپاهی آ گاے ار سارے جنے سِکھ دی کار نُوں دےکھ دےکھ اچںبھا هُںدے سن تے کهِںدے سن واه سِکھو واه! تُهاڈی مردانگی نُوں ساباس هَے۔

6 کاںڈ

جد بِجَے سِںگھ گھروں نِکلِآ سی, تد اُسدی ماں چھُری کھا کے ڈِّگ پای سی۔ گھااُ لّگا تاں پےٹ وِچ سی, پر اُه کاری نهیں سی۔ چُوهڑ مل وهُٹی تے گُسے تاں بهُت سی, پر اُس دی اکل دے کارن اُه ِاک ترھاں اُس دے هےٹھ وگدا سی, اُںجھ کای بھبکاں بڑھکاں بھاوےں مار لَےںدا سی تے اُس نُوں گُّسے وی هو لَےںدا سی پر ِاه تریمت اَےسی دانی سی کِ راجسی  ماملِآں وِچ بی پتی نُوں کای وےر سِکھےا دِںدی هُںدی سی ار ِاس دی وڈِآای بنااُن دا کارن هُںدی سی, ِاس کر کے گھر وِچ بڑی لوڑیںدی دانی تریمت سمجھی جاںدی سی۔ ِاس دے گھاِال هون پر بڑے هکیم سّدے گاے, مهینے کُ وِچ جکھم ٹھیک هو کے راجی هو گاے, پر پِآرے پُتر دا وِچھوڑا ماں نُوں ِاک نِّت دا سّل دے گِآ, مانوں ِاس دے دِل وِچ سدا بلنے والی چِکھا بال گِآ۔ ماای گھر دے کںم کاج کردی, پر پُتر نُوں ےاد کرکے هااُکے لَےںدی رهِںدی۔ اُسدے پاٹھ کرنے دی وَےراگ-مای دھارنا اُس دے کنّاں وِچ هر وےلے گُوںجدی جاپدی۔ گُآںڈھ وِچ ِاک بالک جپُجی دا پاٹھ ٹھیک بِجَے سِںگھ واںنگُو کردا هُںدا ساں, اُس دی آواج اَےسی پِآری لّگی کِ ِاس نے چوری چوری لِکھت دا سری گُرُو گرںتھ ساهِب لِکھاری نُوں چَوکھی ماےا بھےٹا دے کے آپنے گھر لُکوےں تھاں ستھاپن کیتا ار اُس بالک دی پالنا آپنے جِںمے لَے کے اُس توں پاٹھ سُننے دا نےم کر لِآ۔ ِاس پرکار روج دے پاٹھ سُنن نے ِاس دے من نُوں سںسارک بُّدھی توں پرےرکے دھارمک چّکر پھےرِآ, ار بِجَے سِںگھ اگے توں بی ودھیک پِآرا لّگن لّگا, ار اُسدے کےس رّکھنے, جِنّھاں نُوں پهِلے ِاس نے مُورکھتا جاتا سی, هُن چںگے لّگن لّگ پاے۔ آپنے من دی

سپھاای نے رںگ دِکھايا۔ هُن دِن رات ِاه سوچاں رهِن لّگیآں کِ کِوےں پُّتر دی کھبر مِلے? بهُت سوچ پھِکر دے مگروں گھر دا پُروهت هی ِاس  نُوں ےوگ پُرکھ ملُوم هويا۔ بھاوےں اُس دیآں چلاکیآں جاندی سی, پر ِاس اَےب نُوں دھن دے لالچ نال جِّت لَےنا اُس دے نِسچے وِچ سی, سو پُروهت جی نُوں سّد کے آنے بهانے بهُت سارا دھن دِّتا۔ چھےکڑ ِاه گّل سُناای کِ تُسیں مےرے پُتر دا پتا کّڈھ ديو ار اُس نُوں کُجھ دھن جے مَےں دےواں پُچا دےوو ار کهو کِ کِسے پهاڑ وِچ بَےٹھ کے گُجارا کر لوے, جد ِاه تُوپھان هٹ جانگے تاں پھےر مَےں دےس سدوا لواںگی۔

پںڈت جی نے پهِلے بڑے لںمے چَوڑے وکھےان دے کے اُسدے پتے کّڈھن دیآں اَوکڑاں دّسیآں, پر چھےکڑ کرار کیتا کِ مَےں سِروں پرے ےتن کراںگا ار آسا هَے کِ پتا لا لواںگا۔ سُآنی جی نے کوای دے هجار رُپّےا پںڈت جی نُوں ِاس سےوا لای پےسگی دِّتا۔ کوای پںدراں کُ دِن مگروں پںڈت جی نے سُآنی جی نُوں کِها کِ مَےں بِجَے سِںگھ دا پتا کّڈھ لِآ هَے۔  ممتا دی ماری ماں نے کُچھ جواهر تے هجار کُ موهر پںڈت هُراں دے هوالے کیتی ار پَےراں پُر سِر دھر کے واستا پا کے کِها بھگوان دا واستا جے کِ ِاه پدارتھ مےرے پُتر نُوں پُچا ديو۔ پںڈت جی نے اُس دی چںگی ترھاں تسّلی بناهی۔ گاُو ماتا جامن دِّتی, ساستر وےد دی سهُں کھادھی تے گّپھا لَے کے گھر پهُںچے۔ ِاک ڈُوںگھا جِها ٹوآ پُّٹ کے دھن دّب دِتا ار دُوسرے دِن ڈھُوںڈ وِچ ٹُر پاے۔

دےس وِچ سِّکھاں نے سِر هِلايا سی, کھاس کر باری دُآب وِچ پر منُّوں وّلوں بی بڑی سکھتی تے کتل هو رهی سی۔ لاهَور وِچ آاے دِن سِکھ مارے جاںدے سن۔* گھر گھر ِانھاں گّلاں دا چرچا سی۔ منُّوں نُوں ادینابےگ تے سّک سی کِ اُه سِّکھاں نُوں چُّکدا هَے سو اُس نُوں هُکم گِآ سی کِ تُوں ِانھاں دا کھُرا کھوج مِٹا دے۔ بِجَے سِںگھ دی ماں ِاهناں گّلاں نُوں بڑے گهُ نال سُندی هُںدی سی۔

––––––––––

* دےکھو تاریکھے پںجاب لِکھت سّےد مُهںمد لتیپھ۔

کِاُںک پِآرے پُتر دی لِو اُسدے جی وِچ هر وےلے لّگی رهِںدی سی. ِاس دی ِاه دسا وےکھکے گولیآں باںدیآں ِاس نُوں ترھاں ترھاں دیآں کھبراں لِآ لِآ کے سُنااُںدیآں سن۔ اُه کھبراں پھےر سُآنی دیوان نُوں سُنا کے پّکا پتا لَےںدی سی۔ کِ اےه سّچ هن کِ نهیں ? کُجھ کُ سماچار جو رےت تھّلے وِچوں کِنکا ماتر هن, ِاتھے لِکھدے هاں:-

گولی--سُآنی جی! اج بڑا اُپّدر هويا۔

سُآنی— هَےں! کی هويا?

گولی- سالامار باگ دے دھُر هےٹھلے تکھتے پُر دے بھُکھے باگھ چھڈے گاے, ار دے سِکھ, جو نوےں پھڑے آاے سن مُسکاں بنّھکے کھڑے کیتے گاے۔ باگھِآں نے اَےاُں هابڑ هابڑکے اُنھاں دی بےٹی بےٹی اُڈاای کِ سُنے وےکھے دا پھرک هَے; پر بےبے جی! آکھدے هن کِ کِسے نے هاِا تیک نهیں کیتی۔ سری واهِگُرُو هی اُچاردے چل بسے۔

سُآنی— تے اَوتھے هور کوای نهیں سی ?

گولی— نواب ساهِب آپ سارے درباری تے آپنے دیوان ساهِب بھی سن۔ سارے اُپرلے تکھتے پُر بَےٹھ کے تماسا وےکھدے تے کھِڑ کھِڑاکے هّسدے سن۔

سُآنی- (ٹھںڈھا ساه بھرکے) وِناس کالےچ وِپریت بُدھے* مُگلاں دا راج هُن ناس هون تے آ گِآ هَے۔ ناراِان! مےرے پُتر نُوں پرهِلاد واںگ بچا دےه۔ لال! تَےنُوں تّتی وا نا لّگے۔

گولی— اُس دا رام سهاای هَے, تُسیں رتی پھِکر نا کرو۔ سُآنی— بھلا اُنھاں سِّکھاں وِچ کوای کھّتری بھی سی?

گولی— نهیں جی, پر سِکھاں وِچ تاں سارے ِاکو جِهے لگدے هن, کوای جّٹ کوای کھتری دا وےروا تاں نهیں دِّسدا, سارے لںمے, چَوڑے تے سّچے هُںدے هن ار ڈاڈھے بهادر! کھبرے ِانھاں دی کوای جات بھی هُںدی هَے کِ نهیں?

–––––––––––

1. جے کِسے دا ناس هون دا سماں آوے تاں پهِلاں اُس دی بُدھ ماری جاںدی هَے۔

سُآنی— جات هُںدی تاں بهادری نا هُںدی, ِاه سارا مَےتری دا هی پھل هَے, کدی پاٹیآں کںدھاں پُر بھی چھّت ٹِکی هَے? مِلیآں کںدھاں دے هی مهِل بندے هن۔

ِاک دِن سُآنی کوٹھے تے بَےٹھی وال سُکااُںدی سی تے ِاه گیت گااُںدی سی:-

'لاڈاں پالِآ لال دُلارا چھّڈ سِدھاےا مَےنُوں۔

ٹُکڑے ٹُکڑے هِردا هويا کھےلھ دّساں کی تَےنُوں۔

ِانّے نُوں کُلپت راِا ناجم دی وهُٹی دی ڈولی آ گای دووےں سهےلیآں وّڈے پِآر نال مِلیآں۔ ناجم دی وهُٹی نے رام لال دے سِّکھ هو جان دی بڑی پرچااُنی کیتی ار درد وںڈِآ, جِوےں اّج کّل کِسے دے پُتر مرنے پر پرچااُنی کریدی هَے۔ گّلاں هُںدِآں هواںدِآں کُلپت دی وهُٹی نے ماکھووال* دے جُّدھ دی بھےانک کهانی اَےاُں دِّتی:-

ناجمنی- بھَےن جی! سِّکھاں وِچارِآں دے بھا دی ڈاڈھی آ بنی هَے۔ هَےن تاں چںگے پر سمےں دے پاتساه ِانھاں دے وَےری هو رهے هن۔ کّلھ راتیں پتی جی نے مَےنُوں ماکھووال دا هال سُنايا, لُوں کںڈے کھڑے هو گاے۔ ِاه تاں تَےنُوں پتا هی هَے کِ پِچھلے پٹھانی جُّدھ وِچ سِّکھاں نے اںمرِتسر توں لَے کے پهاڑاں تک دا ِالاکا مّل لِآ سی تے پھےر گستی پھَوج نے اُنھاں نُوں نسا کے جںگلی واڑ دِّتا ار سهِراں دے واسی ڈرااُنیآں مَوتاں مواے, جاں لُک چھُپ کے نِکل گاے تے بنیں پهاڑیں جا وّسے۔ جو گستی پھَوج دی دُردسا سِّکھاں نے چھاپے مار مارکے, راتاں چیر چیرکے کیتی هَے اُه هی جاندے هن, جِنھاں دے سِر بیتی هَے۔ بُّڈھے کوٹ لاگے ستلُج دی بےٹ وِچ سِںگھاں دا مومن کھاں نال بھاری گھمسان مّچِآ سی, جِس وِچ چںگے چںگے تُرک جودھے کھےت هواے پر چھےکڑ سِںگھ ِانھاں دا ناس کرکے چُپ کیتے

–––––––––––––––

* ماکھووال دے جُّدھ دا هال جےمج برااُون, مَےلکم, گرِپھن, کنِںگھم ار مُهںمد لتیپھ نے آپنے ِاتِهاساں وِچ لِکھِآ هَے۔ ماکھووال آنںدپُر ساهِب دا پهِلا نام سی۔

هّتھ وِچوں سابن دی چَوںکی واںگ تِلک گاے۔ ِاس توں مگروں کای اُپِںدر هواے۔ سُنِآ هَے کِ جلںدھر دے نواب آدینا بےگ نے آپنے اُنھاں سّکاں دے دُور کرنے لای, جو لاهَور دی سرکار نُوں اُس پُر سن, سِکھاں نال وڈا دھروه کیتا هَے۔ اُتوں دی اُنھاں نال مِّٹھا بنِآ رِها هَے تے وِچوں دااُ تّکدا رِها هَے۔ ماکھووال وِچ, جو اُس دے لاگے هی هَے, سِکھاں دا ِاک بھاری مےلا* سی, هجاراں لوک کّٹھے هو رهے سن, کِتے بھجن سِمرن تے بانیآں دے اُچار هو رهے سن, ار سِّکھ بےچِںت ڈھانیآں لاای بَےٹھے ڈھاڈیآں توں واراں سن رهے سن۔ کِتے بیر-رس دے نکسے بّجھ رهے سن. کِتے بهادری تے مَےدانے-جںگ دی کّٹ وّڈھ دے گیت الاپے جا رهے سن, کِ آدینا بےگ چُپ چاپ پھَوج لَے کے جا پِآ۔ سِکھ لوک بےکھبرے سن, اچانک چار چُپھےريوں بلا وِچ گھِر گاے۔ بڑی پھُرتی کیتی, بڑی چلاکی توں کںم لِآ, پر پھےر بھی کی بندا سی ? هجاراں هی کھےت هواے لوتھاں دے ڈھےر لّگ گاے, دھرتی لهُو نال سُوهی هو گای ار چار چُپھےرے بھَےداِاک سماں بّجھ گِآ۔ پر جےدھے سِکھ سںبھلدے سںبھالدے چھےکڑ ڈٹ گاے, آپنے کُدرتی سُبھااُ مُوجب اےنی کّٹ وّڈھ وےکھ کے بھی دِل نا هاريو نے۔ مےلے وِچ سارے جودھے نهیں سن, جو ساری بھیڑ وِچ جودھِآں دے لڑدِآں بی هلچلی مچ گای تے سِںگھ تِتر بِتر هو  گاے۔ ِادھر تاں آدینا بےگ نے کھبر گھّلی هَے کِ مَےں پھتے پاای تے بھاری کتل کر دِّتی هَے, هُن سِکھ اُٹھن جوگے نهیں رهے, پر مےرے پتی جی مَےنُوں دّسدے سی کِ اُس نے اںدرکھانے آپنے مِتر سدیک بےگ نُوں سردار جّسا سِںگھ آهلُووالیاے پاس گھّل دِتا هَے کِ مَےں لاهَور دے هُکم کرکے تُساں تے آ پِآ ساں, جو هونا سی هو چُکا هُن آاَو سُله کر لایاے۔ سردار جّسا سِںگھ نے ِاس وےلے بڑی دُورںدےسی کرکے سُله منّ لای سی کِ سُله نال کھالسا انںدپُر دے پهاڑی

–––––––––––

* ِاه مےلا سںمت 1808 دے هولے مهّلے دا آنںدپُر ساهِب دا سی تے چھاپا آدینا بےگ نے اَےن مےلے والے دِن مارِآ سی۔

ِالاکے وِچ آرام نال رهِ سکےگا تے دےس وِچ میر منُّوں دی وس رهی اّگ توں بچکے ٹّبردار سِکھ اےتھے دِن-کٹی کر لَےنگے۔ سو ِااُں اُنھاں نال اُس دی سُله هو گای هَے تے سِکھ هُن پھےر آنںدپُر وِچ سِر لُکااُن لای جا رهے هن۔ مےرے پتی جی دّسدے سی کِ مےری راِا وِچ آدینا بےگ بڑا چالاک هَے۔ اُه سوچدا هَے کِ جے مَےں سِکھاں نُوں مُولوں هی مار لِآ تد لاهَور دی سرکار مَےنُوں مار لوےگی: کِاُںک هُن مےرا ڈر بنِآ هويا هَے کِ ِاه سِکھاں دا  بںدوبست چںگا کردا هَے۔ ِاه سوچ کے اُس نے سِکھاں نال اںدرکھانے سُله کر لای هَے کِ تُسیں آرام نال ٹِک جااَو تے مَےں تُهانُوں تںگ نهیں کراںگا۔ ِادھر سِکھاں تے چھاپا مار تے سهِری وسوں نُوں کتل کرکے لاهَور پت بنا لای سُو کِ مَےں سِکھ ےودھے کھُوب مُکااے هن۔

دیواننی— بھَےن جی! تُهانُوں ِاه کِتھوں پتے لگے?

ناجمنی— کّل دربار وِچ اےسے گّل دی چرچا رهی۔ رات پتی جی تے ِاک مِتر ساڈے گھر گّلاں کردے رهے سن کِ نواب آدینا بےگ بڑا چلاک هَے, لاهَور دے تھّلے بھی نهیں لگدا, وِگڑدا بھی نهیں, سِکھاں نال لڑ بھی پَےںدا هَے تے پھےر سُله بھی کر لَےںدا هَے۔ دِکھاوا ِاه کردا هَے کِ مَےں سِکھاں دے پھساد دُور کردا هاں ار پھےر آپنی لّت اُچی رّکھن لای تھوڑے بهُت پھساد سِکھاں دے هون بھی دِںدا هَے۔ مَےں ِاه سارے پرسںگ اںدر بَےٹھی سُندی

رهی ساں,* پر بھَےن جی اَےتکاں ِاک گّل بڑی ماڑی هوای هَے۔ سِکھاں دا ِاک سردار جّسا سِںگھ رامگڑیآ نامے ادینا بےگ پاس نَوکر هو گِآ هَے۔

• کُچھ ِاسے پرکار دی راِا مُهںمد لتیپھ نے لِکھی هَے۔

7. کاںڈ

لاهَوروں تُر راوی پار هو کے پھےر جھناں ندی آاُںدی هَے۔ جِس دا پات ار وهِن اَےڈا بھاری هَے کِ پںجابی وِچ کهاوتاں وِچ ورتیںدا هَے. ےتھا- 'نهیاَوں اںت جھناں دا جِتھے بےڑے لّکھ ڈُبنّ ! ِاس ندی دے دوهیں پاسیں کِسے سمےں بھاری بےلے هُںدے سن, جِنھاں وِچ کِسم کِسم دے برِچھ ار بھاںت بھاںت دے جیو-جںتُو رهِںدے سن۔ اّج کّل بھی ِاه بےلا کای تھاایں دِّسدا هَے, پر اُس سمےں تاں لگ پگ سارے هُںدا سی۔ ار وِّتھاں گھّٹ هُںدیآں سن۔ لاهَور جاںدِآں اُّتر پںچھ رُکھ نُوں پهِلے هی کںڈھے بھاری سںگھنا بےلا سی۔ جِتھے کُ وجیراباد هَے. ِاهَے ِاس توں کُجھ میل پّچھم اُّتر رُکھ نُوں سیگا۔ ِاه بن کےول کںڈھے هی نهیں, سگوں کُجھ کُ میل اُتے تیک پسرِآ هويا سی۔ سںگھنے برِچھاں ار کںڈےدار جھاڑیآں نے ِاس نُوں کٹھن بن بنا دِّتا هوےا سی۔ ِاس دے اںدر جانا تاں اَوکھا سی, پر وِچ وِچالے جا کے کای تھاایں کھُّلھے پّدھر ار وِرلے تھاں هُںدے سن, پر تد بھی برِچھاں دی چھاےا سارے سهارا دِںدی سی, جِنھاں سمِآں دے اسیں دُّکھ بھرے سماچار لِکھدے هاں, ِاهو دُستر جںگل هی کھالسے دا سورگ تے ِاںدرپُریآں هُںدے سن۔ کوای جںگل, بن, بےلا, اَےسا نهیں هُںدا سی کِ جِس وِچ دس, پںج ےا سو سِّکھ سِر لُکاای دِن-کٹی نا کر رهے هون۔ جِس وےلے دا اسیں اُتے سماچار دّسِآ هَے, اُس وِچ ِاک کھُلھے تھاں پُر بن دے کّکھ کںڈِآں دی بنی هوای ِاک کُّلی هَے, جِس دے اُدالے کںڈِآں دی واڑ دے کے جھِڑی جِهی بناای هوای هَے, کُّلی دے اّگے تے جھِڑی دے وِچ ِاک وِهڑا بی هَے۔ ِاه جھِڑی بن-پسُوآں توں بچااُ دی ِاک چںگی  سُورت دے کے رچی هوای هَے ار کُّلی دے دُآلے کای وےلاں لاایآں هوایآں هن۔ تھوڑھی دُور پرے ِاک چھںبھ هَے جے میںه دے جل نال اتھوا درِےا دے اُچھلنے نال بھرپُور رهِںدا هَے۔ ِاس دا جل چںگا, مِّٹھا تے سُتھرا رهِںدا هَے۔ ِاس کُٹیآ وِچ ِاک سِںگھ ٹّبر سمےت جِںد بچاای دِن بِتا رِها هَے۔

سُورج دےاُتا دھرتی دے اُهلے هُںدا جاںدا آپنیآں چھےکڑلیآں لاساں دِکھا رِها هَے۔ چار چُپھےرے سُهااُ والا چاننا, جو دھُّپ دی

تےجی توں مّدھم هو کے چاننے دے وِچکار هُںدا هَے, آپنی اچرج رَونک نُوں بن دی سادگی واںگ ِاک ٹِکااُ والا تے سادا سماں بنا رِها هَے۔ سںگھنے بناں وِچ دِن وےلے هی سُورج کِسے گھُںڈھ کّڈھی دُلهن دی نجر واںگُوں دھُّپ دے بان پّتِآں دیآں وِّتھاں وِچوں بھےجِآ کردا هَے تے هُن تاں وےلا هی اُه هو گِآ هَے کِ جِس وےلے بڑے بڑے  پهاڑاں پر هی دھُپ دے پیلے رںگ دا پرکاس کِسے دے گھٹدے پرتاپ واںگ درِسٹی پَےںدا هَے۔ اُس کُّلی دے اّگے واڑ دے اںدر ِاک جوان سُںدر ِاستری بَےٹھی هَے, جِس دی سُںدرتا نُوں دےکھ کے سُںدرتا بی دںگ رهِ جااے۔ ِاسدے سُںدر چِهرے نُوں دھرم, سهِنسیلتا, پتِبتا بھاو تے بھجن نے اَےسی اچرج رںگت دِّتی هَے کِ سرای مُسلمان دا جی وی سِجدے وِچ جھُک جاوے۔ پاپ جِس دے نےڑے نهیں کدے آيا, چھل کپٹ دی ِاه کدے جانُو نهیں هوای۔ کبُوتر ورگا بھولاپن  اُس دے منموهن چِهرے نُوں اَےسا پربھاو دے رِها هَے کِ کویآں دی کلم ِاس نُوں ورنن کرن تے چِّترکار دی کلم  ِاس نُوں اںکِت کرن وےلے ڈُوںگھیآں سوچاں وِچ پَے پَے جاںدیآں۔ هاں کوای ایسور بھگت هی اُس دھرماوتار ِاستری دی دَےوی سُںدرتا نُوں سمجھ سکدا هَے کِ آتما دی نِرملتاای ِانسان دے چِهرے وِچ کوای اچرج ترھاں دی ستوگُنی رَونک بھر دِآ کردی هَے۔ ِاس دے پاس ِاک سُںدر بالک بَےٹھا هَے جو گملے وِچ لّگے هواے سرُو دی ترھاں لںماں, پتلا تے سڈول هَے۔ ِاسدا چِهرا سُںدر, بھلا تے دُور دی سوجھی والا جاپدا هَے, دھرم ار پاپ دی گھرِناں دا سُبھاو چِهرے توں ِاںجھ پرتیت هو رِها هَے جِوےں تربُوج دی اںدرلی لالی باهرلے ساوے چھِّلڑ دے وِچ دی پرتیت

هو جاںدی هَے۔

ِاه دووےں ماں پُّتر بَےٹھے پِلچھی دیآں ٹوکریآں بنا رهے سن کِ سںجھ نُوں سِر تے پهُںچا وےکھکے ِانھاں نے آپنے کںم نُوں چُّک دِّتا ار مُوںه هّتھ دھو کے چَوںکڑی مار رهِراس دا پاٹھ کرن لای بَےٹھ گاے۔ پر پاٹھ کرن دی تھاوےں چُپ چاپ بَےٹھ جان تھیں ملُوم هُںدا هَے

کِ کِسے تیسرے دی اُڈیک کر رهے هن جو تھوڑے هی چِر وِچ پُوری هو گای کِ ِاک سُورج ورگے کھِڑے تے چںد ورگے هسمُّکھ چِهرے والے سّجن آ پهُںچے ار آپنی جھُّگی دی واڑ دے وِهڑے وِچ آکے کُجھ پَےسے ِاستری دے هّتھ دھرے تے کپڑے لاه مُوںه هّتھ دھو کے پاٹھ کرن بَےٹھ گاے۔ بیبی نے پاٹھ کیتا ار دووےں جنے پرےم نال اُس دے مدھُر پاٹھ نُوں سُندے رهے۔ جد بھوگ پا کے ارداسا سودھ چُکے, تد بیبی نے لُون پا کے سادے پرسادے تِآر کر لاے, نا هی گھِاُ لّگا روٹیآں نُوں تے نا هی سلُونا بنِآ کوای۔

ِاه پروار ساڈے بِجَے سِںگھ جی سیل کَور تے بھُجںگی جی دا هَے۔ ِاس وےلے چںد دی مِّٹھی چاننی برِچھاں نُوں چاںدنی دی رُپهِلی چّدر پهِنا رهی سی ار پّتِآں وِچوں چھن چھن کے چاںدنی هےٹھاں بی پَے رهی سی۔ بن پسُوآں دے گھُّرااُن دے  سبد کِسے کِسے وےلے ِاک بھےںکر سُر وِچ گُوںج پَےںدے سن کِ ِانّے چِر وِچ ِاک مانُکھی آواج 'هاِا! هاِا! هاِا! دی آاُن لّگ پای, جِسدی چوبھ هِردِآں نُوں نےجے واںگ پُرے رهی سی۔ بِجَے سِںگھ دا دےا پُورت هِردا رهِ نا سکِآ, ِاک دینی' بال کے آواج دی سےدھ پُر تُرِآ, نال وهُٹی تے پُتر بھی هو لاے۔ لبھدے لبھدے ِاک برِچھ دے هےٹھ ِاک لّچھدے آدمی نُوں ڈِّٹھا جو هاِا هاِا کر رِها سی, ار جِس دے بدن نُوں اَےسیآں جھریٹاں لگ رهیآں سن کِ جِنھاں کرکے کای تھاواں توں لهُو سِںم رِها سی۔ اّکھاں دی رںگت اَےسی پلٹی هوای سی کِ آدمی وهِسی هويا جاپدا سی۔ بِجَے سِںگھ نے سهِج نال اُسنُوں چُکِآ ار سںبھال کے آپنے سیس مهِل' وِچ لِآ پايا, پانی اُس دے مُوںه  وِچ چويا ار گھااُ دھو کے لال تےل لا کے سیل کَور دا کپڑا پاڑ کے پّٹی بّدھی۔ هُن جرا اُس نُوں آسںنگ هو آای ار لّگا اسیساں دےن

––––––––––––

1. بناں وِچ لکڑیآں دے ٹُکڑے تے کای ترھاں دے سِّٹے بال کے اُهناں توں دیوے دا کںم لِآ کردے سن۔ پهاڑاں وِچ دینی چیلھاں وی بالدے سن۔

2. کھالسای بولی وِچ, سیس مهِل-کُّلی۔

اسیساں توں جھّٹ پچھانِآ گِآ کِ ِاه تاں پِتا جی دا پروهِت هَے۔ اچںبھا هو کے بِجَے سِںگھ نے اُس نُوں پُچھِآ کِ تُسیں پرےهِت جی کِوےں ِاس بن وِچ آ پھاتھے? پںڈت جی بھُکھے سن تے آپ نُوں دُکھی دّسدے سن۔ کُچھ کھادھے بِناں گلبات کر سکنی اَوکھی سی۔ ِاه گّل سمجھ کے کی آپ بھُّکھے هن تے بھوجن دی لوڑ هَے, بیبی نے, جو هاجر سی, اگے لِآ دھرِآ۔ ترَے سںتوکھی جیآں دا بھوجن پںڈت جی چھک کے جھّٹ لںگھااُن جوگے هو گاے, پُورے ترِپت نهیں هواے۔ کُّلی وِچ آٹا مُک چُکا هويا سی, لَوڈھے وےلے هور آٹا بِجَے سِںگھ نے آںدا سی, پر رستے وِچ کِسے بھُکھاتُر پُرکھ نُوں دے آيا سی, بھای مَےں سوےرے هور لَے آواںگا تے رات دے نِرباه جوگا گھر وِچ هَے هی۔ پر پتا نهیں سی کِ گھر پراهُنا پَےنا هَے, جِس نے  سارا کھا کے بی رجنا نهیں۔ جدوں پںڈت جی چھک چھکا کے تاکت وِچ آاے تاں هُن آپنی وِےا سُنااُن لگے کِ مَےنُوں آپ دی ماں نے دھن دے کے آپ دی بھال وِچ تورِآ سی کِ جِتھے هو سکے تُهانُوں مِلکے پدارتھ پُچاواں۔ تُهاڈی ماں دی مرجی هَے کِ کِسے پهاڑ وِچ جا رهے۔ اج کلھ ماکھووال دے پهاڑیں جانا چںگا هَے۔ جدوں ٹھهِر ٹھرّما هووےگا ار ِاه پرلو میر منُّوں دے گُّسے دی لںگھ گای هووےگی تدوں تُهانُوں پاس بُلا لوےگی۔

بِجَے سِںگھ- پںڈت جی! آپ نے مَےنُوں لّبھا کِّکُر?

پںڈت- وّڈا اَوکھا, کای سُوهیاےں چھڈے, کایآں نُوں سُںدھکاں کّڈھن تے نَوکر رکھِآ, کِسے ڈاڈھے سِآنے نے سِکھی بھےکھ دھار کے سِکھاں وِچوں سُوںه کّڈھی کِ تُسیں اےس بن وِچ هَے۔ جِتھے مَےں کای چِراں توں آيا تُهانُوں لّبھ رِها سی۔ اج اچانک آپ ٹوکریآں وےچدے مِل گاے۔ چاهے تُسیں چںگڑ دے بھےس وِچ سو, پر مَےں سِآن لِآ سی تے تُهاڈے مگر آيا سی۔ تُهانُوں مَےں کِنّیآں واجاں دِّتیآں پر تُسیں نا بولے, چھےکڑ مَےں تُهاڈے مگر بن وِچ وڑِآ, جِتھے مَےنُوں چوراں نے گھےر لِآ ار گھاِال کرکے سُٹ دِّتا تے سبھ کُجھ لُٹ پُٹ کے لَے گاے ار تڑپھدے نُوں سِّٹ گاے۔

بِجَے سِںگھ- پںڈت جی! بڑا سےک هَے, مےرے پِچھے آپ نُوں ِاّڈا کسٹ هويا, مَےں انجانے تُهاڈے دُکھاں دا کارن هويا هاں۔

مِسر- مَےں آپنی تھاں سرم وِچ مردا جاںدا هاں کِ تُهاڈی ماں دی مرجی پُوری کرنے دی تھاں مَےں سگوں نُکسان کیتا ار تُهانُوں بھی دُّکھ دِّتا۔

بِجَے سِںگھ— نهیں نهیں, آپ مےری ولوں پھِکر نا کرو, دھن سهُرے دا کی هَے, جِس دے بھاگاں دا سی لَے گِآ۔ مَےنُوں سےک هَے کِ مَےں تُهاڈی اواج نا سُنی۔

مِسر- مَےں تُهاڈی ماتا نُوں کی مُوںه دےواںگا? هے دھرتی ماتا تُوںهوں وےهل دےه مَےں گرک جاواں۔ اَوهو! چور سهُرے مَےنُوں جیاُںدا کِاُں چھڈ گاے? مار جاںدے تاں لّگاوان تاں نا هونا پَےںدا۔

بِجَے سِںگھ- پںڈت جی! آپ کِاُں پھِکر کردے هو? مےری ماتا کدے گُّسے نهیں هووےگی, اُه تُهاڈے بچن تے امنا کر لوےگی, تُسیں جِهے کِهے آدمی تھوڑے هو?

مِسر- تُسیں جے لاج رّکھو تاں رهِ جاوےگی۔

بِجَے سِںگھ- کِّکُر ? مَےں سُکھ دےن نُوں هاجر هاں۔

مِسر- دو اّکھر لِکھ دےنے کِ دھن پهُںچ گِآ هَے۔

بِجَے سِںگھ— ِاه تاں جھُوٹھ هَے جو مَےں لِکھ نهیں سکدا; تُهاڈی مِهنت ار دُّکھ پااُن دا سارا سماچار جو تُساں دّسِآ هَے لِکھ دِآںگا۔

ِاس پرکار دیآں گّلاں باتاں کرکے پںڈت هُریں سُّتے ار سںتوکھی ٹّبر نے, جل دے دو دو بُّک پی کے کرتار دا سُکر کیتا ار سَوں رهے۔

سوےرے اُّٹھے, پںڈت هُریں ماںدے تاں سن هی نهیں, نا کِتے چور مِلے سن, نا کِسے کُّٹِآ سی, نا اُنھاں بِجَے سِںگھ نُوں هاک ماری سی۔ چور سی تاں پںڈت جی دا آپنا من سی, جکھم جِهڑے سن سے کںڈِآلیآں جھاڑیآں دیآں جھریٹاں دے سن جو آپنیآں سُولاں تے کںڈِآں نال اُس دے کپڑِآں نال اڑ اڑکے, مانوں اُس نُوں پھڑ

پھڑ کے روکدے سن کِ اَےسے اپوِتر سریر نُوں مهاتماں دے آسرم وِچ نا لِجا۔ جڑھ وستُوآں دی مار پںڈت جی دے پِںڈے پر اُهناں = دے ماڑے منسُوبے دی روک لای چابک واںگُو پای سی, جِس نُوں اُهناں نے چوراں دی مار دّسکے سِںگھ جی نُوں دھوکھا دِّتا۔ پںڈت جی چاهُںدے سن کِ کِوےں چھےتی گھر اّپڑیاے, سو سوےرے اُٹھ ججمان دے گِردے هو گاے کِ سانُوں تےرے۔

بِجَے سِںگھ- ست بچن۔

پںڈت- پر مےرے پاس تاں کھرچ بھی نهیں هَے, دُکھی هاں, جکھمی هاں ار پردےسی هاں, کی کراں?

بِجَے سِںگھ— پِآری سیل کَوراں! کُچھ هَے ?

سیلا- سُآمی جی! رات والے پَےسے هن جو آپ نے ٹوکریآں دے وےچ کے آںدے هن۔

پںڈت- هُوں! ججمان بھگوان! ِانھاں نال کیه بنےگا۔ مےرے اّگے تاں بڑی پںدھ هَے۔

بِجَے سِںگھ- پرِےا! کوای رّکھی رکھاای چیج کّڈھ, پردےسیآں تے دُکھیآں دی مدد کرنی لوڑیاے۔

سیلا- مهاراج جی! آپ دی بکھسی هوای وِوها گںڈھ دی مُںدری هَے, جِس توں مےرا اُمر بھر اّڈ هون نُوں جی نهیں کردا, پر جِوےں آپ دی آگِآ هووے۔

بِجَے سِںگھ- سّچ هَے, مَےں بی نهیں چاهُںدا کِ آپ دی اَےسی پِآری سَے آپ توں کھوهاں, پر پِآری! اںت وےلے سبھ کُچھ چھّڈنا پَےںدا هَے, سو جے هُن چھّڈ دِّتا جاوے ار کرتار دے نام پُر چھّڈِآ جاوے تاں کی گھاٹا هَے?

سیلا- سُآمی جی! آپ دی پرسنّتا لای سِر هاجر هَے ار گُرُو دے رستے دےنا مهاں سُکھداای هَے! پھےر مَےں ِاس مِٹی دے پُتر* دی مُںدری نُوں کِاُں آپ دی پرسنّتا دا کارن جان کے کھُسی نال نا دےواں?

––––––––––

1. بھاو سونا ۔

ِاه کهِ مُںدری لاه دِتی: جو پںڈت هُراں نُوں دِتی گای۔ پںڈت جی نے ِاک وےری وی ناںه نا کیتی, سگوں اسیس دے کے لَے لای ار تُر پِآ۔ راه وِچ نکھرے کر کر کے تُرے ِاه بهانا بناوے کِ تُر نهیں هُںدا۔ سو بِجَے سِںگھ جی نے کای تھاں چُک چُک کے اُس نُوں جںگلوں پار پُچايا۔ پھےر سهِروں آٹا مُّل لَے کے آپنے آسرم وِچ پهُںچے۔

آپنا کںم سِرے چڑھا کے پںڈت هُریں جِس گِراں اُترے هواے سے اَوتھے آپنے ڈےرے اّپڑے, لگے هُن سوچاں دے گھوڑے دُڑااُن کِ بهُت هّچھا کںم بھُگت گِآ, سارا رُپّےا پچ گِآ ار پت بی بنی رهی۔ سُآنی ججماننی نُوں چّل کے ِاه مُںدری دِکھا کے نِسچا کرا دِآںگے کِ مَےں رام لال نُوں مِل آےا هاں تے دھن پُچا دِّتا هَے۔ ِاه اُناں دی نِسانی هَے ۔ واه واه, کھُوب سّپ مارِآ تے لاٹھی بھی بچاای۔ پر نهیں, بھُّل کردا هاں, ِاه سِکھ بڑے اپھلاتُون هن, کی پتا هَے میر منُّوں دا انّےاایں تے کرڑا راج ِانھاں دے هّتھیں جھبدے مُّک جاوے, ِاه لوک راجے بن جان, پھےر بِجَے سِںگھ ماں نُوں مِلے تے مےرا پول کھُلھ جااے? اُس وےلے تا کِتے هڈی بےٹی بی نا لّبھےگی۔ مَےں ورمی مار چلِآ هاں; سّپ بھی مرے تد آنںد هَے, ِاس دھن دی مَوج تاں تدے هی هَے جے نِسچِںت هو جاایاے. جے من نُوں کھُت-کھُتی لگی رهی تد کُجھ لابھ نهیں هووےگا۔ هُن هو مےرے سِآنے من! کوای هور جُگت کّڈھ جِس کر کے نِسچِںت هو جاایاے (اّکھاں بںد سِر نیواں پا لِآ) آه! کِهی دُور دی سُجھی هَے! اےک پںتھ دے کاج! اےس گِراں ِاک تُرک سِر کردا وّسدا هَے۔ اّسی رُپاے سِّکھ دے سِر دا مُّل مِلدا هَے۔ ِاتھے تِنّ سِّکھ هن, اّسی تِآں دو سَو چالی, واه واه نالے گّپھا هّتھ لّگےگا۔ نالے مےرے جی دی کھُتکھُتی مِٹ جاوےگی هے مےرے دِل ِاه کی پھُرنا هَے ? پاپ بُرا; ِاک کرے تاں اُس نُوں ٹھّلھن لای ِاک هور دی لوڑ پَےںدی هَے۔ اُس نُوں ٹھّلھن لای پھےر ِاک هور دی, اَےاُں ِاک پاپ لڑی بن جاںدی هَے پاپاں دی, جِس دی اںتلی سںگلی پھےر بےآسرا

هی رهِںدی هَے۔ هاں هاں پر سِّکھ تاں سِّکھ هُںدے سار هی مرنا مںگدے هن۔ اےه تاں آپ مَوتاں نُوں واجاں ماردے پھِردے هن, ِانھاں دا مارِآ جانا ِانھاں نُوں مُوںه مںگی مُراد مِلنی هَے۔ ِاس وِچ دوس تاں نهیں ِاه تاں پُنّ هی هَے۔ مَےں بی کَےسا داناں هاں لوک اےک پںتھ دو کاج کردے هن, مَےں ِاک پںتھ تِنّ کاج کرن لّگا هاں۔ ِاک تاں گّپھا هور لّجھےگا, ِاک مےرے من دا کںٹک مرےگا; ِاک پُنّ هووےگا۔ ها ها ها, کھِڑ کھِڑ هّس پاے۔

8. کاںڈ

بھاای بِجَے سِںگھ جی اُس بن وِچ بھجن سِمرن وِچ سماں بِتا رهے سن کِ جِّتھے پںڈت جی نے اُنھاں دے اڈول وسےبے وِچ جا پّتھر سِّٹِآ, پر دِل دا پّکا مرد اَےسیآں گّلاں نُوں بِدنے والا نهیں سی۔ پروهِت نُوں تور کے آٹا مُّل لِآ کے پرساد پکوايا تے چھکِآ ار پھےر سارا ٹّبر آپنی کِرتے لّگا۔ اُه ِاه سی کِ دِن بھر تِنّے جنے پِلچھی دے ٹوکرے ٹوکریآں بنااُںدے۔ دُواے تیاے دِن بِجَے سِںگھ رںگھڑاں دے وےس وِچ نگر جا کے وےچدا ار پَےسے وّٹ کے ٹّبر دا گُجارا توردا سی۔ ترَے چار آنے دی کار روج هو جاںدی سی, جو اُنھاں سںتوکھیآں لای بڑی هُںدی سی۔ کَےسی اچرج دسا هَے کِ سِکھ اُس سمےں راج بھاگاں نُوں چھڈ کے کںگالتاای ار کَےداں, دےس نِکالے تے ڈاڈھے کسٹاں وِچ پَےکے سِّکھی دھرم دا نِرباه کردے سن? اُنھاں دے پُورنِآں تے سبھ سِّکھاں نُوں ٹُرنا چاهیاے۔ سِّکھی دھارن تے نِباهُن وِچ هی آپنی کلےان تے پںتھ دی تاکت هَے۔

پروهِت دے وِدا هون توں تیسرے دِن سُورج ڈھلے سِںگھ جی سهِر وِچ ٹوکریآں وےچن گاے, پِّچھے سیل کَور تے بھُجںگی آپنی کارے لّگے هواے نِّکیآں نِّکیآں گّلاں کر رهے هن:-

پُّتر- ماں جی! ِاه براهمن مَےنُوں چںگا نهیں لّگا۔

ماں- کاکا جی! کِاُں?

پُّتر- ماں جی! ِاه پتا نهیں کِاُں پر اّکھاں نُوں بھايا نهیں۔

ماں- برکھُردار! کلھ تےرے پِتا جی نے کتھا کیتی سی ار ِاه دّسِآ سی کِ جات کرکے کِسے نُوں بھلا بُرا جاننا ساڈے دھرم وِچ ٹھیک نهیں ار نا هی رُوپ کرکے کِسے نُوں چںگا مںدا سمجھنا بھلی گّل هَے۔ چںگِآای تے مںدِآای کرماں کر کے هُںدی هَے; جِس دے کرم نیچ اُه آپ بھی نیچ۔

پُّتر— پھےر ماں جی! تُرکاں نال کِاُں سِںگھ لڑدے هن ?

ماں- کاکا جی! ِاس لای نهیں کِ اَوه تُرک هن, جاں اُه دھرم کرکے مُسلمان هن جاں رںگ دے کالے چِّٹے جاں سُورت دے کوجھے کِ سوجھے هن, پر ِاس لای کِ ِاس وےلے راج تُرکاں (مُگلاں) دا هَے, اُنھاں دے کرم مںدے هن۔ کرتار نے اُنھاں نُوں راج دِّتا هَے ار اُه راج انّےاے دا کردے هن, دھرم ار نِآں دا راج نهیں کردے۔ بِندےسِآں نُوں ماردے ار اناتھاں پُر جُلم کردے هن۔

پُّتر— ٹھیک هَے, پر ماں جی! پھےر بھی مَےنُوں براهمن چںگا نهیں لّگا— کھبرے; ماں جی! اُس دے کرم کھوٹے هی هون?

ماں- تُوں کوای کھوٹا کرم کردے اُس نُوں ڈِّٹھا هَے ?

پُّتر-نهیں جی!

ماں— پھےر کِاُں اُسنُوں بُرا سمجھدے هو, لال جی! نِرا سّک کرنا چںگا نهیں, پّکی کھبر بِناں کِسے نُوں بُرا کهِنا بھلِآں دا کںم نهیں هَے۔

پُّتر- ماں جی! مےرے جی وِچ پّکی گّل بهِ گای هَے, کِسے ترھاں نهیں اُّٹھدی۔

ماں— (نِموجھُونی هو کے) مےرے لال! تےرے جی وِچ سّک وڑ گِآ هَے, ِاه منُّکھ دا بھارا وَےری هَے, هِردے نُوں کھراب کر دِںدا هَے۔ هِردے دے سِںگھاسن نُوں پرمےسُر دے بِراجمان هون دے لاِاک نهیں رهِن دِںدا! بّچا جیاَو! ِاه آتمک روگ هَے, آ گُرُو ساهِب اّگے پرارتھنا کریاے جے روگ کّٹِآ جااے۔

کںم چھّڈکے ماں پُّتر کُٹیآ دے اںدر گاے, ار هّتھ جوڑکے ماں نے بّچے واستے بےنتی کیتی:- 'هے اکال پُرکھ کرُنامے جگدیشور! ِاه تےرا نِآنا بالک هَے, ِاسدے هِردے وِچ 'شّک' وڑ گِآ هَے, سانُوں نِمانِآں نُوں کوای چارا نهیں لّبھدا کِ جِس کرکے ِاس دُّکھ دا ِالاج کیتا جاوے, تےری سرن پاے هاں, سو کِرپا کرکے آپنی مِهر دے جل نال  ِاس داس دے هِردے نُوں سّک تے سُوگ توں دھو دےوے ار نِرمل کر ديو۔ ساڈے نِآسرِآں دا تُوں آسرا هَےں, تےرے باجھ ساڈا کوای نهیں۔ جِںکُر بھِآنک بناں وِچ ڈرااُنے پسُوآں توں ساڈی رّکھِآ کردے هَے, سںسار دے سارے پاپاں توں ِاوےں  ساڈے من دی رّکھِآ کرے, ار ساڈے مناں نُوں سُتھرا کر کے آپنے چرناں دے لاِاک سِںگھاسن بنااَو۔'

ِاس پرکار دی پرارتھنا کر کے جاں سِںگھنی نے نےتر کھولھے تد کنّاں وِچ ِاک رَےلے دی اواج پای۔

'ها! نا مار, مَےں جھُوٹھا نهیں هاں, ها! ترس کر, ترس, هُن نےڑے هَے, اُوای هااے نےڑے! ها نےڑے! هاِا نا مار! مر گِآ, گریب مر گِآ, ها رام! ها رام!! ها رام! ! !

جھُّگی دی ِاک جھیت تھانی سِںگھنی نے نجر بھر کے ڈِّٹھا, تاں کی نجر پِآ۔ ِاک پتلے جِهے منُّکھ نُوں ِاک تُرک پِآدے نے پھڑِآ هَے, دےںه نے باهاں پھڑ رّکھیآں هن ار ِاک جنا چُپےڑاں ماردا تے کهِںدا هَے: 'مردُود کںڈِآں وِچ گھسیٹ کے سانُوں کھراب کیتا, سارا بدن ساڈا چھِل گِآ۔ جِس نُوں مار پَےںدی هَے اُه واستے پااُںدا هَے کِ مَےنُوں چھّڈ تاں تُهانُوں پتا دّساں, مَےنُوں نِسانیآں مِل گایآں هن: کوای کدماں دی کسر هَے۔ پر اَوه ِاک نهیں سُندے۔ سِںگھنی دے نُوری چِهرے تے وّٹ تے وّٹ پَےن تے بدلن لّگے, جِّکُر اڈول سمُںدر دی ٹھهِری هوای تل پر جھّکھڑ جھُلن توں پهِلے  لهِراں دیآں تیاُڑیآں پَےنیآں آرںبھ هُںدیآں هن۔ ڈُوںگھی نیجھ لااُن ار ساه وّٹ کے سُنن توں بهادر ِاستری آاُن والی هونی نُوں سمجھ گای, ار پُّتر نُوں چھاتی نال لا کے

بےلی:- پُّتر! براهمن سّچ مُچ دُسٹ هَے, دِل تاں مےرا بی

گھابردا رِها هَے پر مَےں آپا سںبھالدی رهی هاں, تُوں سّچا هَے, لَے هُن تکڑا هے۔ هُن بهادری دا وےلا ار پِتا دے اُپدےساں نُوں سپھل کرن دا سماں هَے۔ پر آ پهِلے ارداس کریاے۔ جھّٹ دےوے هّتھ جوڑ کھلوتے: "هے کلگیدھر پھَوجاں دے والی گُرُو! هے دیناں بںدھُو اکال پُرکھ! ِاس وےلے آپ دے بھانے وِچ سترُو دل سِر چڑھ آيا هَے, ار هّتھ هّتھ ٹاکرا آ پِآ هَے, مَےں نِربل تیویں تے ِاه انجانا بال هَے, مُکابلا بُرچھِآں دا هَے۔ تُوں پتِت پاون تے گریباں دا سهاای هَےں, ِاس وےلے آپنا بل بکھس جے وَےری دل دا ٹاکرا کریاے جِںد جااے تاں جااے ڈر نهیں, پر دھرم بچاایاے, مر جاایاے, پر دھرم نا هاریاے!”

ارداس کر هٹی تد پتا لّگا کِ وَےریآں نے جھُّگی لّبھ لای هَے۔ پُتر نُوں بولی: 'کاکا! جھّبدے هو کوای سستر پھڑ لَے, ار تکڑا هو, تُرکاں نُوں وےکھ کے ڈر نا جاویں, دِل کھولھ کے لڑیں, جے مَےں مر وی گای تاں هَوںسلا نا چھّڈیں, پران دے دےایں پر سستر نا دےویں, سُله نا منّیں, ساڈی مدد تے گُرُو جی هن۔' سےر دِل بالک نے پهِلے اُه بںدُوک چُکی جو هر  وےلے بھری هوای گھر پای رهِںدی سی کِ متاں کوای لوڑ پَے جااے تاں بھردِآں چِر نا لّگے ار نال کٹار تے ڈھال پھڑ لای۔ ماتا نے تلوار تے ڈھال لَے لای ار دووےں وِهڑے وِچ آ کھلوتے۔ ِاس وےلے وَےری وی پهُںچ پاے سن, اُهناں نُوں  دےکھدے هی سِںگھنی نے ٹھرھںمے, پر بل نال پُّچھِآ. کَون هو ?

اُّتر- اسیں سِپاهی هاں, تُهانُوں پکڑن لای آاے هاں, کھُسی نال آ جااَو تاں واه واه; نهیں تاں جبرن پکڑ.... “.....پکڑ” اجے سِپاهی دے مُوںه وِچ هی سی کِ بھُجںگی دی بںدُوک دا گھوڑا دبیجِآ ار مّتھے دے وِچ نِسانا وّجا, پھڑکدی لوتھ هےٹھ ڈِّگی۔ پروهت هُریں تاں دُور جا لُکے تے باکی دے چار سِپاهی هُن روه نال بھرکے اّگے ودھے۔ ِانھاں  سِپاهیآں پاس

کےول تلواراں هی سن کِاُںک براهمن دے کھبر دےن پر کِ اُه سادھُو لوک هن; کِسے نُوں ِاس ٹاکرے دی آس نهیں سی۔

هُن سِپاهی واڑ ٹّپن لّگا تد کَوراں دے سےر هّتھ نے ودھکے تلوار دا اجِها وار کیتا کِ اُسدے موڈھے پُر لّگا ار مُودھا هو کے واڑ تے ڈِّگا, اگوں هُجک کے کَوراں دی تلوار پھےر وّجی ار گردن نُوں چیر گای۔ باکی دے تِنّ سِپاهی کھِڑکا بھنّ کے اںدر وڑے ار ساڈی شےرنی پر هاتھی واںگ بھّج کے پاے۔ ِانّے چِر وِچ بھُجںگی نے دُوجی وےر بںدُوک بھر لای سی۔ پھُرتی نال اںدروار اُهلے وِچوں هی سر کیتی, تاں ِاک هور دی چھاتی وِچ لّگی ار بںدُوک سُّٹ کے بهادر بّچے نے آپنی گھِری هوای ماتا دے ِاک هور وَےری دی لّت تے کٹار ماری, جِس دی سّٹ نال اُه ڈھهِ پِآ۔ ِاس پُرکھ دی سِّکھی هوای تلوار دی پڑت ار پَےراں دی چَوکڑی اَےسی بل والی سی کِ سیل کَور دے بچن دی سُورت نا سی: پر ِاه سِپاهی جد ڈِّگا هَے. اُس دُوجے جُآن دی تلوار سیل کَور پُر تُلوےں هّتھ دی پای: تلوار اّگے کرکے بیرا نے وار تاں روکِآ پر آپنی تلوار ٹُّٹ گای, بھّج کے اںدر گای تاں بںدُوک چُّک کے ڈاںگ واںگ هی اُلار کے پای, پر ِاس پھُرتی دے هُںدِآں بی سِپاهی نے بھُجںگی نُوں گھاِال کر لِآ سی۔ جے کدی دُوجا وار پَےںدا تاں  سےر بّچا گُرپُری سِدھاردا, پر نهیں, بھُواے هوای هوای سِںگھنی دی بںدُوک دا کُںدا اُسدے هّتھ پر اَےسا پِآ کِ تلوار ڈھهِ پای ار اُه ِاس اچانک سّٹ دے سدمےں توں گھابرکے پِّچھے گِّچی مروڑ کے پھُرتی نال تلوار پھڑن دے ےتن وِچ لپکِآ هی سی کِ گھاِال بالک نے سّجے پاسيوں کٹار ار کھّبے پاسيوں جکھمی سِںگھنی نے بںدُوک دا ِاک بھرواں وار کیتا: جِس نال اُه هَےں کردا دھرتی پُر ڈِّگا۔ لهُو دے چھُهارے چھُّٹ پاے۔ هُن پںجے وَےری لَے لاے۔ تِنّ تاں مر چُکے سن, چَوتھا, جِس نُوں گولی چھاتی وِچ لّگی سی, هٹکورے لَے لَے جِںد توڑ رِها سی تے جِس دی ٹںگ ٹُّٹی سی, اُه جیاُںدا سی, تُرن جوگا تاں نهیں سی,

پر دااُ تکااُںدا سی کِ کِسے ترھاں ِاهناں نُوں لواں ? چھےکڑ هیلا کیتا: رو رو کے پانی مںگن لّگ گِآ۔ سِّکھاں دا هِردا هر وےلے سّچی ديا نُوں تِآر رهِںدا هَے۔ اُس نُوں لاچار جان کے سیل کَور نے اںدروں جل لِآںدا, جل اُس دے مُوںه وِچ پااُن لّگی تد اُس نے سّجا هتھ آپنی کتھا دے اںدر چھُری پُر پُچاےا۔ سیل کَور دی کھِڑکے وّل پِّٹھ سی پر اُس دا پتی هُن پهُںچ پِآ سی, اُس نے گھر جو هونی ورت رهی سی, ِاس دی سُںدھک سهِروں هی سُن پاای سی تے چھےتی چھےتی گھر آےا سی ار واڑ پُر مُردے پاے دےکھ کے جان لِآ ساسُو کِ  بھانا ورت گِآ هَے۔ هُن ساه وّٹ کے اںدر تک رِها سی کِ اُس نُوں وهُٹی ار پُّتر دُسٹ نُوں جل دےںدے دِّس پاے, ار وَےری دا سّجا هّتھ جھّگے دے اںدر دےکھکے سِںگھ جی دا تجربےکار من ساری گّل سمجھ گِآ۔ ِاه کںم سارا اّدھے مِںٹ دا بھی نهیں سی, هرن دی پھُرتی واںگُوں چھال مارکے سِںگھ جی نے سِپاهی دا نِکلدا هّتھ ِاس جور نال نّپِآ کِ چھُری دی نوک دے سِوا کَوراں نُوں هور رتا نا چھُهِآ۔ اُدھر بھُجںگی نے سِپاهی دے هّتھ کٹار (ار اُسدے اُس هّتھ نُوں پِتا دے هّتھ وِچ کَےدی) ار ماتا نُوں نوک لّگن تے لهُو وّگن دا هال وےکھکے آپنی کٹار چلاای ار اُسدے موڈھے وِچ کاری گھااُ لا دِّتا۔ هُن سِںگھ جی نے سارے مُردے چںگی ترھاں ڈِّٹھے ار سبھ جِںد هین پااے, چھےکڑلے دی مَوت اجے نهیں سی آای, سِںگھ جی نے اُس دی تلاسی لَے کے اُسدی ملھم-پّٹی کیتی۔ پھِر جل پِلا کے کِها کِ بای مِّترا! سانُوں سارا هال سّچو سّچ سُنا دےه۔

ِاس سِپاهی نے, جو جات دا مُگل ار مسهُور بلی سی. اَےسے وَےریآں نُوں دےکھکے, جِنھاں دے بّچے تے تریمتاں پںج سِپاهیآں تے بھارُو هو پَےن, پھےر دِآل اَےسے هون کِ وَےری جکھمی نُوں کتل کرن دی تھاں جل دےن تے ملھم پّٹیآں کرن, دِل وِچ اُنھاں دا دھنّواد منِّآ ار ِااُں هال کهِ سُنايا:-

"ِاک سُوهیاےں نے جو لاهَور دا واسی هَے, اّج ساڈے هاکم ساهِب نُوں پتا دِّتا سی کِ پھلانے جںگل وِچ سِکھ رهِںدے هن!

اُسدی تکریر (گّلبات) اَےسی سی کِ هاکم ساهِب نُوں ےکین آ گِآ۔ سانُوں هُکم دِّتے سُ کِ جااَو نال تے اُنھاں نُوں پکڑ لِآاَو۔ اسیں پںج جنے اُس سُوهیاے دے نال آاے۔ دُپهِر توں ٹّکراں مار مار ار جںگل دے کںڈِآں نال گھِسٹیج-گھِسٹیج کے اَےسے دھّکے کِ اساں سُوںهیاے نُوں جھُوٹھا جانکے اُسنُوں مارن دا منسُوبا کیتا۔ پر اُس دی جیبھ کُجھ اَےسی چِکنی ار چوپڑی هوای هَے کِ آدمی دے جی وِچ اَےوےں ترس آ جاںدا هَے۔ سو کِنّا چِر ٹّکراں  مار مار کے اساں ِاه تھاں لّبھا۔ اسیں تاں جاندے ساں کِ مالک اَےس وےلے پِںڈ گِآ هَے, ِاک تیویں تے مُںڈے دا پھڑ لَےنا کوای بھاری گّل نهیں, ِاس لای اوےسلے آاے ساں, پر آپدی وهُٹی تے پُتر اَےسے کمرکّسے کرکے سانُوں مِلے کِ لَےنے دے دےنے پَے گاے۔ مرنا تے جکھمی هونا تاں کھَےر سِپاهیآں لای کوای ماڑی گّل نهیں, پر ِاک تریمت ار بالک دے هّتھوں پںج سِپاهیآں دا ِاس ترھاں گھاِال هو جانا ِاک بھاری کلںک ار سرم دی گّل هَے۔ هُن جی وِچ نِسچا هو گِآ کِ  اسیں چںد دِناں دے پراهُنے هاں! جِنھاں لوکاں دے بّچے تے تریمتاں اَےسے هَوںسلے والے هون اُه جرُور راج لَے لَےنگے۔ مَےں تاں کدے  سِّکھاں نال ٹاکرا نهیں کراںگا, ار جے بچ رِها تاں تُهاڈی بهادری دی سدا داد دِآںگا۔"

سِںگھ جی- ساباس آپ دے! اُه سُوںهیآں کِّتھے هَے?

مُگل- اُه تاں تُهاڈے بهادر پُتر دی پهِلی گولی سُندا هی نّٹھ گِآ سی۔ سِںگھ جی! تُسیں ِاه تاں دّسو کِ ِاس سیرکھور بّچے نُوں تلوار دے پلّتھے ار بںدُوک دی نِسانےباجی کد سِکھاایسا جے ?

سِںگھ جی- سِںگھاں دی گُڑھتی هی سستر وِدےا هَے۔ دِن رات ِاهو تاں ساڈا وِهار هَے

پھےر سِںگھ جی نے وهُٹی پُّتر دے گھااُ ڈِّٹھے جو اَےوےں چوبھاں ماتر سن, کوای کھترے والا جکھم نهیں سی۔ واه واهُ گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دے سےر! کدی مُردِآں وّل, اُنھاں کاِاراں ول جو بےگُناهاں تے

چڑھ آاے تے تریمتاں اتے بّچے اُتے سستر چُک کھلوتے, تّکدے سن, کدی پےاری وهُٹی تے پُتر ول تّکدے ار دوهاں نُوں گل نال لا لا کے کهِںدے سن:- ساباس۔ کھالسای تلوار دے جَوهر کھُوب دِکھااے, ار گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دے بکھسے اںمرِت دا تےج کھُوب رَوسن کیتا۔ نِسچا هووے تاں اَےسا۔ دھنّ گُرُو جی هن جے آپ هّتھ دے کے رّکھدے تے آپنے سےوک نُوں سُرکھرُو کرااُںدے هن۔

سِںگھنی تے بھُجںگی نُوں اُه ملھم, جے کھالسے وِچ جیاُن بُوٹی کرکے سدااُںدی سی, ار هر سِںگھ دے پاس تھوڑی بهُت رهِںدی سی, لاای گای ار جل پانی چھک کے سِںگھ جی نے کِها کِ هُن ِاتھے دا وسےبا ماڑا هَے, اّج تاں بچ رهے, پر کّلھ نهیں بچاںگے۔ هُن راجنیتی ِاتھوں هرن هونا هَے۔

پُّتر- پِتا جی! چّلاںگے کِّدھر ?

پِتا- کاکا جی! کِسے دل نال چّل رلاںگے۔

پُّتر- واه! واه! تے پِتا جی اّگے هی اُهناں وِچ چّل رهِںدے, مَےں بںدُوک چلااُنی تاں چںگی سِّکھ لَےںدا۔

پِتا— تُهاڈے کرکے هی مَےں ِاس تھاں نُوں لّبھِآ سی کِ دلاں وِچ ِاستریآں تے بالاں دا نِبھنا اَوکھا هَے۔ اَےوےں کِتے پںتھ دی سےوا کردے کردے پھس جان کرکے پںتھ نُوں اُلٹی کھےچل نا پَے جاوے۔

وهُٹی— کی ِاستریآں دا پںتھ وِچ نِرتھاه نهیں هُںدا? سگوں سےوا دا کںم تاں اسیں چںگا کر سکدیآں هاں. هُن جرُور چّلے۔0

پتی- ست بچن! پںتھ دے جتھِآں وِچ کوای کوای سےر دِل تریمتاں سےوا کردیآں هن۔ مَےنُوں تُهاڈے اُتے ِانّی آس نا سی پر اّج نِسچا هو گِآ هَے کِ تُسیں دُّکھ سُکھ جھّل گُجرےگے۔ هُن کُوچ کردے هاں, دِهُں آتھن لّگا هَے, پر اُمَےد هَے کِ دے گھڑی رات گای تّک کروڑا سِںگھ دے جتھے وِچ چّل رلاںگے, جِنھاں دے دل دے سُورمِآں دا ِاک ٹولا اَےتھوں چار کُ کوه پر اُترِآ پِآ هَے۔

ِاه سلاه گُںدکے تُر پاے, تُرک جکھمی بےسُّدھ پِآ سی, آپ جںگل وِچ چار چُپھےرے نجر مارکے بےکھٹکے هو دّکھن پُورب رُکھ نُوں هو ٹُرے۔ سستر ار کُجھ کُ جرُوری لٹا-پٹا نال چُّک لِآ۔ گھُسمُسے وےلے بن توں پار هواے۔ اےتھے ِاک ماتبر آدمی نُوں پُّچھِآ تاں پتا لّگا کِ کھالسے دا دل اجے چار کوه پرے هَے۔

هُن سوچ ِاه پای کِ چار کوه دا پَےںڈا ِاس هنےرے وِچ کِّکُر کّٹِآ جاوے ? تیمیں تے بّچا, اُه بھی کُچھ کُ جکھمی تے تھّکے هواے ار کدے نا بھوگے هواے سدمےں دے وِچ دی لںگھے هواے۔ سِںگھ جی سوچ دی بااُلی وِچ سهِجے سهِجے اُتردے اُتردے چِںتا دے جل وِچ ڈُب گاے۔ ِاه نِرنے کرنا کِ رات کِّتھے کّٹیاے تاں کِتے رِها سِںگھ جی نُوں ِاه بھی بھُّل گِآ کِ مَےں سوچن کی لّگا ساں ? جِّکُر کِسے پوتھی نُوں پڑھدِآں نےڑے کردِآں کردِآں اّکھاں دے نال هی لا دےایاے تاں اُّکا کُجھ نهیں دِّسدا, جِوےں ات تِّکھا بھَوںدا لاٹُو کھلوتا هويا دِّسدا هَے, جِوےں دھرتی دی ڈاڈھی تِّکھی چال اّکھاں نُوں نهیں دِّسدی تے کھلوتی بھاسدی هَے; کُجھ چِر سِںگھ جی دی سوچ ِاس پرکار دی سُنّ دسا وِچ پهُںچی هوای ِااُں پھےر آپنے آپ وِچ آای, جِّکر پانی وِچ ڈِّگا پُرکھ پهِلے تاں تھّلے نُوں جاںدا هَے پر پانی دا سُبھاو پھےر اُس نُوں اُتے لَے  آاُںدا هَے, پھِر تھّلے جاںدا هَے تے پھےر اُّپر آاُںدا هَے; ِاّکُر دی هِچ پِچ وِچوں تارُو تاں تر نِکلدا هَے, پر       انجان دس باراں گوتے کھا کے جل وِچ سمادھ بنا لَےںدا هَے, سو سِںگھ جی من دی پانی ورگی تَےرااُن والی سکتی کر کے پھےر هوس وِچ آاے۔ ِاه اُه سکتی هَے جو ےوگیآں دی سمادھ نهیں لّگن دےںدی ار دھِآنیآں دا دھِآن نهیں ٹِکن دِںدی پر ِاس وےلے تاں سِںگھ جی نُوں ِاه سکتی اَےسی گُنداِاک هو گای جِّکر سِآل دا میںه کھلکت نُوں پالے دا دُّکھ دِںدا هَے, پر کھےتی لای گُنکاری هُںدا هَے۔

هُن سِںگھ جی هوس وِچ آاے, چار چُپھےرے نجر دے دُوت دُڑااُن لّگے, ِاک پاسے ِاک کںدھ جِهی رُّکھاں دے لاںبھے جِهے دِّسی۔

آپ دے پَےر اُس رُّکھ ٹّبر سمےت چلے گاے, جا کے کی ڈِّٹھا کِ کوای پُرانا ڈھّٹھا هويا مکان هَے ار ِاک رات کّٹن لای سِر لُکااُن دی جگھا بتھےری هَے۔ ِاک اُچےری تھاں تے کھڑو کے چار چُپھےرے نجر دُڑاای; تسّلی کر کے آپ نے اُتارا کر دِّتا۔

جِوےں سُورج دے سِر لُکااُںدے هی رات آ پهُںچدی هَے, تِوےں سِںگھ جی دے اُهلے هُںدے هی پِچھے اُنھاں دے سری پوهت جی مهاراج کِسے رُّکھ هےٹھوں ِاّکُر نِکل پاے جِںکُر پّتِآں دے ڈھےر هےٹھوں پھنیار نِکل آاے۔ سُّکی هوای گوگڑ پُر هّتھ پھےرکے کهِن لّگے: واه بای اُستاد! مَےں تاں سُورج نُوں بُتکے وِچ نّپ لِآ۔ ِاه چلاک سِکھ کِّڈے پےچ نال جِںد بچااُںدا هَے, پر مَےں بی کِها کُ پِّچھا کیتا هَے۔ گھوڑا کِّڈا سرپٹ دَوڑے مُّکھی پِچھے هٹ نهیں سکدی, بھاوےں سےر کِّڈا بھُواے هووے مّچھر کھهِڑا نهیں چھّڈدا۔ هُن هے پںڈت جی مهاراج! رِکھی راج جی! کوای ڈھںگ اَےسا کرو کِ سّپ کُّجے وِچ پِآ هی مارِآ جاوے جے ِاه جیاُںدا نِکل گِآ تاں مےرے من نُوں ساںت نهیں هووےگی, دھن دی مَوج لُّٹنی اَےسی کِرکِری هو جااےگی جِکر کھیر کھاںدِآں وِچ وال آ جاوے, جاں لّڈُو کھاںدِآں کِرک آ جاوے۔ هّچھا هُن پِچھے مُڑیاے پّکیآں نِسانیآ رّکھ لایاے. متا پھےر کُپّتے اهِدیآں تے دُّکھ مِلے۔ چل منا چّلیاے, لّتاں پتلیآں هن, چھےتی کِّکُر پُّجیاے? هَوںسلا کر هے من! دےکھ سهے دیآں لّتاں پتلیآں, باراں سِںگے دیآں لّتاں پتلیآں, کِها بھّجدے هن? پر نهیں (پّٹاں تے هّتھ مار کے) مَےں تاں الںکار رچنا وی بھُّل گِآ, مَےں آپنیآں لّتاں نُوں سِکاراں نال اُپما دِّتی هَے, مَےں کوای سِکار هاں? مَےں تاں سِکاری هاں هّچھا هُن سِکاری بنیاے۔ پڑھِآ تاں سی کِ اهِںسا هِ پرمےں دھرما* تے مَےں بن گِآ سِکاری۔ پر کی ڈر هَے, جے سِکاری نا هُںدے تاں مهاتما دے بَےٹھن واستے مرِگ چھالا کِتھوں آاُںدیآں? کستُوری کِتھوں بندی ? ِاه پراُپکار هَے۔ ِاه من سهُرا بهُت کھوٹا هَے, کهِںدا هَے تُوں

––––––––

* کِسے نُوں نا مارنا هی وّڈا دھرم هَے۔

ماڑا کرن لّگا هَے۔ مناں! تکڑا هَے, تَےنُوں کِنّی راجنیتی پڑھاای, پر تُوں کوای کوای آواج اںدروں کّڈھ هی ماردا هَے۔ هے مےرے هںبھلے اُّدم کر ار ِاس گھر دے وَےری آپنے من نُوں نّپ لَے۔ دےکھ, ِاه راجنیتی تے سُوربیرتا دے اُلٹ چلدا هَے۔ اُٹھ تکڑا هوهُ, اُٹھ هَوسلے اُٹھ! دےکھ مےرا آپنا هی من مےرا پرن چھُڈااُںدا هَے۔ آها آها, واه واه, من بی منّ پِآ, هُن مےج هوای جِس گھر اےکا نهیں اُس دا ستےاناس هو جاںدا هَے۔ هںبھلے بھای هںبھلے, چّل چھُوٹ کر چلو, مےریاَو ٹںگے ٹُرو۔ منا! دےکھ پرسرام براهمن سی پر کَےسا سُوربیر هويا, تُوں بی براهمن هَےں, تکڑا هَے۔ ِاه سوچ کردِآں اںتهکرن توں پھےر کُچھ سوچ پھُری کِ مَےں کیه پِآ کردا هاں۔ پھِر اُس آواج نُوں ٹھںڈھِآں کرن لای آپ من نُوں کهِن لّگے:- مَےں سرون پتر هاں, مےرا پِتاما پرس رام مَےنُوں بچاوےگا, پِتری بھگتاں دی بی بڑی اُّتم گتی هُںدی هَے, پھےر کی اّگے دا ڈر هَے? هُن بای دھاای کریاے, رات بهُت بیت گای تاں کلےس هووےگا تے دِن چڑھدے سار هی مَےنُوں آس هَے کِ ِاه تِنّے سِّکھ تارِآں واںگُوں لےپ هو جانگے۔

ِاس ترھاں منوواد کردِآں آپ جی دا من کدے هَوںسلے وِچ تے کدے سوچاں وِچ هی رِها, اَےسے منُّکھاں نُوں ڈر, بھَےداِاک سمِآں دے وِچ دی لَے نِکلدا هَے۔ کروڑ هَوںسلا کردے پر آپ جی کدے اُس ڈرااُنے بن نُوں نا جھاگ سکدے, پر دُور توں آدمیآں دے گّلاں کرن دی آواج کنّی پای ار گھوڑِآں دیآں ٹاپاں سُن کے آپ ڈرے کِ متاں کوای سِّکھ آاُںدے هون, ِاس ڈر هےٹھاں آپ بےوسے هو نّٹھ تُرے۔

9. کاںڈ

دھرتی دے ٹوياں تے نِواناں وِچ رهِن والا نیویں جات رّکھن والا جل سمُںدر وِچ بَےٹھا بھاوےں کِّڈے جوس, اُّدم تے بهادری نال سُورج-ونّے گھُوردا هَے, پر اُس دا کُجھ نهیں وِگاڑ سکدا۔ سگوں سُورج اُس نُوں سمُںدر توں وِچھوڑ دِںدا هَے۔ ِاس گُّسے وِچ کدی

اندِّسدے رُوپ وِچ سُورج دیآں کِرناں دا تےج گھٹااُنا چاهُںدا هَے کدے دِّسدے رُوپ دھار کے (بّدل بن کے) سُورج دی دھُّپ دا مُوںه موڑ دِںدا هَے تے کدے سُورج نال مُّٹھ بھےڑ کرن لای اُّچا چڑدا میںه برپھ گڑے بن کے ڈِّگ پَےںدا هَے۔ وِچارا وتن دے وِچھوڑے وِچ سِر دھُندا پھِردا هَے۔ سُورج دی چلاای هوای تِّکھی  پَےن اُس نُوں اّگے لاای پھِردی هَے۔ جد کدے اُه بّدل بن پهاڑاں تے جا چڑھدا هَے تاں اُهناں دیآں ڈرااُنیآں سکلاں, بھَےداِاک چوٹیآں, سهِم دےن والیآں گھاٹیآں تے ترهکا دےن والے سںگھنے برِچھاں دیآں پںکتیآں تے مَوسم دی ڈاڈھی ٹھںڈھ نال سهِم کھا کے ر پَےںدا هَے تاں کھّڈاں وِچ سِر ٹکراںدا, هےٹھاں ڈِّگدا ڈھهِںدا مَےداناں وِچ اّپڑدا هَے۔ ِاتھوں مِّٹی کھےه وِچ لےٹدا وتن نُوں ڈھُوںڈدا پھِردا کدے سمُںدر وِچ جا پهُںچدا هَے۔ اُتھے ساریآں مَےلاں تے سارے تھکےوےں دُور هُںدے هن۔ جِںکُر ڈراکُل جل پهاڑاں دے بھَے نال ٹِکانے جا پُجدا هَے تِوےں ڈرپوک جیو بھَے-بھیت هواے کدی کدی آپنے  منسُوبے وِچ کامےاب هو جاںدے هن۔ ِاس پرکار بھَے دی کھرَےت پںڈت جی دَوڑدے دَوڑدے نگر اّپڑے, سِّدھے سردار دے مهِلاں نُوں پدھارے۔ اُّتھے بھلا اَےس وےلے کَون کنّ کھڑے کرکے بَےٹھا سی, جو پرےهت جی دی گّل سُن لَےںدا ? دربان دی سکھتی وےکھ کے آپ لِپھ گاے۔ کُجھ چاپلوسی کیتی, کُجھ مايا دے کے هّتھ تر کیتے۔ تما تےل نال نرم هو کے دربان نے جا کھبر کیتی تے لّلے پّتے دیآں هُن اَےسیآں سُناایآں کِ هُسِآربےگ جماںدار دے نام هُکم چڑھ گِآ کِ کُچھ  سوار مُسّله (سستردھاری) نال لَے کے تے پںڈت جی نُوں ڈےلے وِچ بِٹھا کے ِاسی دم کُوچ کر دےن۔ سو تِآری هو هواکے کُوچ هوای۔ هنےری رات بن دا رستا پںڈت جی دا چےتا رستا بھُّل گِآ۔ سِپاهی جھُںجلااُںدے هن, اُس نُوں ڈولے وِچ وےکھ کے سڑدے هن پر وّڈھی نے سُوںهیاےں جی دا کںم بناےا هوےا سی, کَون اُلٹا سکدا سی? ِاس ترھاں کھِجھدے کھُجھدے بھُّلدے  لّبھدے ترِپهِرے دے مگروں اُتھے جا هی پُّجے۔ ماں پُّت تاں سُّتے هواے سن تے سِںگھ جی آسا دی وار دا پاٹھ کر رهے سن۔ اُنھاں دی مدھُر بانی نے

سُوهیآں دے کنّاں وِچ پَے کے اُهناں نُوں رستے دا پتا لا دِتا۔ هُن تاں جھّٹ پٹ سارے پهُںچ پاے۔ چںد دا پرکاس هو گِآ سی۔ سِںگھ جی نے اُٹھکے روک کیتی تلوار چّلی, ِاک سِپاهی دا سِر لهِ گِآ۔ باکیآں نے هُںم-هُںما کے آپ نُوں پکڑ لِآ۔ ماں پُّت ڈُوںگھی نیںدر توں جاگدے هی سِر پُّٹدی کھُںب واںنگ پھڑے گاے, هّتھاں دے جور دی کوای پےس نا گای, تِنّاں دیآں مُسکاں کّسیآں گایآں. ار کُوچ بولی۔

تُرک سوار تھّک رهے سن, ار چھےتی پهُںچنا چاهُںدے سن: سِپاهی کُجھ بهُت پرسنّ نهیں سن هواے ار جی وِچ کچیچیآں وّٹ رهے سن کِاُںک ِاک ساتھی مروا آاے تے پھڑ کے سبھ ِاکو مرد لِآاے. نال ِاک بّچا تے ِاک تیویں۔ هُسِآر بےگ نے سوچ سوچ کے چھےتی پهُںچن دی ِاه وِاُںت کّڈھی کِ سُهیاے نُوں پالکی وِچوں اُتار کے بیبی تے بّچے نُوں بِٹھا دِّتا جاوے تے کهار پینس چّکی جان تے ِاک ِاک کهار نُوں اّدھ اّدھ میل تے ساه کّڈھن واستے چھّڈِآ جاوے تے سُوهیاےں نُوں اُس دی تھاں لايا جاوے۔ ِاس هُکم دے هُںدے هی پهاڑاں دیآں چوٹیآں پُر پای برپھ واںگُوں سوهیاےں جی نُوں هےٹھاں آاُنا پِآ ار اُس گھاه واںگُوں جے گھوڑے اُتے لّدِآ هويا هو کے بی اُسے دا چارا بندا هَے, پںڈت جی نُوں پالکی دی سواری کرن توں سواری بننا* پِآ۔ پر پھےر هُسِآر بےگ نُوں مالک دا ڈر اُپج پِآ کِ متاں نواب ساهِب سُوںهیاےں دی بےپتی پر گُّسے هو پَےن پھےر کی کراںگے? پھےر اُس نُوں پالکی وِچ بِٹھاکے آپنی جان تے چِرک دا دُّکھ سهِ کے بُرے هال تے مںدی چال پَےںڈا مُکايا تے سِںگھ جی نُوں کَےدکھانے پُچايا جِتھے ِاک کوٹھی وِچ آپ بںد کیتے گاے۔

اَےسے اَےسے مهاتماں دے نال اَےسے اُپدر هُںدے دےکھ کے مانوں رات دا کلےجا بی پاٹ گِآ۔ رات دے اُهلے وِچ هواے پاپاں نُوں دےکھن

––––––––––

* سواری کرنا-گھوڑے آد اُتے چڑھنا۔ سواری بننا گھوڑے واںگ سوار دے هےٹھ آاُنا۔

لای سُورج دےاُتا نِکل آےا پر سرم دی ماری رات پُورب دی دِسا وِچ اَےسی دھُںد چھڈ گای کِ جِس کرکے سُورج بی کُچھ چِر لهُو رںگے بّدلاں وِچوں جتناں نال سِر کّڈھدا دِّسدا سی۔ کوای پهِر دِن چڑھے هاکم دی کچهِری لّگی ار کَےدی آپ ساهِب دے رُو-ب-رُو هاجر کیتے گاے۔ ترِکھی رَوسنی دے ساهمنے جِںکُر اّکھاں مِٹ جاںدیآں هن, تِوےں سِںگھ جی دے تےج اّگے هاکم جی سںکُچ گاے ار اچرج هو هو تِنّاں بںدھُوآں نُوں دےکھدے رهے۔ ِاس چُپ نُوں توڑنے لای ِاک مُّلاں ساهِب جی, جو سبھا وِچ سن, بولے:-

هجُور! آپ نے دےکھِآ ِاسک کاپھر هَے, ِاسک دا مُتاا (دَولت) هُسن (سُںدرتا) هَے سو کاپھر نے کاپھراں نُوں دے چھّڈی هَے۔ کَےسے سُںدر تِنّے چِهرے مانوں سُورج دے تِنّ ٹُکڑے هو گاے هن, جاں کوای ٹُّٹدے تارے رُوپ دھار کے آ کھلوتے هن۔ کَےسے سُکمن بُکمن (چُپچاپ) دںد کھںد دیآں پُتلیآں واںگ کھڑے هن, کوای جانے کِسے کاریگر نے پارے دے کھِڈَونے بنااے هن, جاں سانِآ کُدرت (پرمےسر) نے بِجلی نُوں مُجّسم (دےهدھاری) کر دِّتا هَے۔ بهِست (سورگ) وِچ جرُور اَےسے هی (سُںدر) رهِںدے هونگے ? هاِا اپھسوس! کِآ اَےسی سُںدرتا دے پُتلے کاپھر رهِنگے? ار مرکے دوجکھ (نرک) دی اّگ بھرنگے ? کاس! اےه مومن هُںدے ار بهِست وِچ پهُںچکے اُتھوں دی رَونک ودھااُںدے۔ جُناب, ِاهناں سُهنِآں نُوں دین وِچ لِآوے, ِانھاں نُوں بهِست دی جینت (سجاوٹ) بنااَو, آپ دے سارے گُناه ماپھ هو جانگے۔ کِآ ِانھاں دے بهِست وِچ گِآ رَوسنی دی لوڑ رهِ جااےگی? هاں, جُناب مےری راِا ِاه هَے کِ ِانھاں دی جان بکھسی کیتی جاوے, مارِآ نا جاوے, دین وِچ لَے آںدا جاوے۔ مرد سِآنا دِّسدا هَے, جان بچن دی کدر کرےگا تے دین کبُول کرےگا۔

ِاه دینی جوس بھڑکا دےن والے سبد اَےس ترھاں دے پاے جِںکُر کوای دو پدارتھ رگڑِآں گرمی اُتپت هُںدی هَے تِوےں مُّلاں دے بچناں دے سروتِآں دے دِلاں دی رگڑ نے گرما گرم جوس بھرِآ ار سبھ بول پاے کِ 'هاں, ِانھاں نُوں جرُور دین وِچ لِآاَو'۔

مُّلاں— هاں جی, نےکی تے پھِر پُّچھ پُّچھ, جِنّیآں پلاں ِانھاں دیآں کُپھر وِچ بیت رهیآں هن, سبھ بِارتھ ار ساڈے سِر دوس هَے۔ جلدی دین دا جاما پهِنااَو! آهاں! کَےسے بھاگاں والے جیو هن? جیو نهیں; هُسن نے رُوپ دھارِآ هويا هَے. بھلا هويا جو هُسن ِاس ترھاں کابُو آ گِآ۔ هُن تاں ساری کَوم نُوں لابھ پهُںچ جااےگا۔ کِاُںک بھاای مومنےں! جد هُسن هی مُسلمان هو گِآ پھِر پِچھے کی رِها? اّگے بهادری وی تاں اساں مومن بنا هی لای هَے۔ کاپھراں دے گھر بهادری هُںدی سی سو اساں دینی جوس دی هِکمت نال آپنے دین وِچ لَے آںدی هَے۔ کِآ اّچھا هووے جے دُنیآں دے سبھ اُّتم پدارتھ مومناں دے هی پاس آ جان۔

ِاس تُرک هاکم دا ِاک مُوںه چڑھِآ مُساهِب بڑا مکھَولیآ سی ار جو اجوگ کُجھ کهِ بَےٹھے تاں هاکم نُوں بُرا نهیں لّگدا سی تے سارے اهِلکاراں نُوں سهِنا پَےںدا سی, مُّلاں دی گّل سُن کے جھّٹ بول اُٹھِآ:-

ٹھیک هَے هجرت! ٹھیک, پر (مُوںه ماڑا کر کے) هُن اُه 'بهادری' کڑاه پرساد تے موهِت هو گای هَے۔ سو تُسیں اُس دیآں ٹںگاں باهاں بنّھے جو لںگڑی لُولی هو کے تُهاڈے گھر هی پای رهے, باهر نا جا سکے, نهیں تاں اںمرِت پی کے تُهاڈے هی آهُو لاهُن لّگ جاوےگی۔

مُّلاں— ٹھیک هَے, هُن اّج سِّکھ کابُو آ گاے هن ِاتھوں هی کںم سُرُو کردے هاں۔ دےکھو اَےسے کںم اّلا نے راس کیتے هن, میآں آرپھ کھاں دے گھر اَولاد نهیں هَے, ِاه گُلاب دا بُوٹا (بال) مومن بنا کے اُنھاں نُوں بکھس ديو, جو گھر وِچ چراگ روسن هو جااے ار چار سُّکیآں گودیآں هریآں بھریآں هو جان۔ آپدے کبجُل وسُولی* دے مُنیم دی جگھا کھالی هَے, ِاه سِّکھ بسرے (چِهرے) توں پڑھِآ هويا جاپدا هَے, ِاسنُوں اُتھے نَوکر کرکے میآں دین دی

––––––––––

* تنکھاه دا کاگج۔

لڑکی نال نِکاه (وِآه) کر ديو مےرا گھر بیوی دی مَوت نے وَےران کر دِّتا هَے, سو ِاه بیوی اُس اُّجڑے گھر نُوں وساکے تُهاڈی ناموری کرےگی کِ اَےسے دیندار نواب ساهِب هن جو مُلانے کاجیآں پُر اَےسیآں سُهنیآں بکھسِساں کردے هن۔

نواب ساهِب مُسکرااے۔ مکھَولیاے نے تاڑ لِآ کِ بیبی نواب ساهِب بّچِآ چاهُںدے هن تے مُّلاں هوریں کُجھ آپنا هر جما رهے هن, نواب ساهِب نُوں سَےنت کرکے بول اُٹھے:-‘پںڈت پاںدھے کاجی مُّلاں چَوهاں توں کھبردار ! "

ِاس وےلے ِاک آدمی آےا جِس نے دّسِآ کِ امکے گِراں دے سِرکردے دے چار پںج آدمی جے ِانھاں نُوں پھڑن پهِل جںگل وِچ گاے سن, ِاه اُنھاں نُوں گھاِال کرکے سُّٹ آاے هن, تد سارے درباریآں دے چِهرے لال هو گاے, ار کرودھ نال کںب اُٹھے۔ کِسے نُوں تیمت تے بّچے دی بهادری پُر سلاگھا کرن دا اُّتم کھِآل نا پَےدا هوےا, کرودھ هی چھا گِآ۔ هاکم ساهِب نُوں بی گُّسا آےا پر سیل کَور دا سُںدر رُوپ دےکھکے آپ نے هکُوم دِّتا: لَے جااَو مردُوداں نُوں کَےد وِچ۔ دُوسرا هُکم دُپهِر نُوں دِآںگے۔ دربار برکھاست هوےاں, هور سارے آپنے آپنے ٹِکانے نُوں چلے گاے; هاکم ساهِب تے مسکھرا مهِل نُوں چلے گاے۔ سراب پین توں پهِلاں مسکھرے نے هاکم نُوں پّکِآں کر دِتا کِ ِانھاں نُوں مُسلمان بنا لاَو ار هور جُلم نا کرو تے تریمت نُوں مهِلی داکھل کر لوو, اَےسی بےگم مِل سکنی اسںبھو هَے۔ اُدھر آپ مسکھرا ساهِب جِهلکھانے پهُںچے ار سِںگھ جی نُوں سمجھااُن دا ےتن کردے رهے, پر اُّتھے کُجھ پےس نا گای۔ پھِر سںجھ وےلے سِںگھ جی نُوں مهِلاں وِچ بُلا کے سمجھايا, دھمکايا, للچايا تے ڈرايا گِآ; پر "پّتھر مُول ن بھِّجای سَے ورِهاں جل اںدر وسَے"۔ هُن وهُٹی پُّتر ِاک کوٹھڑی وِچ تے سِںگھ جی ِاک کوٹھڑی وِچ اّڈے اّڈ بںد کیتے گاے۔

10. کاںڈ

دِن هُنالے دی برپھ واںنگ ڈھل گِآ سی کِ نواب ساهِب, مُّلاں, مسکھرا تے هور مُساهِب ِاک کھُلھے مَےدان وِچ پهُںچے ار سپھ بنّھ کے بَےٹھ گاے۔ بھُجںگی تے سِںگھنی مُسکاں کّسے هواے ِاک پاسے نںگی تلوار دے پهِرے هےٹھ کیتے گاے, دُهاں دے پَےر کِّلِآں نال کّسے گاے۔ ساهمنے پاسے ِاک ٹِکٹِکی لگاای گای ار سِںگھ جی دے هّتھ پَےر تے لّتاں اُس نال جکڑے گاے۔ مُّلاں جی نے پُّچھِآ: "اَے سےر! سےر بن, کِاُں آپنی جِںد نُوں دُّکھاں دے هوالے کردا هَے! اجے بی سمجھ تے چھّڈِآ جاوےں! "

سِںگھ- هے راج مد واليو! جے جی چاهے کرو پرواه نهیں, کَون چمڑے نُوں پِآر کرکے جِںد نُوں پتِت کرے! کَون سونے دے بدلے کَوڈی لَےںدا هَے ? ِاه سریر سدا نهیں, اںت مرےگا, مرنے ديو۔

سِںگھ دا بچن سُندے هی ِاک کالے بںب رںگ والا, رات دا- -بی بابا, جِس دی سُورت نُوں وےکھکے بھَے آوے, نِکلِآ ار پُورے بل نال سُوت کے سِںگھ جی دی پِّٹھ پُر کوٹڑے مارن لّگا۔ کوٹڑا کی وّجدا هَے ? چھوی واںگ کھّل نال اُڈا لِجاںدا هَے, دھوبی پٹڑے پُر کُجھ ترس کردا هَے پر هَےںسِآرے جّلاد نے سِںگھ جی دی پِّٹھ پر ماں دا سارا پیتا هويا دُدھ کّڈھ لِآںدا۔ پِّٹھ پهِلے لال هوای, پھےر اُپٹی, پھےر چھالے اُبھرے تے کِتے کِتے چربی نِکل پای۔ لاڈاں تے سُکھاں پلے بهادر نے, جِس نے کدے اَوِا نهیں سهاری سی; ِاس بهادری نال سهارِآ کِ ِاک سهارن دے • ےتن ار دُوجی اسهِ پیڑا نے بےهوس کر دِتا۔ سِںگھنی ِاس کسٹ نُوں دےکھکے پِںجرے پاے سےر واںگ تڑپ رهی سی۔ هر کوٹڑے دے وّجِآں کلےجا اُبھرکے مُوںه نُوں آ جاںدا هَے, پر کوای پےس نهیں چلدی۔ چاهُںدی هَے کِ اّکھاں میٹ لاے ار کنّاں وِچ اُںگلاں دے لاے, پر هااے کِسمت! هّتھ بھی بّدھے هواے هن, کنّ کَون مُںدے? اّکھاں میٹدی هَے, پر کوٹڑے دے کڑاکے نال اُبال جِها سِر نُوں چڑھدا هَے کِ اّکھاں تهک کے بںد نهیں رهِںدیآں۔ سںگمرمر پر

کنیآں پَےن واںگُوں گلھاں پر هںجھُو وگ رهے هن, مانو سارے سری دا لهُو دےه توں دُکھی هو کے اّکھاں دے رستے وهِ چلِآ هَے۔ آپ کےهی اَوکھی بِپتا وِچ گرسی گای هَے۔

بھُجںگی ول دےکھو, هِلدے جل وِچ چںد دی مُورتی واںگ ه تھر کںب رِها هَے, اّکھاں وِچوں هںجھُوآں دا هڑھ جاری هَے, ار اے گُرُو! پِتا دی رّکھِآ کر دا دردناک سبد اَےسا کلےجا پاڑ کے نِکلدا هَے, کِ وِچارے دی گِّگھی بّجھ گای هَے. سںگھ بَےٹھ گِآ هَے, پِآرا چِهرا گھٹاں هےٹھ آاے چںد واںگُوں مّدھم پَے گِآ هَے. پر راجمد والے جروانِآں دے هِردے وِچ رتا ترس نهیں پَےںدا بےهںس هُںدے هی کورڑے بںد کیتے گاے, مُوںه وِچ پانی چويا گِآ۔ پر بےسُدھی جےهی سی تےهی رهی۔ ِاس ترھاں هی چُککے لَے گاے تے تِنّے اّڈ اّڈ کوٹھڑیآں وِچ بںد کیتے گاے۔ جد رات تھوڑھی جِهی بیتی تاں سِںگھ جی گھّٹے وِچ پُٹھے دااُ بےهّس پاے کُجھ کُجھ هںس وِچ آاے; اّکھاں پّٹ کے دےکھدے هن تاں کُجھ دِّسدا نهیں: سریر آکڑ  گِآ هَے, کِسے پاسے مُڑدا نهیں, پِّٹھ چیساں ماردی هَے, ڈاڈھی گھبراهٹ هُںدی هَے۔ پاس کوای اها نهیں, ترس والا کوای نےڑے نهیں۔ هاں ماں دے رام تے لال! تَےنُوں ماں هٹک رهی سی بّچا! سمجھ کے کدم رّکھ, پر تُوں آکھدا سَےں کِ نهیں پرےم دا رستا هی اَےسا هَے, هُن دےکھ پرےم نے کی رںگ جمايا هَے, کھّل تّک اُدھےڑ دِّتی هَے۔ دّس اَےس وےلے تےرا کَون هَے ? ٹھیک هَے. اسیں تاں سِںگھ جی دے کلےساں نُوں وےکھکے بِلبِلا اُٹھے هاں پر اُهناں دے اّےاسی من وِچ گُرُو دی مُورت بِراجمان هَے, جو ِاس کسٹ نُوں سهارا دے رهی هَے, ار دُّکھاں تے پیڑاں ولوں وٹا کے من نُوں آپنی وّل کھِّچ رهی هَے, پیڑا بھروسے نُوں ڈھِّلِآں نهیں کر رهی, سگوں سُرت کّٹھی هو هو ودھےرے اںدر وار نُوں هو کے جُڑدی هَے۔ هُن کُجھ کُجھ اواج کنّیں پَےن لّگ گای, بُوهے دے کھڑکن دی آواجُو آای۔ پلو پلی وِچ بُوهے کھُلھے ار ِاک لںماں جوان سِّدھے داڑھے والا, پھرِستِآں ورگے چِهرے والا اںدر آيا۔ پںج سّت

سےوک اُس دے نال سن۔ مسال بل رهی سی۔ ِانھاں کَےدیآں دا دروگا تے هور مُلاجم سهِمے تے کںبدے هواے مگر مگر سن۔ سِںگھ جی دی دسا وےکھکے اُه بھلا پُرکھ اّکھاں وِچ جلبھر لِآيا ار دروگے ول تککے بولِآ:-

'کاپھر ملاُون۔ گارت کرو کھُدا تَےنُوں ار تےرے مالک نُوں بےکساں پُر ِاه وهِسیآنا جُلم۔ کھُدا دے اّگے ديوگے جا کے کی جواب ? مُوںه کالا هواُو تےرا ار جلےگا دےجکھ دی اّگ وِچ۔ آپنے سےوک نُوں بولِآ:- 'چارپاای اُرے لِآاَو۔ ' جھّٹ مںجی هاجر هوای, آپ نے سِںگھ جی دے چرن چُںمے, ار ورن پھرن رّدِآں بڑے سهارے نال سِںگھ جی نُوں چُک کے چارپاای پُر پُٹھا لِٹايا تے چُکوا کے لَے تُرے۔ درےگا کُجھ اُجر کرنے لّگا کِ هاکم دا هکُوم نهیں مِلِآ, مَےں مارِآ جاواںگا, تُسیں 'مُسلمان هو کے ِاه کی کر رهے هو?

بھلا پُرکھ- (لال اّکھاں کرکے) 'چل دُور هو ناماکُول۔ مُسلمان هو کے? کِآ مُسلمان نام جالم دا هَے? هَے. مُسلمان نام کھُدا تے ایمان رّکھن والے بںدے دا هَے, جو بنی نےا ِانسان نُوں کھُدا دے جان کے پےار کرے۔ مُسلمان دا پھرج ِانساپھ هَے, رهِم هَے, جُلم نهیں۔ ِااُں کهِںدے ِاه مُسلمان پھکیر جی سِںگھ جی نُوں لَے کے پّترا هو گاے۔ سےک! ِانھاں نُوں پتا نهیں سی کِ سِںگھ جی دی وهُٹی تے پُّتر نال دیآں هی کٹھڑیآں وِچ تڑپھ رهے سن۔

ِاس بھلے پُرکھ دا ڈےرا سهِروں باهر کُچھ واٹ تے سی. ِاک بن وِچ کُٹیآ پا کے رهِںدے سن۔ جات دے ِاه سّےد سن تے اّلا والے پھکیر سن۔ آپ بھاای منی سِںگھ جی دے پاس بهُت مُّدت رهے سن ار اُنھاں دی کِرپا کرکے هی ِاه پھکیری نُوں پراپت هواے سے۔ اجے چھوٹی اوستھا هی سی کِ سِںگھ جی سهید هَے گاے۔ وَےراگی هو کے آپ نے ِاتھے بن وِچ ڈےرا کیتا تے تپّسِآ کردے رهے۔ ِانھاں دی کرامات دی اَےڈی دھُںم سی کِ سارے ِالاکے دے

لوک ڈردے سن۔ کی هاکم کی پِآدا کوای چُوں نهیں سی کر سکدا۔ اّج رات جاں آپ نُوں سِںگھ جی دی کسٹنی دی کھبر پهُںچی تد دَوڑے آاے ار کِسے دی پرواه نا کرکے اُنھاں نُوں ململی کڈھوا لَے گاے۔ اُس وےلے جد تُرک هاکم بےنِآایآں کر رهے۔ سن سابر ساه ورگے سّےد مَوجُود سن جو پُّجکے نےکی کردے سن۔ سّےد ساهِب جدوں بِجَے سِںگھ نُوں لَے کے گھر اّپڑے تاں سِںگھ جی دی سُورت دےکھ کے بھاای منی سِںگھ جی ےاد آ گاے, ار کلےجے اَےسی دھُوه پای کِ ڈھےر چِر تّک هواے۔ اپنے مُرسِد دے تاں اںتلے درسن نسیب نهیں سن هواے, پر ِانھاں نُوں اُنھاں دا رُوپ جان کے کھِدمت کرن لّگے۔ ار اَےسی سےوا کیتی کِ کُجھ چِر پا کے سِںگھ جی نَو-بر-نَو هو گاے۔

اُدھر دا هال سُنو— هاکم نُوں جد کھبر هوای سابر ساه جی سِںگھ جی نُوں کّڈھ لِگاے هن, تد سّپ واںنگُو وّل کھا کے رهِ گِآ۔ بتھےرا چاهِآ کِ کُجھ کراں, پر مُسلمان پھکیر دا ڈر ِاّڈا بَےٹھا هويا سی کِ کوای اّکھاں ساهمنے نهیں سی کر سکدا۔ هور تاں کُجھ پےس نا گای, پر سیل کور تے ورِآم سِںگھ نُوں مهِلیں لَے گِآ ار اُنھاں نُوں ڈراوے دےنے سُرُو کیتے کِ کِوےں اےه آپنا دھرم چھّڈ دےن, پر کِسے نے ِاک نا منّی۔ ِاک دِن سیل کَور نُوں چّکی پیهن لا دِّتا ار مُںڈے نُوں بی هلکے هلکے کوٹڑے مروااے۔ اُدھر سابر ساه جی نُوں سِںگھ هُراں توں پُّتر تے وهُٹی دے کَےد هون دا پتا لّگ گِآ سی۔ سِںگھ جی تاں اُنھاں دی سےوا نال راجی هو رهے سن تے پھکیر جی سیل کَور دے چھُڈااُن دا اُپااُ بی سوچدے سن, پر لّجھدا نهیں سی۔ کِاُںک بھاوےں پھکیر جی دا ڈر سبھ منّدے سن, پر کھاس مهّل وِچ جا کے بهُت وّج وجا کے هّتھ پااُنوں پھکیر هُریں وی رُک رهے سن: کای دِن پھکیر نے سوچاں دے گھوڑے دُڑااے; چھےکڑ ِاه سوچ کے کِ مهِل وِچ چّل هی وڑیاے تے اچانک جا کے اُنھاں نُوں وی چھُڈا لِآایاے, جو هواُں سو دےکھی جااُو, سِںگھ جی اتے مُریداں نُوں نال لَے کے آ گاے۔ دلان وِچ وڑے سن

تد اُپروں آپنی کوٹھڑی وِچوں سِںگھنی تے بھُجںگی نے بِجَے سِںگھ دے درسن کیتے, اُنھاں نُوں تںدرُست وےکھ کے جی پرسنّ هو گِآ, سبھ دُکھڑے بھُّل گاے۔ سُکر هَے کرتار دا کِ سِںگھ جی سهی سلامت نجر آاے پر اپھسوس! مےل هون دی تھاں لںما وِچھوڑا پَے گِآ۔ چھکیر جی اجے پَوڑیآں وِچ هی سن کِ هاکم نے اُتوں پتا پا کے اُنھاں نُوں جھّٹ دُوسرے رستِاُں باهر کّڈھ دِّتا تے هُکم دِّتا کِ سواراں دا دستا نال کرکے لاهَور تور ديو۔ آپ هےٹھاں آکے اُنھاں نُوں اّگلواںڈھی ستِکار نال مِل پِآ۔ جدوں پھکیر نے پُچھ بھال کیتی تاں پتا لّگا کِ دووےں لاهَور گھّلے جا چُکے هن : ِاه پتا پا کے آپ نِراس مُڑ آاے۔ جدوں سِںگھ جی نُوں پتا لّگا تاں اَوه بڑے اُداس هواے ار پھکیر جی توں آگےا مںگن لّگے کِ لاهَور جا کے سِںگھنی دی بھال تے رّکھےا کریاے۔

11 کاںڈ

جے کو ست کرے سو چھیجَے تپ گھر تپ ن هوای۔۔

جے کو نااُ لاے بدناوی کل کے لکھن اےای۔۔

(راگ: م: ۱, پنّا ۹۰۲)

ست دھرم کاِام رّکھن والِآں نُوں دُنیآں دُّکھ دےںدی هَے; نام سِمرن والِآں دی بدنامی هُںدی هَے تے گھر گھر واراں تُردیآں هن, اںت ِاتھوں تک هُںدا هَے کِ دُنیآں اُهناں دیآں جِںداں نُوں بھی نهیں چھّڈدی; پر واه دھرمیاَو! تُسیں جِںداں دےںدے بھی هّسدے هَے۔ کارن ِاه هَے کِ ِانھاں لوکاں دے هِردے وِچ سارے کارناں دا کارن پرماتما اَےاُں پرکاست هُںدا هَے جِّکر دِن نُوں سُورج۔ جِںکُر چانن وِچ جیو نهیں گھابردے, تِوےں دھرمی جیو پرماتما دے مِلاپ هواے تے اُس دے پِآر تے چاننے وِچ نهیں ڈولدے۔

سیل کَور تے بھُجںگی لاهَور نُوں تےرے گاے۔ جِس جّتھے وِچ دھرمی جیو تُرے سن سے پںج سّت هور سِّکھاں کَےدیآں دی مںڈلی سی ار کُچھ

بادساهی کھُنامیآں کرن والے هور کَےدی بی سن۔ پںجھی تیه کُ آدمی ِاستریآں دی بھیڑ بھاڑ سی, ار ِاک دستا سِپاهیآں دا, دو هوالدار تے ِاک جماںدار نال سن۔ اےه اهِدیاے* کٹھورتا دا کںم کردِآں کردِآں پّتھر چِّت هواے هواے سن ار ِانھاں دے جماںدار دا ڈاکُو ٹےلِآں نال سںبںدھ سی, جِنھاں دی لُّٹ دی پّتی نال ِاه مالا مال هو رِها سی ار آپنا پِںڈ وسا لِآ ساسُ۔ نَوکری ِاس واستے کری جاںدا سی کِ جد کدے اُس دے دھاڑوی مِّتر پھڑے جاںدے تد کِسے نا کِسے هیلے نال اُنھاں نُوں چھُڈوا دِںدا سی۔ اُس هنےرے سمےں کای اَےسے هاکم هُںدے سے جو اُپروں تاں سرکاری نَوکر بنے رهِںدے تے اںدروں پرجا دا گھات کروااُںدے رهِںدے۔ جد پاتساهاں تک کھبراں پهُںچ جاںدیآں تد سِّکھاں دے مّتھے مّل کے چھُٹکارا پا جاںدے ار بهُت وےری بےگُناه سِّکھاں نُوں پھڑکے اگے ڈھو دےںدے کِ ِانھاں نے ڈاکے مارے هن ار دےس نُوں لُّٹِآ هَے۔ ِاکُر انےکاں بےگُناه پرمےسر دے پِآرے سِّکھ, جو بےگُناهاں نُوں مارن دا وّل وی نهیں جاندے سے ار دھرم دی کَوڈی بِناں پھُّلی دا ڈوڈا بی اںگیکار نهیں کردے سے جِںداں گُآ بَےٹھدے  سے۔ جے تاں وّڈے هاکم کُجھ دِل دےن والے هُںدے تاں سّچ جھُوٹھ دے نِتارے هُںدے, پر اُه تاں اّگے هی سِکھ نام توں گُّسے وِچ بھرے پیتے رهِںدے سن۔ جد چھوٹے هاکم اُج سِکھاں نُوں لااُںدے تاں اَوه جھّٹ امنّاں کر لَےںدے, سّچ جھُوٹھ دے نِتارے دا جتن نا کردے۔ جِکُّر اّج کّل ادالتاں بنیآں هوایآں هن, پُلس جُدا هَے, ادالتاں وّکھ هن, پھِر ِاک توں دُوای تے دُوای توں اّگے سُوبے دیآں وّڈیآں ادالتاں هن, کانُونّ بنے هواے هن تے کانُونّ دی رهِبری وِچ ٹُرن لای بی کانُونّ لِکھے هواے هن تے وکیل مدد لای هن, آدِک۔ چاهے ماڑے هاکم ِاس سِلسِلے وِچ بی ماڑاپن کر سکدے تے کر جاںدے هن پر کوای تریکا تاں هَے تے ِاس ترھاں سّچ جھُوٹھ دے نِّتر پَےن دا

––––––––––––

* سِپاهی۔

ودھےرے مَوکِآ بی هُںدا هَے۔ نا تاں ِاس پرکار دے کای تریکے اُس سمےں هَےسن تے نا هی اکبر والی چون هاکماں دی سی کِ نےک دھرمی ڈھُوںڈ ڈھُوںڈ کے رّکھے جان تے نِآں کرن دا پُورا پُورا جتن هووے۔ نا هی مهاراجا رنجیت سِںگھ والے کںم: چںگی چون. آپنی نِگرانی تے ادل وّل کھاس توّج دا تریکا سی۔ ِاس سمےں تاں انےاے کای ڈھںگاں نال پروِرت سی, جِوےں پٹھاناں دے اںت سمےں اںدھکار سی, جِس بابت ستِگُر نانک دےو جی نے ڈِّٹھا هال دّسِآ هَے:-

راجے سیه مُکدم کُتے۔۔ جاِا جگاِان بَےٹھے سُتے۔۔

(ملا: وار, پنّا ۱۲۸۸)

تے بھاای گُرداس جی نے دّسِآ هَے:-

راجے پاپ کماںودے اُلٹی واڑ کھےت کاُ کھاای۔۔

(وارا بھا: ۱/३०)

اُسے ترھاں ِاس مُگلاں دے اکھیرلے سمےں بی دھّکےساهی پردھان سی۔"

جد اےه کَےدی تُرے تد ِاک ِاک کَےدی دے نال دے دے سِپاهی کیتے گاے۔ کَےدیآں دے هتھ بی بنّھے هواے سے۔ ِاس پرکار دُّکھاں دے پَےںڈے

––––––––––

* بھاای کرم سِںگھ جی کای ورھے ِاتِهاس کھوج کے اُس سمےں دے هاکماں بابت لِکھدے هن:-

اُهی دِنی شاهی دا پربںدھ اَےسا ڈھِلا سِ کِ نِّکے موٹے پِںڈا نُوں جراوراں دیآں واهراں سدا هی لُّٹ لِآ کردیآں سن۔ (بںدا بهادر, پنّا 12)

اُهی دِنی باهر دے پِںڈاں وِچ سدا بھےکھ ورتی رهِںدی سی, کِاُںک آاے دِناں دیآں دھاڑاں,کانُونّی تے املا دیآں سکھتیآ گریب جِمیدارا پاس کُچھ نهی سن رهِن دِںدیآ سن

تُلکا دے جُلم جو هاکم بی نهی سن,اَےاُ دّسدے هن آس پاس دے پِںڈا دے سبھ کاجیآں, سّےدا تے شےکھا دے جُلما توں اّکے هواے سن

مُکااُںدِآں جد دو کُ دِن بیتے تد جماںدار ساهِب دی سوےر سار سیل کَور پُر نجر پَے گای۔ اُسدے سُهل هّتھاں نُوں نیل پاے تے گھاساں لّگ کے جیکاں پَے رهیآں دے کلےس نُوں دےکھکے ِاس دا کرڑا هِردا بی پںگھر پِآ۔ جماںدار نے ماں پُّتر دیآں هّتھ-کڑیآں اُتارن دا هُکم دِّتا ار سِپاهی ِاک هور اُهناں دے نال کر دِّتا۔

رات آ گای, ِاک سراں وِچ ڈےرا هويا, سبھ کَےدی اُسے ترھاں دُّکھاں دے وِچ پاے رات بِتااُن لّگے, پر سیل کَور تے بھُجںگی نُوں اّج اُلٹا کںم آ پِآ, چںگے سُتھرے کوٹھے وِچ اُتارا مِلِآ, پّکے پکااے چںگے پرسادے کھان نُوں آاے, سَون واستے کُجھ بِسترے آد سمان بی آ مَوجُود هواے۔

سیل کَور دا سِآنا من سوچدا سی کِ کی کارن هَے جو اَےس ترھاں کِسمت پلٹا کھا رهی هَے? جی وِچ لکھدی سی کِ کوای هور بلا آ رهی جاپدی هَے۔ جِّکُر هنےری وگن توں پهِلے پَےن هِّلنوں بِلکُل بںد هو جاںدی هَے, مانوں هَے هی نهیں تِوےں جد جد وِچاری تے بِپتا پای, پهِلے پُورن چُّپ چاپ جےهی نے مُوںه دِکھايا تے پھےر بِپتا نے آ دبايا۔ اَےسیآں سوچاں نُوں سوچدی نے جِگر دے ٹُکڑے نُوں تاں سُآ دِّتا, پر آپ بَےٹھی پاٹھ لّگی کرن۔ اّدھی کُ رات بیت گای۔ بانی دے پاٹھ دی مدھُر سُر نے بَےکُںٹھ دا پربھااُ بنّھ دِّتا ار اُّچڑ چِّتی لااُنے والیآں گھڑیآں آنںد وِچ بِتیت هو گایآں۔ پھِر, سیل کَور نام سِمردی اںدر جُڑدی گای, ِانّاں جُڑی کِ اںگ بی هِّلنےں رهِ گاے۔ اںدرلے دا سهِج رَو واهِگُرُو جی وِچ لّگ کے جُڑ گِآ۔ جد سبھ دُنیآں سَوں گای ار کوای جاگدا نا رِها, بِنا روگی تے جوگی دے, اتھوا ِاس سارے پسارے دی اںماں کُدرت دے, تد سیل کَور دا بُوها کھڑکِآ پر اُه هِّلی نا۔ گھڑی کُ مگروں چُوتھی پُّٹی گای ار ِاک سِپاهی نے سُنااُنی سُناای کِ 'جماںدار ساهِب ےاد کردے هن۔' پر سیل کَور اڈول ٹِکی رهی, اُّتر تّک نهیں مُوںهوں نِکلِآ, مانو کوای پّتھر دی مُورتی دھری هَے۔ جِاُں

جِاُں اُه بُلاوے اُس بھجن مُورت دی اںدرلی برِتی کّٹھی هی کوای رهی۔ سِپاهی نُوں اُس وّل تّک کے کُچھ بھَے آيا, بھَے کھا کے هّکا بّکا هو پِچھے مُڑ گِآ ار جا کھبر سُناایاَوس کِ اُه تاں پّتھر هوای هَے تے اُس ول تکدِآں هَول پَےںدا هَے۔ ِاس وےلے جھّکھڑ جھُّل رِها سی۔ اَوتھوں هور آدمی آاے, جاں اُنھاں نے آ کے اںدر جھات پاای تاں اُه وی سهِمے۔ ِاک دا سِر گھبرايا تے دُوسرے دا کلےجا تربھکِآ۔ جِّکُر سّپ نِکلے تے لوک دُوروں دیوا اّگے کر کر دےکھدے هن, پر اّگے کدم ِاک نهیں پُّٹدے تِوےں ِاه سِپاهی دیوا اّگے اّگے کر کے دےکھن دا ےتن کرن, پر پَےر دلھیجوں اںدر نا پااُن, چھےکڑ ِاه بھی هَول کھا کھا کے مُڑ گاے۔ سیل کَور اَےسی نِمگن سی کِ اُس وےلے کوای سِر کّٹ دےںدا تد بی اُس نُوں پتا نا لگدا۔ سیل کَور بِهوس نهیں سی, پر آپنے آپ وِچ نِمگن اَےسی جُڑی هوای سی کِ مانو بےسُدھ هی سی, پر اُه سی لِو دی اںترمُکھ جُڑ وِچ۔

جد جماںدار نے سُنِآ کِ اُه بیبی پّتھر هوای بَےٹھی هَے تے اُس کول جاںدِآں هَول اُٹھدا هَے تے ِاک توں ودھیک آدمی ساکھ بھردے هن, تد اُسدا دِل بی کُچھ سهِمِآں۔ پاپ کرن وےلے دِل بھاوےں کرڑا هُںدا هَے, پر جے کدے بھَے دی نوک اُس وےلے هِردے وِچ چُبھ جاوے تد کاِارتا جور پا لَےںدی هَے۔

جماںدار جی سن ِاک کُلین پُرکھ ِاکھلاکی ساهِت بی پڑھے هواے سن, دِل دے بی کٹھور نهیں سن۔ سی تاں کُسںگ دا اسر سی تے آپنے مهِکمے دے ماڑے لوکاں دی ریسو-ریسی ماڑا اسر لَے لَے ماڑے هو رهے سے۔ هُن جد سهِم چھايا تاں آپنے دھرم وِچ, جو سماچار بھلے پُرساں دے پڑھے هواے سن ار دُسٹاں دے تسیهِآں هےٹھ کھُدا دی اَوهناں نال مَےتری دے سماچار سُنے هواے سن, سارے چےتے آ گاے۔ دانیآل دا سےراں اّگے سِّٹے جانا تے سےراں دا اُس دے پَےر چُںمنے, پھراُون دے جُلماں هےٹھ مُوسا دا وال وِںگا نا هونا, سبھ ماجرے اّکھاں اگے آ کھلوتے۔ دِل وِچ ٹواے پَےںدے جان,اَوهناں

ٹوياں وِچ کیتے کُکرماں دے ڈںگ وجدے جان, پر آپنے سِپاهیآں وِچ پتا نا لّگ جااے کِ ِاه بی ڈر گِآ هَے, ِاس لای هَوسلے دیآں گّلاں کری جاوے۔ ِاّکُر هَوسلا کردِآں بی رںگ اُڈن لّگ گِآ, دھیرج والی سُورت بناوے پر بنے نا۔ هَوسلے دا دِکھاوا دّسن لای آپ اُٹھے ار تُرے کِ چلو دےکھیاے کی هَے? جاں آپ باهر نِکلے تاں ِاک بُّلے نال دیوا بُّجھ گِآ, گھنگھور گھٹا نال گھِری تے کالی بولی رات نے هور ڈر دا سماں بنّھ دِّتا, کِسے پاسيوں اُّلُو دی آواج آای, کلےجا هور سهِم گِآ۔ جھّکھڑ تاں جھُّل هی رِها سی هُن کھےاُںدا بی سی تے گّجدا بی سی۔ هنےرے  وِچ گول گول چھّلے اّکھاں اّگے آاُن, جے وّڈے وّڈے هُںدے مُوںه پاڑ پاڑ ڈرااُن ار اُّڈدے جان ار هور اُنھاں دی تھاں آاُںدے جان۔ چھےکڑ پھےر کّج کجا کے دیوا آيا پھےر تُرے, جد کوٹھڑی دے کول پهُںچے تد دیوے والے نُوں ٹھُّڈا لّگا. دیوا ڈِّگ پِآ تے چُّکن والا ڈھهِ پِآ۔ جماںدار نے کوٹھڑی دے اںدر جھات پاای تاں کی جھاںاُلا پِآ کِ مانوں اّگ بل رهی هَے, پر بیبی تے اُس دے پُّتر نُوں ساڑدی نهیں۔ جماںدار نے دلیجاں تے پَےر رّکھِآ تاں سےک لّگا, ڈرکے پِّچھے هٹ کھلوتا۔ ِاس دے نال دا ِاک سِپاهی کی دےکھدا هَے کِ ِاک سےر ماں پُّتراں دے دُآلے پرکرماں کر رِها هَے ار گھُور کے ِانھاں وّل تّکدا هَے۔ پھےر اُس نُوں اَےاُں لّگا کِ سےر گّجِآ ار سِپاهی ڈرکے ڈِّگ پِآ۔ باهر بِجلی کڑک رهی سی; اںدر بِجلی دی لِسک نال بھر گِآ سی; هُن پھےر باهروں کڑکویں گرج اُّٹھی, جھااُلا پِآ کِ ِاک کوای اّلا والے ساهِب کھڑے هن, ار اجراایل پھرِستے نُوں کُجھ اَےاُں دا کهِ رهے هن, “ِان سِپاهیاَوں کو اَور جماںدار کے گںدھک کے جلتے هُواے دوجکھ مےں ڈال دو’۔ میںه هُن مولھےدھار وّس رِها سی تے هنےری جور دی وگ رهی سی, سِپاهی نُوں کی جھاںولا پِآ کِ پھرِستا گُرج اُلاردا هَے, سهِم کھا کے ِاس دا سِر چکرايا تے ڈِّگ پِآ۔ جماںدار بھَے بھیت هو رِها سی, سوچ بی رِها سی کِ

ِاه کیکُوں بھَے هٹے, تاں هُن دُوجے سِپاهی نُوں مُپھتی رُکندین وّل تورِآ کِ جا کے اُس نُوں جگا لِآوے, جے اَوه کوای کلام پڑھ کے ِاس بھَے نُوں دُور کرے۔ کںبدے دِل سِپاهی اُدھر گِآ۔ جماںدار بھاری سهِم وِچ سی۔ بابے بںدے دے وےلے توں آم مُسلماناں وِچ پَےکا کھِآل بَےٹھا هويا سی کِ سِّکھاں کول کوای کلام هَے جو بڑی تاسیر والی هَے۔ جماںدار سوچدا سی کِ ِاه تریمت بھی اُهناں کلاماں توں واکپھ هونی هَے جو لوکی دّسدے هن کِ سِکھ لوک پڑھ کے آپنا آپ بچا لَےںدے هن۔ ٹھیک هَے, اج سارا دِن جد مَےں ِاس نُوں دےکھن آاُںدا رِها هاں تاں ِاس دے بُلھ ورکدے هی دِّسدے رهے۔ ِاه جرُور کوای کلام پڑھدی پای سی۔ کی کیتا جاوے ? هُن مُپھتی ساهِب آ گاے۔ آاے تاں سهی پر سهِمے هواے کوٹھڑی دا جو سماچار سُن چُکے سن اَےسا جی پر بَےٹھا سی کِ آپ آکے هَوںسلے دے کھںگھُورے تاں مارن پر اُدھر تّکن هی نا۔ جماںدار نے کِها, 'مُپھتی جی! کوای کلام پڑھ, مُپھتی جی آِات کریما پڑھن لّگ گاے پر سُر تھِبکویں نِکلے۔

هُن جمین بھُچال نال کںبی, اُتوں بّدلاں دی گڑ گڑ دا سبد اُٹھِآ پر بھاسِآ اَےاُں کِ جمین دے اںدروں کوای واج آای هَے۔ اُهناں جاتا کِ جمین پاٹ چّلی هَے۔ مُپھتی تے سِپاهی تاں ِاک رُکھ نّٹھے, پر پّلا ِاک برِچھ دے کھُںگھے نال اڑ گِآ اُهناں جاتا کِسے بھُوت نے پھڑ لِآ هَے۔ ڈڈِآ کے ڈِّگے۔ جماںدار ساهِب نے کای سکلاں وےکھیآں پر پھےر نّٹھے کی دےکھدے هن کِ کوٹھڑی دی اّگ وِچوں بِجلی اُّٹھی ار کڑک کے اّگے تُر پای ار اَےسے جور دی وّجدی بھاسی کِ دھبّک کھا کے ڈِّگے, کپڑِآں نُوں اّگ لّگ گای جاپی, اسهِ پیڑا نے وِآکُل کر دِّتا۔ پھےر کی دےکھدے هن کِ اجراایل نے پھڑ کے اّگ دے نرک وِچ پا دِّتا هَے ار اُّتھے چُڑ رِها هاں, پر جِںد نهیں مردی۔

––––––––––

* کِاُںک اُنکا کیڑا نا مرےگا ار اُنکی آگ نا بُجھےگی۔ (ےسآه با: 66 آ: 24)

12. کاںڈ

پِچھلے کاںڈ دی وارتا کیه سی? ِاه سیلا دے درِڑھ وِسواس تے کرتار دی بھگت-وّچھلتا سی۔ سیلا نے تاں سِںگھاں والا هٹھ دھار لِآ سی کِ کرتار دے دھِآن وِچ مگن بَےٹھے رهِنا هَے, هِّلنا تّک نهیں ار ِاتھے هی ِاسے رںگ وِچ پراناں دا تِآگ کر دےنا هَے, اکال پُرکھ نُوں سدیو توں بھگتاں دی لاج هَے ار جُگ جُگ سدا بھگتاں دی رّکھدا آيا هَے:-

هر جُگ جُگ بھگت اُپايا

پَےج رکھدا آيا رامراجے۔۔

هرناکھس دُسٹ هر مارِآ پرهلاد ترايا۔۔

(آسا: م: ۱, پنّا-۴۵۱)

ےوگی لوک بھی دّسدے هن کِ اےکاگر چِت پرانی سکتی والا هو جاںدا هَے تے اُس دی جُڑی هوای دھِآن سکتی بڑے کرتّب کر لَےںدی هَے۔ سو سیل کَور دے واهِگُرُو وِچ لِولین دھِآن پر مهاراج دی کرِپا نے اُس دی رکھےا کیتی۔ اُه تاں مرنا مںڈکے بَےٹھی هی سی ار کِسے سهاِاتا دی آس وِچ نهیں سی, ساںایں وِچ جُڑی سی کِ مرن لّگِآں جُڑی هی مر جاواں جو مالک توں اںتر آتمے وِتھ نا پوے, پر اُس بھگتاں دے پِآرے نے میںه, هنےری, گڑے, بِجلی بھُچال ساریآں ڈرااُنیآں تاکتاں چھےڑ دِّتیآں۔ مُسلمان کلاماں دے بڑے بڑے اسر آپ منّدے هن۔ اُهناں دیآں پُستکاں وِچ بڑے بڑے اچرج سماچار هن۔ اُتھے جابراں دے جُلم تے رّب دے باهُڑی کرن دے کای سماچار بی آاُںدے هن۔ اُس دِن سام نُوں جماںدار ساهِب تے سِپاهیآں وِچ اَےسے هی جِکر چلدے رهے سن۔ اُتوں سراب مِل گای تے سارے سِپاهیآں پیتی سی ار بهُتی والے بهُت بااُلے هو رهے سن۔ هنےری رات, بّدل, میںه, بِجلی جھّکھڑ تے تُوپھان نے بھَے-داِاک سماں بنّھ دِّتا, ِاس ساری دسا نُوں بھُچال دے آاُن نے چَوگُناں ڈرااُنا کر دِّتا۔ جد مُپھتی ار جماںدار نّسے هن تد برِچھ دے هےٹھ نُوں دَوڑے بِجلی کڑک رهی سی,

بِجلی برِچھاں پُر اکسر کرکے پَےںدی هَے, سو سماں سںجوگ اَےسا لّگا کِ بِجلی پای, جماںدار مُپھتی تے دو سِپاهی مارے گاے۔ جو اںدریں وڑے هواے سن مارے ڈر دے هِّلے هی نا, اُهناں نُوں کی پتا کِ باهر جو جل, پَون, بِجلی دا دںگل مچ رِها هَے, اُس وِچ ساڈے جماںدار ساهِب بھی هِّسا لَے رهے هن۔

ِاک پاسے تاں سیل کَور دی پوِترتا تے لِولینتا, اُتوں رّب جی دا پِآر کَوتک کر رِها سی, دُوجے پاسے نِتانے نسای دِل بھَےبھیت هوکے ڈر رهے سن, تیجے بِجلی نے سّچمُچ هی جاناں کھَے کیتیآں۔ جدوں سوےرے کوٹھڑیآں وِچوں باکی دے سِپاهی تے کَےدی نِکلے تاں چار آدمی تاں بِجلی نال مرے دےکھے تے ِاک دو بھَے مارے نِربل جِهے پاے نجر آاے۔ اُنھاں دوهاں سِپاهیآں نے جے باهر نهیں نِکلے سے; اُنھاں نے رات دا هال کهِ سُنايا۔ سِپاهیآں دا ٹولا سُن کے هّکا بّکا رهِ گِآ۔ ِاک هوالدار نُوں جماںدار دی تھاں منّ کے کںم آرںبھِآ۔ مُردِآں نُوں دپھن کیتا ار اگلے بھلک اّگے کُوچ کیتی۔ سیل کَور ولوں اُهناں نُوں سهِم بَےٹھ گِآ۔ نا تاں ڈردے کُجھ کهِ سکن ار نا هی دِل وِچ بڑے رںج کرکے اُنھاں پُر ديا هی کر سکن۔ ِاس ترھاں کُجھ ڈر, کُجھ وَےر نال بھرے پیتے لاهَور تّک گاے۔ پهِلوں تاں سلاه سانے کِ سارا هال کهاںگے۔ پر سوچِآ کِ سارے لوکیں کاِار تے ڈراکُل کهِنگے, ِاس لای کےول بِجلی پَےن دا پرسںگ هی کِها گِآ ار هور کوای گّل نا کهی۔

سیل کَور نے اُس رات دا سارا پرسںگ سِپاهیآں نُوں آپو وِچ گّلاں کردِآں سُنکے سمجھ لِآ سی۔ اُه آپنے دِل وِچ کرتار دا هجار هجار سُکر کردی سی کِ مَےں جِهی نِمانی دا ست تے جِںد دُاے بچا لاے۔ ِاه کےول دین دِآل دی مِهر هَے; هور مےرا کُچھ نهیں۔

اُدھر میر منُّوں دے جُلم پںجاب وِچ هُن هاڑ دی دُپهِر دے سُورج واںگُوں سِکھر تے پهُںچ پاے سن, کوای اَےسا سهِر پِںڈ نهیں

سی کِ جِتھے سِںگھاں نُوں ٹِکانا مِلدا۔ سارے بناں پهاڑاں وِچ جا وڑے سن۔ جے هّتھ آاے بُرے ترھاں مارے گاے, هُن جِتھوں کِتھوں دے پھڑے هواے کُچھ سِکھ لاهَور پُچااے گاے کِ سره دے هُکم انُسار مارے جان۔

کِسے کَوم وِچوں جد دھرم دی اںس اُڈ جاوے تد اَوه لوک دھرم نُوں ِاک پڑدا بنا لَےںدے هن, جِسدے اُهلے انےک ترھاں دے ادھرم کمااُںدے هن۔ دھرمی لوکاں دا باهر تاں سادھارن هُںدا هَے۔ پر ادھرمیآں دا باهر بهُت چِلکدا تے دھرم دی دمک ماردا هَے۔ مُگل پاتساه دے اںتلے سمےں پںجاب وِچ اکسر جالم هاکم اَےسے سن جو دھرم نُوں کےول ادھرم دے نِرباه واستے مُلںمے واںگ ورتدے سن, اُپرلے کںم تاں دینداراں دے تے اںدروں چھُری پھےرن والِآں دے نمُونِآں دے هُںدے سن۔ کُسامتی تے پےٹپالُو جو باهروں دیندار تے اںدروں کےول آپنے دین دے اُنھاں هُکماں دے منّن والے, جِنھاں کرکے آپنیآں گرجاں پُوریآں هون. چاهے جُلم تے تّدی پھَےلے میر منُّوں نال رلکے ِاک مَےدان وِچ نماج پڑھنے لای کھڑے هواے۔ نماجاں پڑھکے چاهیدا سی کِ جِّکُر پرمےسر توں آپنے لای دےا مںگی سی هورناں پُر دےا کردے پر کِّتھوں? نماج جیبھ اُتے سی, جُلم دِل وِچ سی, رّب تّک کِتھوں پهُںچ هُںدی۔ بھاوےں دِکھاوے-ماتر لای تاں رّب نال هی گّلاں کرکے هٹے سن ار اَوس دے پوِّتر هُکم انُسار پُنّ کرن لّگے جاپدے سن ار کھُس هُںدے سن کِ کاپھراں نُوں دُّکھ دےن لّگے هاں, پر اسلی دین دی گت نِآری هَے۔

ِاک کھُّلھے مَےدان وِچ ویه کُ سُورے سِںگھ, گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دے بهادر, پِںجرے پاے سےراں واںگ هّتھ پَےر بّدھے کتار وِچ کھڑے کیتے گاے۔ ِاک لںمی چِّٹی داڑھی والے دیندار ساهِب جو آپنے کھِآل وِچ ساِاد ترس والے هی هونگے, بڑی سُریلی سُر وِچ اُپدےس دے کے اُنھاں نُوں مُسلمان هون لای پرےرن لّگے۔ پر سمُںدر وِچ کھڑے چِٹان واںگُوں ِانھاں دیآں مِّٹھے بچناں رُوپی لهِراں

:ار دھمکیآں رُوپ تُوپھاناں نال سِّکھاں پُر کُجھ اسر نا هوےا۔ جِّکُر هیرا چِّکڑ مِّٹی مَےل وِچ کِتے سِّٹِآ جاوے هیرا هی رهِںدا هَے, تِوےں سّچے سِںگھ بھاوےں کِسے سںگت, سُهبت, دبااُ وِچ چلے جان سدا سِںگھ هن۔ جاں دھرم چھّڈن دے اُپدےساں دی کوای پےس نا گای تد مَےنُوں نے اّکھ نال ِاک مُساهِب نُوں کُچھ سَےنت کیتی, اُسے وےلے تِنّ چار آدمی اَےکُر آ کھلوتے, جِوےں رات نے رُوپ دھارِآ هُںدا هَے, جاں مانوں سُورج دے چّپن هن۔ کالی هنےری نال جِوےں کدے کدے چِّٹے چِّٹے بّدل آ جاںدے هن, تِوےں چِّٹی چِّٹی رُوں دے بورے تے تےل دے چاٹے آںدے گاے ار اُنھاں جّلاداں نے سِںگھاں دے بدن اُتے رُوں اَےاُں بنّھ دِّتی جِکُر پُوربیاے هولیآں وِچ هنُوںمان بناےا کردے هن۔ هُن سِںگھاں دے پَےراں تے هّتھاں نُوں سںگل پاکے دُور دُور کِّلِآں نال اَےسا کّس دِّتا کِ هِّلن جوگے نا رهِن, پھےر اُنھاں نُوں تےل نال تر کیتا, جِّکُر لاڑے نُوں گھوڑی چاڑھن توں پهِلاں تےل چڑھااُںدے هن۔ چِّٹی رُوں تےل نال پیلی هوای هوای کرِسن جی دے پیلے بستراں واںگ گُرُو کے دُلارِآں نُوں سّچے لاڑے دے رُوپ وِچ لَے آای۔ دھرتی رُوپی گھوڑی تے سواری کرنی مِلی, سِهرِآں دی تھاں سںگل بّدھے گاے۔ کَےسی ادبھُت جںنج بنی هَے? گیت اَےس وےلے کَون گاوے? گھوڑیآں کَون پڑھے? کھالسا جی آپ هی سبد گااُن لّگ پاے:-

تےرا کیآ میٹھا لاگَے۔۔

هرِنام پدارتھ نانک ماںگَے۔۔

(آسا م: ۵, پنّا-۳۹۴)

ِاه دےکھ کے تماسا دےکھن والے هّکے بّکے رهِ گاے, اَوه سوچدے سن کِ اےه لوک ِاس ےانک مَوت دا سامھنا کرنوں ڈرکے سرن مںگنگے, پر نهیں جاندے سن کِ اےه گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دے سُورے هن, بھَے کَون کھااے? تے کَون سرن مںگے۔

کھالسا جی! کِآ آپ دے هِردے وِچ آپنے وّڈِآں دی ِاس نِّڈر بهادری ار نِسچے وّل وےکھ کے کُجھ پرےم نهیں پَےدا

هُںدا? کِآ بےپرواهی رُوپی جِّلھن نال دّبے هواے هںجھُوآں دے کھُوه دا کڑ پاٹکے اّکھاں تھیں پرواه نهیں چلدا ? دےکھو اےه بهادر جو کِ دھیرج تے نِسچے وِچ گُّتے هواے, پتِبتا ِاستی واںگُوں سّچ نال ستی هون لای تِآر سن, کَےسے پّکے سِںگھ هن, گھر بار دَولت سبھ نُوں چھّڈکے مَوتاں کبُول رهے هن۔ ِانھاں دا ِاس بهادری نال جِںد دےنا باکی دے سارے پںتھ لای هَوسلے دا کارن هُںدا سی ار سارے جیاُںدے بھراواں دے هَوسلے نُوں هور پّکِآں کرکے دھرمهِت سِر دےن لای ودھیک تِآر کردا سی۔ ِانھاں کدی پِّٹھ نا دےن والے هّٹھیآں دے جوس نے بھارت ورس نُوں مُگلاں دے اںتلے جُلم راج توں چھُڈايا۔ دھنّ سن اےه سِںگھ بهادر! ستااے جاںدے, پر هور کرڑے هُںدے سن۔ وّڈھدے سن, ار هور ودھدے سن۔ مُکااے جاںدے سن ار امُّک هُںدے سن۔ مَوت ِانھاں پُر اںمرِت دا اسر کردی سی۔ تلوار دی آبدار دھار پُر کھےڈنا ِانھاں لای آبےهےات دا پینا هُںدا سی۔ جِاُں جِاُں اکااے تے دُکھااے جاںدے سن اُه نر سےر واںنگ تِاُں تِاُں بھُواے هُںدے سن۔ آتما وِدےا دے کتھن مُوجب مَوت ِانھاں لای نواں جنم هُںدی سی۔

هُن دےکھو سِںگھاں نال کی بھانا ورتدا هَے۔ اّگ آںدی گای تے پهِلوں جو کُچھ دُآلے دُآلے لّکڑاں, پّچھیآں, کّکھ, پلاه رّکھے گاے سے اَونھاں وِچ اّگ دُور دُور دھری گای۔ چُپھےريوں ڈاڈھا کرڑا دھُوآں اُٹھِآ, جِس نال گھبرا کے ِانھاں دے سرن  منّ لَےن دی آس سی۔ دھُوںآں پهِلے چڑھے تاں سِر چکرااُںدا تے بِهبلتا تے بےسُدھی پَےدا کردا هَے!* سِںگھاں دے مُوںهوں ِاس سُرُو گھبرا وےلے پهِلوں واهِگُرُو دی دھُن نِکلی۔ سوک! اُس بھےت نُوں کَون سمجھے جو گُرُو نے ِانھاں دے هِردے وِچ پا دِتا هَے ? ِاس چڑھدے گھبرا نے بی سِںگھاں دے سِدک نُوں ڈولن نهیں دِتا۔ تھوڑی دےر تک هوس رهی.

–––––––––––

* اّگ دے دھُواےں وِچ ِاک جهِر هُںدی هَے جو بےهوس کر دِںدی تے بےهوسی وِچ هی مار دےںدی هَے۔

'واهِگُرُو' دی دھُن بھری هوای اواج نال نِکلدی رهی, پھےر چُپ هو گای*, سهِجے سهِجے اّگ بل اُٹھی تے سهِجے سارے پھَےل گای۔

لَے اگنی دےاُتا! جو جی کرے سو کار کر لَے, جِنّے هّلے کرنے های کر تے کُّد کُّدکے پوِتر سریراں نُوں بھُّکھ, جھایآں لَے لَے کے کَوم تے دھرم دے هِتَےسیآں دی دےه نُوں دھو, پر هُن تےری کُجھ واه نهیں چّلنی۔ اُه چیج تاں سریراں وِچوں سهی سلامت نِکل گای هَے, جِس پِچھے تَےتھوں اّج جلاداں دا کںم لِآ گِآ۔ اُه پدارتھ اُڈ گِآ جِس پِچھے تُوں بےگُناهاں نُوں جھوپِآ, اُه سُوکھم اجر امر 'اگنی ار جل دے اسر توں اترِکت رهِنے والی

––––––––––––

* ِاه سماچار ِاک پُراتن سِکھ کهِںدا هُںدا سی, جِس نُوں مرے چار برس هو گاے هن (ےانی تکریبن 1895 وِچ مرِآ سی) ِاه ترنتارن وِچ رهِںدا سی۔ کھان بهادر دے سمےں دا ِاک پهِلا واکِآ بھںگُو جی نے بی لِکھِآ هَے, جِس وِچ کِسے گار وِچ رهِںدے سِکھاں نُوں گار دے مُوںه اّگے بالن بھرکے اّگ لا دےن دی کوسِس کیتی گای سی۔ (دےکھو سپھا 260-62)

سِںگھاں نُوں ڈرااُن تے مارن دے کای ڈھںگ تدوں ورتے جاںدے سن, جَےس کِ گُر بِلاس بھاای منی سِںگھ (ادھ: 21) وِچ اَےاُں دّسِآ هَے: لُسٹ چرکھن ساتھ بدھے سِںگھ اَےس اُپاِا سو تاهِ ڈرااے۔۔ اَےسے اُپاِا سُ پاپ کے نِت کرے تُرک سُ جاوهیں۔۔ جاهِ دھرم سُ گُرُو راکھَے سو کِاُں چیت ڈُلاوهیں۔۔ ِاک سِلا ترے اپار تیکھن, ِاک گرے تںتی پاوهیں۔۔ اُردھ  جا کَے جا تےاگےں ترے سیس تُراوهی۔۔۱۵۵۔۔ تب سِںگھن سبھ هی مرواےو۔۔ کےایاک سُولپی کر هن داے۔۔ کای چرکھڑی بیچ سُبھاے۔۔ جپت اکال بِنس سبھ گاے۔۔۱۹۰۔۔ امیر داس لِکھدا هَے:-

ِاسے ترھاں سِّکھ تھوڑے اَور تُرک بهُتے۔۔ تُرک مارن مرن سِّکھاں کے پکڑ لے جاونِ۔۔ چھّٹاں مَےں سیون۔۔ چرکھیآں چڑاوَےں, سُولیآں ار پھاهے دےوهِ, اںگ جُدا کرهِ۔۔ سںگتاں کو مارهِ, کھوس لَے جاوهِ۔۔......بهُت سِّکھاں دے نےتر کڈھاِا ڈارے۔۔ ماجھے مَےں تُرکاں دی پھَوج گھر گھر سِکھاں کو ڈھُوںڈتی پھِرَے۔۔ هلکارے بن مَےں سِکھاں کو ڈھُوںڈتے پھِرَےں۔۔ جو سِکھ هاتھ آوَے تِس کو مار ڈارَےں۔۔ پچاس رُپاے سِکھ کے سیس کا ِانام مِلَے۔۔ رامداس پُورے کے گھراں کے تُرکاں نے آگ لگاِا دینی۔۔ (سری گُربںس چںدرودَے)

آتما سّچے پِتا دے چرناں وِچ پهُںچ چُّکی هَے۔ اںت اّگ هار گای, مّدھم پَے گای, کیتے پر مانو پچھُتاای, پیلی بھُوک هو گای۔ چھےکڑ اَےسی سِر سُآه پایاَوس کِ هّڈیآں دے ڈھےر پر سُآه دا ڈھےر هو کے بهِ گای ار هنھےری دے بُّلِآں نال آپنے سِر اُڈ اُڈکے آپ پَےن لّگی۔

13. کاںڈ

لکھپت دا بل اُڈ جان مگروں جد دیوان کَوڑا مل نے سِںگھاں دی تے میر منُّوں دی سُلاه کرا دِتی سی تے ِالاکا پّٹی جاگیر وِچ دے دِّتا سی تاں کھالسا جی ترَے سال کُچھ سُکھی رهے تے ودھے سن۔ 1808 وِچ اهِمد ساه پںجاب تے پھےر چڑھ آےا۔ تدوں تیه هجار کھالسا منُّوں دی مدد تے آےا تے دُرانی نال کای مهینے لڑدا رِها سی۔ جںگ وِچ دیوان کَوڑامل جی سهید هو گاے تے دُرانی میر منُّوں نُوں آپنا ناِاب-لاهَور دا سُوبا-تھاپ کے 1809 وِچ کںدھار ٹُر گِآ۔ هُن سِںگھاں نال کیتے کرار سارے بھنّ کے اچانک میر منُّوں سِّکھاں دے مگر گِآ سی۔ بابے بںدے توں باد لڑن والے سِںگھاں دا وتیرا ِاه سی کِ اَوه وےاه نهیں سن کردے, ِانھاں نُوں تدوں بھُجںگی کهِںدے سن۔ سو بھُجںگی تاں جھٹ پٹ بناں جھّلاں نُوں ٹُر گاے پر جِنھاں نے وےاه کر لاے سے تے هور ٹّبردار سِںگھ بهُت پھڑے گاے تے لاهَور نکھاس وِچ لِجاکے بھاںت بھاںت دے تریکِآں نال مارے گاے, جِنھاں دے ٹاوےں ٹاوےں هال اُپر دِںدے آ رهے هاں; پر میر منُّوں نُوں کھالسے دے دوکھی دھروهیآں نے هُن بھَےڑی پّٹی سِںگھاں دے ٹّبراں نُوں پھڑن تے دُّکھ دےن دی پڑھاای, سو هُن پرواراں تے کسٹ  ٹُّٹ پاے تے سِںگھاں دیآں ِاستریآں بی اُس وےلے دے جُلماں توں نا بچیآں۔* ِاک ٹولا سِںگھنیآں دا تُرکاں دے ڈھهے

––––––––

* ریکل چںد نارںگ 'سِکھوں کے پریورتن' سپھا 71 تے بابے بںدے دے باد دے سمےں سِکھاں دے کسٹاں نُوں ورنن کردے هواے لِکھدے هن:- 'اُنکی ِاستریآں اَور اُن کے بالک پکڑ لیاے جاتے تھے اَور اُنھےں کسٹ دے کر مارا جاتا تھا۔`

چڑھ گِآ سی, جو میر منُّوں دے هُکم انُسار اُس تھاں تے مسیت دے لاگے کَےد کیتا گِآ سی کِ جِتھے بھاای تارُو سِںگھ جی سهید هواے سے۔ هور بھی کای تریمتاں تھاں تھاں توں پھڑیآں ِاتھے لِآ کے کَےد کیتیآں گایآں ار ِاس  ٹولے وِچ ساڈی سیلا تے بھُجںگی; جو هاکم نے پیر توں ڈردے لاهَور گھّلے سن, داکھل کیتے گاے۔ ِاه تریمتاں پِّلیآں بھُوک وهِمناں, بھرمناں, ڈر دیآں پُتلیآں, منمتناں اتے گُرُو توں بےکھبریآں نهیں سن۔ ِاهناں دے هِردے وِچ دھرم دا پُورا اسر سی۔ ِاه ِاک پرمےسُر توں بِناں کِسے پر نِسچا نهیں رکھدیآں سن ۔ سِوا پرمےسُر نال پِآر کرن دے کِسے پھوکٹ کرم وِچ نهیں لّگدیآں سن۔ ِانھاں لای ِاه دھرم سّچی کھُسی دا کارن سی۔ ِاه سںسارک سُّکھاں  دی کھاتر دھرم توں مُوںه موڑن دا سُپنے وِچ وی دھِآن نهیں کردیآں سن۔ ِاه اُه ماںواں نهیں سن جو پُّت لَےن پِّچھے مڑھیآں, مساناں, جادُوآں دے مگر پھِرن۔ ِاه اَوه ماںواں سن جو پُتراں دے کمرکّسے کراکے جںگاں وِچ بھےجِآ کردیآں سن۔ ِاه اُه وهُٹیآں نهیں سن جو پھَےسناں دے مگر لّگ کے آپنے آپ نُوں سِںگاراں وِچ سُّٹ کے کھِڈااُنِآں ورگی پھبن نُوں آپنا جیون بنا لَےن, سگوں ِاه اُه وهُٹیآں سن جو بھاںج کھاکے نّسے هواے جیاُںدے پتی نُوں دےکھن نالوں بهادری وِچ سهید هواے هواے نُوں دےکھ کے کھُس هُںدیآں سن تے جںگ وِچ تُرن لّگِآں نُوں کِها کردیآں سن:-

'بیرا!' رن مےں جاِاکَے لوها کرو نِسںک ۔

نا مُهِ چڑھے رںڈےپڑا نا تُهِ لّگے کلںک۔'

ِاه اُه بھَےناں سن جو ویراں نُوں رنبھُومی وِچ تور کے اسیس

دِںدیآں سن:

ویر! چلے هو رن وِکھے, سنمُکھ جںگ جُڑو۔

سِر دےوے جاں سِر لوے, پِٹھ دے ناهِ مُڑے۔'

–––––––––

1. هے بهادر پتی!

2. لوها کرنا-اُه بهادری کِ آپ مر جاوے جاں مار لاے۔

ِاه اُه دھیآں سن جو پِتا دی سهیدی دی کھبر سُن کے کِها کردیآں سن:-

'امر بھاے هُن پِتا جی جنم نا مرن کدی۔

مَےں ن مهِںٹر بناں هُن, باپُو! جُگ جُگ جی۔`

هُن کرنی کرتار دی اَےسی آ هوای, وِچاریآں سِںگھنیآں آپ پھس گایآں. نِسچے تے پرتاوے دا وےلا آ گِآ۔ جو کِها کردیآں سن آپ کرکے دِکھلااُنا پِآ۔'

پهِلے تاں پتیآں دے وِچھوڑِآں دا دُکھ, اُّتوں ڈاڈھِآں دی کَےد بھُگتنی پای۔ کای دِن کِسے نے وات نا پُچھی۔ اّٹھی پهِری چھولِآں دی روٹی تے چھنّاں پانی دا مِلے, نا نااُنا نا دھونا نا هّسنا نا کھےڈنا نا کوای سپھاای نا سُکھ نرک دے واسیآں واںگ مَےلی دسا هو گای۔ اںنجانے بال بھُکھ دے هوٹے وِلُوں وِلُوں پاے کرن, پر واه سِںگھنیآں دے آپو وِچ دے پِآر! جِنھاں دے کُچھڑ بال نهیں سن; اَوه چّپا چّپا روٹی گھّٹ کھاںدیآں ار اُه ٹُکڑے بالاں والیآں نُوں جاں بالاں نُوں کھُآلدیآں تے اُس کسٹ نُوں آپے وِچ وںڈ

––––––––––

1. ےتیم, ماپِآں توں رهِت۔

2. سِںگھنیآں دے کسٹاں دے ِاه هال پںتھ پرکاس گِ: گِآن سِںگھ کرِت دے چھاپا ٹَےپ دے پنّا 709 وِچ هن۔

بھاای گںڈا سِںگھ کرِت گُردُآرا سهید گںج (اںگرےجی) دے سپھا 30-31 پر بی سںکھےپ هال سِںگھنیآں دے ِاس ساکے دا دِّتاهَے۔

ِاس ساکے توں پهِلاں ابدُل سمّد کھاں دے سمےں بی سِںگھاں دیآں سِںگھنیآں تے بّچِآں تے کهِر ورتے سے گوکل چںد نارںگ آپنے 'سِکھوں کے پریورتن' سپھا 189 پر لِکھدے هن '(سِکھ) سترِےوں تک کا بںدی کیآ جانا, اُنھے کسٹ دیآ جانا, تتھا مار ڈالا جانا کی اُن دِنوں کوای اسامانے گھٹنا نا تھی۔'

پںتھ پرکاس وِچ گِ: گِآن سِںگھ جی ِاس ساکے دے مگروں سں: 1886 دے لگ پگ پّٹی وِچ سِںگھنیآں نُوں بهُت سارے کسٹ دِتے جان دا ِاک هور ساکا ورتِآ بی لِکھدے هن۔ (دےکھو سپھا  764 ٹَےپ چھاپا)

کے بھوگدیآں۔ بانی دا پاٹھ کردیآں گُرُو پرمےسُر نُوں دھِآاُںدیآں, ِاکُر دُّکھ دے دِن کّٹدیآں۔ هُن میر منُّوں نے هُکم دِّتا کِ 'سبھنا نُوں تُرک بنااَو, جِهڑی نا منّے اُس نُوں سوا من دانے دے کے چّکی تے لااَو, جے نا پیهے تد کوٹڑے مارو۔ ِاه هُکم سارے سُنايا گِآ۔ هُن وِچاریآں دے اّگے چّکیآں لاایآں گایآں تے دانے دھرے گاے۔ کرتار دا بھانا سِر مّتھے تے منّکے ارداسا سودھکے سِر پای تے کّٹن نُوں تِآر هو گایآں۔ جِنھاں دے نِآنے نا سے تے پِںڈاں دیآں سن اُه تاں دِن چڑھدے تک اَوکھیآں هو هوا کے پیهن پیه بَےٹھیآں, پر هاِا! سهِراں تے امیر گھراں دیآں سِںگھنیآں لای ِاه بڑا اَوکھا سی۔ ِاه وِچاریآں چّکی پیںهدیآں هن, بانی پڑھدیآں هن. گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دے کسٹاں نُوں سوچدیآں هن, گُرُو تےگ بهادر جی, گُرُو ارجن دےو جی دے اسهِ کھےداں دے نکسے اّکھاں اّگے لِآ کے  آپنے دُکھاں نُوں سُکھ سمجھکے سِر پای نُوں بِتااُںدیآں هن, پر هاِا ڈاڈھے دی وگار! هّتھاں نُوں چھالے باهاں وِچ پِنّ پَے  رهے هن, من من دی باںه هو رهی هَے, مانو سارے سریر دا لهُو ِانھاں وِچ آ وڑِآ هَے۔ لّک تھّک کے سریر دا بھار چُّکنوں ناںه کر رِها هَے۔ سُهل سیل کَور ول دےکھو, راج گھر دی پلی گولیآں جِس دے اّگے هّتھ بنّھ کھڑدیآں سن, دھرم پِّچھے کِس اپدا دے مُوںه آ گای هَے! گوریآں گوریآں باهاں لال هو گایآں هن, چِهرا مُرجھا گِآ۔ جدوں پِآرا لالا ماں دے هّتھ پھڑ کے واستے پااُںدا هَے, 'اںماں جی! تُسیں ساه کّڈھ لوو پل بھر, مَےں چّکی پھےردا هاں۔' ماں, ممتا دی ماری ماں, اَےڈا کرڑا کںم پُتر نُوں کِّکُر دےوے ? سریر بی تھّک کے چُور هو گِآ هَے, پُّتر بھی کھهِڑا نهیں چھّڈدا, هار کے هّتھ چُّک لَےںدی هَے۔ گُلاب ورگا بالک ماں دے دُکھڑے وںڈااُںدا هَے, پر هپھ هپھ جاںدا هَے۔ ِاس بِپتا وِچ ِانھاں گُرُو دیآں پِآریآں سِںگھنیآں دا هال دےکھے سُنے دا بڑا پھرک هَے۔ جو تریمت تکڑی هَے ار آپنی بِپتا پُوری چُّکی هَے, اُه بھاوےں

–––––––––

* سوا من کّچے جو 20 سےر پّکے دے لگپگ هُںدے سن۔

کِّڈی تھّک گای هووے کِسے نِربل نُوں دُکھی دےکھکے اُسدا هّتھ وٹا رهی هَے, کِتے دے دے لّگ رهیآں هن۔ ِاک دھںم نامے تکڑی سِںگھنی نے سیلا نُوں ڈِّٹھا تے رو کے بولی: 'پِآری ! تُوں تاں 'سُںدری ورگی جاپدی هَےں, هاِا! اُس دھرم دی مُورتی نے بی بڑے کھےد پااے سن پر اںت تک کدے نهیں سی ڈےلی۔ اُس نے کُچھ چِر هويا کِ سریر تِآگِآ هَے۔' سیل کَور دا نالے ِاسنے هّتھ وٹايا, نال ‘سُںدری' دی کتھا سُناای۔* ِاس پرکار سِںگھنیآں نے آپنی مُسّکت توں وِهلیآں هو کرتار اّگے ارداسے سودھے:-

'هے اکال پُرکھ سُآمی سانُوں سِدک بکھسيو, بھاوےں اسیں سریراں کرکے ابلا هاں پر من ساڈے تُساں بلوان کیتے هن تے پوِّتر ست دھرم بکھسِآ هَے۔ تُوں بِرد دی لاج رّکھیں۔ اسیں تسیهے بھوگیاے, پر دھرم نا هاریاے, ٹُک ٹُک وّڈھیآں جاایاے پر منی سِںگھ واںگ سِدک مُوںه نا موڑیاے۔ تُوں سّچ ار پرےم هَےں تےرے بل نال تےرے نام توں سدکے هو جاایاے۔ جِںد واریاے, پر آپنے ِاسٹ توں مُوںه نا موڑیاے۔ سبھ کُجھ جااے هے کرتار! سیل دھرم ناں جااے۔ تلواراں دے جَوهر چّکھیاے: پر کّچ تے جھُوٹھ نا وِهاجھیاے۔' اَےسیآں بےنتیآں کر کر کسٹاں نُوں بِتااُںدیآں۔ کدی تُرک آ کے کُجھ بھرمااُن دا جتن کردے جاں دابے دھّسے دےںدے; تد سےر واںگ بھبک کے سِںگھنیآں اُّتر دِںدیآں۔ ِاس ترھاں ِاک دِن پرتاوے لای ِاک ڈںگ روٹی بی بںد کر دِتی گای۔ مُسّکتاں کرنیآں تے کَےداں بھوگنیآں, اُتوں روٹی نا لّجھنی!

جِنھاں نے چار چار وےلے رّج کھادھیآں هون ار هاجمِآں دے چُورن تے سوڈا واٹراں نال مٹھِآایآں نُوں پچايا هووے, اُنھاں نُوں ِانھاں پیڑاں دا هال کی ملُوم? جِنھاں نے ورت رّکھ رّکھ کے بی پھلوهاراں تے پےڑِآں دیآں ٹوکریآں تے سربتاں دے گھڑِآں نُوں هّتھ پھےرے هون اَوه مُسّکتاں تے بھُّکھ نُوں کی جانن? هاں جِنھاں نے بھُّکھ

–––––––––––––

* ِاه پُستک وّکھری چھپی هوای هَے, جے بھاای ویر سِںگھ ساهِت سدن, نویں دِّلی دے دپھتروں مِلدی هَے۔

دے دُّکھ ڈِّٹھے هن اُه رے رے کے ِاه کهِںدے هن:- 'بابا! مَوتوں بھُّکھ بُری۔

ِاک دِن سِںگھنیآں نُوں چابک بی مروااے گاے۔ سری گُرُو گرںتھ ساهِب جی توں سِکھِآ پا کے سّچ اُتے درِڑھ هوایآں نے سریرک کسٹاں نُوں جھّلِآ۔ اُنھاں نے دھرم نُوں آپنے دُکھی سریر دے اںدرلے کسٹاتُر من توں بی اںدرلے آپے دے ڈّبے وِچ سںبھال رکھِآ هويا سی, کَون اَوتھوں اُس لال نُوں هِلااُںدا ?

ِانھاں جلادنیآں وِچوں ِاک سیل کَور دے پےکے دی سی۔ اُس نُوں سیل کَور دے پِتا دا هال ملُوم سی کِ تارا سِںگھ واایاے دے نال اُه کِس بهادری نال سهید هويا سی* ار کےول ِاکے دھی باکی چھّڈ گِآ سی; جِس نُوں اُس دے چاچے نے ِاک مُکّدما جِّتن دی کھاتر چُوهڑ مل دے پُّتر نال وِآه دِّتا سی۔ اج اُس نُوں سِںگھنیآں وِچ کھےد پااُںدی دےکھ کے نا رهِ سکی ار بول اُٹھی:-

'پِتا پر پُوت جات پُر گھوڑا۔ بهُتا نهیں تاں تھوڑا تھوڑا۔ بّچیاے! تُوں کِتھوں چُوهڑ مّل ورگے دے گھر رهِن جوگی سَےں تُوں تاں پتی نُوں وی سِّکھ بناکے سهید کروايا هونا هَے۔ تےری ماں وی کھےد سهِکے چڑھی سی, تُوں بی ماپِآں واںنگ آ پھسی۔ سِںگھ دی اُلاد بھاوےں کِتے چلی جااے, جرُور آپنے جَوهر دّسے پر دّسے۔ '

بھاوےں ِاه کرڑاای کرن واستے آای سی پر ِانسانی دِل آکھر دِل هَے, ِاه تریمت سیلا تے ترس کھا کے چُوهڑ مّل دے گھر پهُںچی ار سیلا دی سّس نُوں سارا هال کهِ آای۔ اُه دُکھِآرن اّگے هی گماں وِچ ڈُبی رهِںدی سی, هور بی وهِناں وِچ گرک هو گای۔ پر تیمی اکل والی سی, ِاس جروانی نُوں رُپاے دے کے بولی کِ کِوےں مےری نُوںه تے پوترے نُوں کّڈھ کے مےرے پاس پُچا دےه۔ ِاس چلاک تیویں نے لالچ وِچ آ کے اُنھاں دوهاں نُوں کّڈھنے دے جتن کیتے, پر پےس کوای ن گای۔

––––––––

* آپ 1782-83 دے لگ پگ سهید هواے سے۔

میر مَےنُوں سِںگھنیآں دے هّٹھ توں بهُت اسچرج هو کے ِاک دِن آپ اُتھے پهُںچا ار اُهناں نُوں دھرم چھّڈن لای پرےرنا کرواای۔ پر اُهناں نے ناںه وِچ اُّتر دِّتے۔

سِںگھنیآں کو کهےو منُّوں: تُم دین کبُولو۔

من واںچھت سُکھ بھُگے بَےٹھیآں پلنے جھُولو۔

سُن سِںگھنیآں ےو, دین هم ساچا لیاَو۔

هےت تارنے سُت اکال نے هم کو دیاَو۔

اَور مجھب هَےں جِتک سبھی بںدےو نے کیاے۔

رچ بناوٹی کُور پربھ تے بےسُکھ تھیاے۔

گُرمت سچا لال چھوڈ چ کےوں گهِں تھارا ?

بےایمان بن جیاَے کهو کب لو سںسارا ?

روگ, سوگ, بھُکھ, دُکھ, کال کرمن کا لےکھو۔

بھوگن پڑ هَےں سرب مجهب مَےں ِاک سم دےکھو۔۔16۔۔

(پںتھ پرکاس بھا: گِآن سِںگھ, نِواس ۸۲)

ِاه اُّتر سُنکے میر منُّوں اّگ بھبُوکا هو گِآ ار کهِروان هو کے بولِآ: 'ِانھاں کاپھراں دی جِںد تے دین جد دےکھے کرڑے هی دےکھے۔'

گّل کیه هُن کهِروان منُّوں دے کرودھ نال بھڑکے هِردے نے هُکم دِّتا۔ پںج سّت سوار نِکل, سِپاهی گھےرا پا کھلوتے۔ ماواں دے کُّچھڑاں توں نِآنے پُتر کھوه کے اُچھال کے کھِدُو واںگ اسمان تے سِّٹدے هن, ڈِّگدے دے هےٹھ نےجے دھرکے اُنھاں نُوں پروںدے هن جو ات چِچلا چِچلا تے لُّچھ لُّچھ کے جِںد توڑدے هن۔

سِںگھنیآں کے بّچے لَے کے۔

اُن کے سنمُکھ اُنھے دِکھَے کے۔

اُوپر کو اُچھال کّٹ سُّٹ هَےں;

کر ات جُلم جڑھاں نِج پُٹ هَےں۔

برچھِآں ماهِ انےک پُرواے۔

سیرکھور* تڑپھا ِام کوهے۔

(پںتھ پرکاس پنّا ۷۱۰)

ماواں! هاِا پُّتراں دیآں پِآریآں ماواں, آپنے بّچِآں دی ڈرااُنی مَوت وّل مُسکاں کّسیآں بَےٹھیآں کِس بے-بسی نال دےکھ رهیآں هن۔ اَےڈے کرڑے دُّکھ نُوں دےکھ کے پانی وی اّکھاں وِچ پّتھر هو جاںدا هَے, پر بهادر سِںگھنیآں دےکھدیآں هن تے آکھدیآں هن: "واهِگُرُو! تےری گود سدا هری, سدا هری گود وِچ لَے لاَو آپنے بال۔”

جد سیل کَور دے دُلارے دی واری آای, تد میر منُّوں اُسدی سُںدر سکل وےکھکے اَےداں چکرِت هو کے ٹھِٹھرِآ کِ جِوےں اّگ دا بھباکا ٹھںڈھے جل دے پَےن تے ٹھر جاںدا هَے۔ اُه جروانی بی وّڈھی کھاکے, جِسدا هال پِّچھے کِها هَے, اُنھاں دے بچااَو وِچ تِآر هوای هوای کای هیلے کردی رهی سی ار هُن تیک بچاای رّکھِآ ساسُو: پر سوک! جالم دی تِّکھی نجر توں سُهج وِچ چمکدے دھرمیآں نُوں چھلدے پتلے پردے نال کّج نا سکی۔ دےکھیاے منُّوں ِانھاں نال کی کردا هَے? کی ِاسدے اںدر سِکھاں نال سکھتی کردے کردے سکھتی دے پدارتھ بھر گاے هن, ار سارے اَوگُناں وِچ بدل گاے هن? دےا, ترس, همدردی, جیو رّکھِآ کوای اُس اپاهج هِردے وِچ باکی نهیں جو ساڈی دُکھےارن سیل لای سِپھارس کرے? پر سِآنے آکھدے هن کِ باجے وےلے بُرے کارناں توں بھی بھلے کارج نِکل پَےںدے هن, جو کرنے والے دی نِےت وِچ نهیں هُںدے۔ سیلا دی سُںدرتا دےکھ کے کرودھاتر هِردے وِچ بھَےڑی واسنا اُپجی ار سِںگھنی نُوں بےگم بنااُنے دا سَوک پَےدا هويا; جھّٹ هُکم دے دِّتا کِ ِاس نُوں بّچے سمےت مهِلاں وِچ بھےج ديو۔

وجیر- هجُور! ِاتنی سکھتی ِانھاں نال کیتی, پُّتر مارے, کِسے نے دین کبُول نهیں کیتا, ِاه کِّکُر کبُول کرےگی?

–––––––––

* دُّدھ پیںدے بّچے۔

مَےنُوں- تَےنُوں کی کھبر, ِاه تریمتاں تُوں جاندا هَے کِ آپس دین چھّڈنے بچ رهِنگیآں۔ مَےں تاں نِرا ِاه چاهُںدا ساں کِ ِا آپنے مُوںهوں آپ هی کهِ دےن۔ تھوڑے دِن هر سُولاں چبھاگا دے پھِر وی هٹھ رِها, تد بدوبدی ڈھاه کے جُونے پانی مُوںه وِچ پار مومناں نال وِآه دِآںگا, پر ِاس چاںد بیبی نال اّج هی ِاه سلُوک هووےگا۔ ِاس نُوں مهِلیں داکھل کیتا جااےگا۔

اّچھا هُن چلے ِانھاں تریمتاں دے بّچِآں دے ٹُّٹے ِانھاں دی نگولی پااَو ار رات بھر بھُّکھِآں رّکھو, پھےر مےرے پاس کھبر کرو۔*

14. کاںڈ

سیل کَور تے بھُجںگی مُسکاں کّسیآں هوایآں وِچ مهِلی پهُںچے۔ پاتساهی سجااُٹاں والے مکان وِچ اُتارا مِلِآ۔ مسکاں کھوهلیآں گایآں, گلیآں باںدیآں هاجر هو گایآں, سُکھ بھوگن دے سارے سامان مَوجُود هو گاے۔ رےسمی پُساکاں هاجر هایآں گهِنِآں دے ڈّبے اّگے دھرے گاے۔ کای سِآنیآں تریمتاں سمجھااُن واستے هاجر هوایآں کِ هُن هٹھ چھّڈ کے پںجاب دی مهارانی بنےں, اٹک توں لَے کے ستلُج توڑی تُهاڈا سِّکا چّلے ار تُهاڈے نااُں توں دےس تھر تھر کںبے۔ سیل کَور ِااُں سِر نِهڑااے

–––––––––––

* هِسٹوریان بھاای کرم سِںگھ جی نے آپنی کھوج دے باد سںمت 1885 بِ: وِچ ِاس ساکے بابت ِاه کُچھ چھاپِآ سی:-

میر منُوں نے سِںگھنیآں نُوں پُّج پُّج کے دُکھ دِّتے, اُنھاں پاسوں چُّکیآں پِهاایآں, مُسّکتاں لایآں, ڈم ڈراوے دِّتے, لالچ دِّتے, پر اُه دھرم توں نا ڈولیآں, تاں اُهناں دیآں جھولیآں وِچوں اُهناں دے بال کھوه کے اُنھاں دیآں اّکھاں دے ساهمنے کوه کے مارے تے پھےر اُنھاں دیآں جھولیآں وِچ هی پا کے مُسّکتاں لَےںدے رهے۔ اتے کدی کدی سِںگھنیآں سهید وی کیتیآں جاںدیآں۔ مُگل هکُومت ولوں ِاه ات دا کهِر سی۔ پر سُکر هَے کِ بدلے دی اّگ وِچ سڑدِآں هوياں وی کِسے سِںگھ نے کدے کِسے وکت ِاستری تے هّتھ نهیں چُّکِآ۔ (پھُ: سپھا 395)

دِل وِچ کںڈِآں دیآں چوبھاں ورگے سّل بھوگدی بَےٹھی هَے جِںکُر بےریآں دے وِچکار چںبےلی هُںدی هَے۔ جِسدے اںدر بےریآں دے کںڈے ڈِّگ ڈِّگ کے کّٹھے هو جاںدے ار چیر پا دےںدے هن تے اُتوں باگ دا مالی سارے کںڈے تے کںڈَےلے تاں چُّک دِںدا هَے, پر اںدرلے کںڈِآں نُوں نهیں کّڈھ سکدا۔

بِن سّدیآں سهےلیآں سمجھااُںدیآں هن, اُه سرمااُںدی هَے۔ ان-بُلاایآں سکھیآں سِکھےا دےںدیآں هن, اُه تپ-ترپ هںجھُو کےردی هَے, دھِنگانیآں بُلاویآں لالچ تے اَےسرج دے نکسے بنّھکے بھُلااُںدیآں هن, سیلا دا رںج هٹکورے بن بن اُسدا گل گھُّٹن نُوں پَےںدا هَے کِ مار هی دِآں۔ بِپتا نے سیلا نُوں نهیں گھبرايا, اپدا نے نهیں ڈولن دِّتا, تسیهِآں نے هَوسلا نهیں هارن دِّتا, کسٹاں نے دِل نُوں نهیں چھّڈن دِّتا, پر ِاس اَےسرج دھن دَولت نے ِاس کھُسامد تے امیری نے, هّتھ بنّھکے ساهمنے کھڑونے نے, ِاس مهارانی بنن دی پرےرنا نے گھبرايا هَے۔ هاں, پر ڈُلايا نهیں, بھَے-بھیت ودھےرے کیتا هَے, پر ِاس بھَے نے ِاس نوےں آ بنے سمےں دا ودھیک بلوان هو کے ٹاکرا کرن دا هٹھ پَےدا کر دِّتا هَے۔ پهِلے تاں پَےراں هےٹھوں مِّٹی نِکلدی جا رهی سی, سِر وِچوں مگج دے تورنے والی سُوکھم پر بلوان س ا گُںم هو رهی سی۔ نِراستا تے نا اُمَےدی ِاس ترھاں سریر نُوں سّکھنا کری تُری جاںدی دِّسدی سی کِ جِوےں دےه نُوں آتما چھّڈ کے سُںجھِآں کر جاںدی هَے۔ ِاه نهیں کِ سیلا تے لالچ اسر کر گِآ سی, کدے نهیں سیلا ِاس ڈُوںگھی سوچ وِچ پَےںدی هی نِراستا وِچ ڈُّب گای سی کِ هاِا! وَےریآں دے جُلماں دا اسر تاں سریرک مَوت هويا کردا هَے, جو بںدا سهِ گُجردا هَے, پر وَےری دا پِآر من نُوں وِهُ هَے۔ هاں جی سیلا سستراں توں نهیں ڈری, سیلا وَےریآں دے توپکھانے توں نهیں کںبی۔ سیلا اُنھاں دے پِآر توں بی ڈولی نهیں, پر کَےبی هَے تے سوچاں دے کھُوه وِچ لهِ گای هَے ار سوچ کر رهی هَے بچااُ دی۔ سیلا اُنھاں دی دےا درِسٹی توں بچنے دے اُپااُ لّبھ

رهی هَے, اُنھاں دی مِّٹھت نُوں مِّٹھی چھُری-آتما نُوں گھاِال کرن والی جانکے اُس انےاسی واںگُوں سوچ وِچ گُںم هُںدی جاںدی هَے جو 'اَوام' نُوں لںماں کرکے اُچاردا تے ساس نُوں چِّت برِتی وِکھے پر کے چڑاںدا `م` تے پهُںچ اَےاُں گُںم هو جاںدا هَے جِںکُر ٹوبھا نوےں کھُوه دے گار کّڈھدا ‘اَوهم` دی اواج دے کے چُّبھی لا جاںدا هَے۔ کدے توں ملُوم هُںدا سی کِ مَےں جیاُںدی هاں۔ کدے نِراستا وِچ بےسُدھ هَے۔ جاںدی سی, مانوں اُس دے من توں سںکلپاں وِکلپاں دی ساری لِکھت دھوتی جا کے کورے کاگت واںگُو, سّکھناپن هی بھاسدی سی۔

اّج کل دے سِںگھاں سِںگھنیآں نُوں سیلا دی ِاس دسا توں سِکھےا لَےنی چاهیاے۔ تُرکاں دے وَےر توں سِکھاں دا اُس سمےں کُجھ نهیں وِگڑِآ, پر هُن اّج کّل هور ترھاں دے دھرم آاے هن. مِّٹھت نال, لوبھ نال دھرم هان کرن دی کر رهے هن. ِانھاں توں ڈرو, ِاه بُرا اسر کردے هن۔ اُنھاں دے پِآر پُر نا بھُّلے, اُهناں دے توهپھے, اُنھاں دے مِّٹھے بچن, اُنھاں دے آدر تُهانُوں کھا جانگے۔ ستوںتی سیلا نے سَو ورھے توں بی پهِلے جو سوچِآ ار سمجھِآ سی سو اّج سارے پںتھ لای گُنکار هَے۔ اُس سّچی سِںگھنی دے پُورنِآں تے دھرم دی مُهارنی سِّکھو ار دھرم وِچ پّکے رهے۔ لالچ, پِآر, دھّکا, مار آپ اُتے کِسے پرکار دا دھرم کھین کرن دا کوای اسر نا کرے۔ *

• ِاس پُستک دے چھپن دے سمےں بدےسی کرِسچناں ولوں لالچ دے ترھاں ترھاں دے بھُلےوے لوکاں نُوں آپنے مت وِچ کھِّچن دے مِلدے سے۔

بیبیاَو! ٹھّگ پُرس سُهنیآں سُورتاں بنا کے کای پرکار دے دااَو پوچ کھےڈدے هن; مِٹھے بنکے ستِکار دے کے بِپتا وِچ سهَےتا کر کر کے دھرموں ڈےگن دا ےتن کردے هن, پر سیل کَور وّل دےکھکے تُسیں دھرم وِچ پّکیآں رهِن دا ےتن کرنا۔ ِاه نا سمجھنا کِ نِرے پکھںڈی لوک ار اَوپرے اےه جتن کردے هن: نےڑے دے ساک, هّتھاں دے کھِڈااے, گھر دے لاگی, گھراں دے کامے تے نےڑے تےڑے دے سںبںدھی ِاکُر دے رںگ کھےڈدے هن۔ پر کھبردار! ِاس کلُو کال وِچ کِسے گّلے دھرم نهیں هارنا۔ سںسارک سُکھ چھِن بھںگر هن, سںسارک سُکھاں دا اںت کَوڑا هَے, سںسار دے آنںد بھوگن نال کلےس هُںدا هَے, پر دھرم لوک پرلوک دے سُکھ دےن والا هَے, تاں تے دھرم نُوں پالو, دھرم دیآں کھُسیآں بھوگو, دھرم دا سُکھ مانو! ادھرم بھاوےں دُسمن بن کے آوے بھاوےں سّجن بن کے آوے اُس توں اَےاُں بچو جِکر جهِری سّپ توں, چاهے اُه گھروں نِکلے چاهے اُه باهروں آوے, بچنے دا جتن کریدا هَے۔ ِاه نا سمجھنا کِ سیل کَور ڈر گای, جاں بھرم گای, اُه سےر دِل اَےسی نهیں سی پر اُس دے هِردے دے کومل تے بُدھیمان هِّسے نے جھّٹ سمجھ لِآ سی کِ مِّٹھی چھُری اگے کاِام رهِنا نِرے بل دا کںم نهیں, پر نال اکل دی بی بهُت لوڑ رکھدا هَے, ِاسے لای چاهیدا هَے کِ سبھ دا من سیل کَور ورگا بهادر تے دانا هووے جو وَےر جاں پِآر, کِسے هی اُپااُ نال, وَےری دے کابُو نا چڑھے۔

سوچ کرن نال سیل کَور نُوں ِاس مهِل وِچوں نِکلنا اسںبھو جاپدا سی, وَےریآں توں چھُٹکارا کٹھن دِّسدا سی۔ سوچاں سوچدی سی کِکُر بںدکھلاس هواُو, اکل کوای رستا نهیں دےںدی سی۔ پِآرا پُتر, ماں دا دُّکھاں سُّکھاں دا سهارا بَےٹھا هَے, بھاوےں : بِپتا نُوں جاندا هَے, ِاه بھی سمجھدا هَے کِ وَےریآں وِچ بَےٹھے هاں, پر ماتا دی ِاس اَوکڑ نُوں نهیں سمجھ سکدا, پِآر دے سامان دےکھ دےکھ تے ماں دی اُداسی تاڑکے هَےران هُںدا هَے۔ چھےکڑ گلّکڑی پاکے بڑے پِآر نال کهِںدا هَے: 'ماں جی! کِاُں اُداس هو? گُرُو

دا سُکر کرے جِسنے بِپتا وِچ سُّکھ دِکھلايا هَے۔ ِاس دھنّواد ار ِاس بھولاپن نے ماں دے هِردے وِچ موه-سوما کھےلھ دِّتا, روںدی روںدی نے پِآرے نُوں چھاتی نال لايا, ار سِر اُس دی چھاتی دھرکے اُسدے چِّت نُوں پرسنّ کرن والی چیج نُوں, جے موٹی بولی وِچ دِلاسا کهااُںدی هَے, لّبھن لّگ پای۔ اَےس دردناک دسا دےکھ کے سبھ باںدیآں اُٹھ گایآں ار نواب پاس جا دّسِآ۔ اُنھاں دے دُور هُںدے هی سیل کَور دی دُورںدےسی تے هَوسلا اَےسا اُّمل پِآ جِوےں پانی وِچ لوهے نال دّبے کاٹھ توں لوها لاهیاے تاں کاٹھ اُّپر نُوں چڑھ جاںدا هَے۔ ماں پُّت نے بُوهے مار لاے, وےلا سںجھ دا هو گِآ سی, اںدر بَےٹھکے بڑے پرےم نال رهُراس دا پاٹھ کیتا, ارداسا سودھِآ۔

آها, دھنّ اکال پُرکھ هَے, جِسدے اّگے پرارتھنا کرنے نے اَےسا اچرج اسر کیتا کِ اُه نِراس هو رهی سیلا آپنے کھالسای جَوهراں وِچ دمک اُّٹھی۔ جِس دِل وِچوں بھاجڑ پاے پِںڈا واںگ سوچ وِوےچنا, اّگوں کی کرنا هَے, گّل کی سبھ کُجھ نّس گِآ سی, هُن اَےداں دا هو گِآ, جِّداں کِسے ٹّبر مواے پُرکھ دا دِل کِسے گُآچے هواے بھرا دے اچانک مِل پَےن تے اُسرّگی پھڑ جاںدا هَے۔ هُن سیلا نُوں چار چُپھےرے پرمےسُر دِّسدا هَے, اُسدی سّتا آپنی سهِچار سهےلی جاپدی هَے۔ هُن سیلا اَےسی پّکی اُمَےد وِچ آنںد هوای هَے کِ کرتار کدے مَےنُوں نهیں چھّڈےگا ار کدے  پاپ وِچ ڈُّبن نهیں داےگا۔ اُسنُوں دھرم پِآرا هَے, اُه مےرے دھرم نُوں جرُور بچاوےگا۔ بھاوےں مَےنُوں کوای بِدھی نهیں دِّسدی پر اُه جرُور کوای رستا کّڈھےگا۔ سُکر ار بھروسا پُوری نِںمرتا نال سیلا دے هِردے وِچ کرتار دے گھّلے هواے سِپاهی بن کے آ کھلوتے هن۔ سیلا نے سّبھے آسرے ٹُّٹے ڈِّٹھے, سیلا نِراس هو گای, سیلا نے پرارتھنا کیتی, سیلا دا والی کرتار هو گِآ۔

سبھو بھجَے آسرا چُکَے سبھ اسرااُ۔۔

چِت آوَے اَوس پاربرهم لگَے ن تتی وااُ۔۔

(سِری: م: ۵, پنّا -۷०)

پل پل مگروں سُکر کردی هَے; ار اَےسی مگن هوای هَے کِ کھُسی ار وَےراگ مِلکے هںجھُوآں دا پرواه تور دِںدے هن۔ ِاس ترھاں پرارتھنا تے سُکر کردِآں سیلا دی ساری رات بیتی۔ دُنیآں دے لوک بِپتا دی رات تارے گِن گِن کّٹدے هن سیلا نے اُنھاں پّتھراں تے اّگاں وّل تّکنا چھّڈ کے اُنھاں نُوں پرکاس دےنے والے جانکے اکال پُرکھ وّل لِو لاای, اُس نے ایسر گُن گِن گِن کے رات کّٹی تے اُس دی بِرد دی پَےج رّکھنے والی سّتا دی ارادھنا کیتی۔ دھنّ کرتار, جِس نے اُس دی ٹےک رّکھی۔ جدوں دِل اَےاُں ساپھ هو گِآ, رب دا آسرا جیاُںدی سّتےا هوکے اںدر بھر گِآ تاں بُّدھ بی سپھا هو کے کںم کرن لّگ پای تے اُس نُوں آپنی کھلاسی دیآں سوجھیآں سُجھااُن لّگ پای۔

15. کاںڈ

میر منُّوں دی بےگم مُراد بےگم جِسنُوں کای ِاتِهاسکاراں نے 'مُگلانی بےگم' کرکے بی لِکھِآ هَے, بڑی چلاک ار سُںدر ِاستری سی۔ ِاس نے پتی نُوں بی وّس کر رکھِآ سی ار آپنی چتُراای کر کے پٹرانی بن رهی سی۔ اُّپر لِکھی رات منُّوں نے اُس دے چُبارے سراب بهُت پیتی سی ار نسے دے سرُور وِچ بےگم نے اُس نُوں اَےاُں اُںگلاں تے نچايا کِ سیل کَور نُوں سِکھ کَےدناں وِچوں کّڈھ لِآاُن دا ار اُس نُوں بےگم بنااُن دا سارا کّچا چِّٹھا کهِ بَےٹھا۔

بےگم ِاه سُن کے سڑ اُّٹھی تے کای ولاں چھلاں نال اُس نُوں پیتی اُتے هور پِلاای گای, جد پتی بےسُدھ هو گِآ تے رات وی اّدھی بیت گای تاں باهرلے چھّجے پُر آ بَےٹھی تے من نال گوںد . گُںدن لّگی کِ ِاس نویں سِر تے پَےن والی بلا توں کیکُوں بچاں? بهُت وِچار کرکے چُپ کیتی دبے پَےر کبُوتر پھڑن والی بِّلی واںگُوں مهّل دے اُس هِّسے وِچ گای, جِتھے سیلا سی۔ بُوهے تاں بںد سن, پر جھیتاں وِچوں کی دےکھدی هَے کِ دیوا بل رِها هَے ار سیلا پرارتھنا کر رهی هَے۔ کِسے وےلے کوای متلب بی سمجھ آ

جاوے۔ ِاه دےکھ کے اُس دا کلےجا ٹھںڈھا هو گِآ ار من نے تسّلی دِتی کِ ِاه تاں گریب گاُو هَے ار آپنے اّگے آای. وڈِآای نُوں بِپتا سمجھ کے بچنے لای واستے پا رهی هَے, ِاس نُوں نجِّٹھ لَےنا سَوکھی گل هَے۔ ِاه سوچ کے نِسچِںت هو گای تے جا کے سَوں رهی۔

اُدھر سُورج نے سُکر ورگی آپنی ِاکو اّکھ کھولھی, ار پلسےٹے ماردے اُںگھلااُںدے لوکاں وّل تِّکھی نجر پاای, اُدھر مُراد بےگم نے دووےں اّکھاں, جو سُورج نالوں بی تِّکھیآں سن, کھولھیآں ار ٹوٹ تے نیںد دی ٹُّٹ وِچ اکڑااُںدے پتی وّل گھُور کے ڈِّٹھا. پلںگھ توں اُّٹھی, ار پتی نُوں پّکھا کر کے سُآ دِتا, آپ نها دھ سولاں سِںگار کر کے پتی نُوں پھےر جگايا ار تِآر کرکے کُچھ کھُآ پِآ کے دو گولیآں پهِرےدار نال کرکے راج دربار دے جرُوری کںماں دے پںج ڈِاُڈھیاَوں باهر کیتا۔ اّگوں دو بےگم دے بھےتی اڑدلی نال هو تُرے۔ هاکم ساهِب تاں دربار وِچ جا بَےٹھے ار پںجاب ورگے مُسکلاں نال بھرے دےس دے ِاںتجام وِچ رُّجھ گاے۔ اُدھر بےگم ساڈی سیل کَور پاس پهُںچی تے اُس نُوں گّل باتیں چھےتی پرچا لِآ۔

بےگم— مےری پِچھلے جنم دی بھَےن! کِنّے چِراں دے وِچھڑے مِلے هاں۔ اسیں پِچھوں ِاکو هی هاں۔ گھبرا کے نا نا تّکے, مَےں سّچ کهِںدی هاں۔ اسیں پِچھوں بھَےناں هاں۔ مَےں کھبرے کی کھوٹے کرم کر بَےٹھے جو تُرکاں دے گھر جںم پای, سو هُن نِرباه کرنا هی هويا نا کّل سںجھ نُوں جد مَےں سُنِآ سی کِ تُوں اےتھے پھاتھی آای هَےں, مےرے پَےر هےٹھوں مِٹی نِکل گای۔ آکھاں هاِا هاِا! کی بنےگا! سِکھ دیآں دھیآں تاں کدے دھرم نهیں هاردیآں; کِتے وِچاری نُوں جِںد نا دےنی پوے۔ ِانھاں وِچاراں وِچ هی ڈُبدی چلی گای۔ پھےر لُک کے تَےنُوں وےکھن آای۔ وےکھدِآں سار بھَےنے! مےریآں آںدراں پھُٹ پایآں۔ کوای اںدرلا موه جاگ پِآ, نِری بھَےن هو لّگیاَوں۔ اَوسے وےلے جی وِچ ٹھان لای بھای مےری جِںد جااے, پر جااے, ِاس دھرماتما دا ست دھرم جرُور بچا دےنا هَے۔ سو مَےں بهانے

پا کے مالک نُوں بهُتی سراب پِلا کے اَےسا بےهوس کیتا کِ تُهان اُه بھُل هی گِآ۔

سیلا- (بڑی نِںمرتا نال) تُهانُوں کرتار بھاگ لاوے ار پرتاپ ودھاوے تُهاڈا هُکم چّلے, * تُسیں جو کُچھ آکھِآ هَے مَےں اناتھنی تے وّڈی ديا کیتی هَے۔

بےگم- بیبی کاهدی ديا? پر دےکھو نا, کی کریاے? سماں بڑا کرڑا آ گِآ هَے۔ اّج کّل سِّدھے مارے جاںدے هن, چھل نال هی سُکھ پاایدا هَے۔ تُسیں تاں کھُدا دے پِآرے لّگدے هو, تُهانُوں ِانھاں گّلاں نال کی? پر اسیں دُنیآںدار لوک تاں اَےاُں هی جیاُںدے هاں-روٹی کھاایاے سّکر سِاُں, دُنیآ کھاایاے مکر سِاُں۔ تُسیں تاں پوِّتر دےوی هَے, مےرا جی کردا هَے کِ تُهاڈے چرن چُںم لواں۔

سیلا- سری واهِگُرُو! بےگم جی! تُسیں تاں هو دےس دے راجے, اسیں بھاوےں هاں تاں سےر سُبھااُ والے پر ِاس وےلے هاں تُهاڈے کَےدی, پر وّس پاے هواے۔ اُتوں تُسیں کهِ رهے هو کِ تُسیں مےرے دھرم دی راکھی کروگے, ِاه مےرے تے هِسان چاڑھ رهے هو۔ مَےنُوں کوای سےوا دّسو?

بےگم- سےوا کی تُسیں مَےنُوں بھَےن بنا لوو نا۔

سیلا- بھَےناں بننا تاں دُوّلی کھُّلھ وِچ وسدِآں هو سکدا هَے نالے هَےسیات ِاکو جِهی هووے۔ هُن تُسیں بےگم تے مَےں کَےدن!

بےگم- نا بھَےن! ِاه گّلاں چھّڈ ديو۔ تُساں دا اسلا سریپھ هَے, تُسیں سّچے تے اُّچے لهُو والے دِّس رهے هو, کَےد تُهاڈی مُّک چُّکی هَے۔ هُن تُسیں کھُلھ دے گھر هو۔ هُن مَےنُوں بھَےن بنا لاَو۔ تُسیں گُناں دی کھان هَے۔ تُهاڈے آسرے کُجھ مَےں وی سِّکھ مّت پا لواںگی۔

سیلا- مَےں کَون وِچاری هاں ?

بےگم— هٹھ چھّڈو, ِاک وےری بھَےن آکھو, نهیں تاں تُهاڈے سِر دی سهُں مَےنُوں پانی پینا هرام جے۔

––––––––––

* ِاه واک تھوڑے چِر پِچھوں پھلیبھُوت هو گِآ کِ ِاه هکُومت ِاس دے هّتھ آای۔

سیلا- سری واهِگُرُو! مَےتھوں ِاه نا اکھوااَو, اُںنج جے سےوا چاهے, جے اُه کھری هووے تاں مَےں نابر نهیں۔

بےگم— آاَو پھےر جے نهیں کهِںدے, تاں مَےں مَےں... هّتھ کٹار دے دستے تے جا پُّجا)۔

سیلا- واهِگُرُو جی! هَے ِاه کی? (هّتھ پھڑ کے) بھَےن کهِن وِچ مَےنُوں کوای اُجر نهیں, تُسیں سمرّتھ تے سُتںتر هَے, نِباه سکدے هَے, مَےں بںدی وِچ هاں مےرا نِبھنا بھَےن بن کے بهُت کٹھن هَے۔ مِترتا برّبر دِآں وِچ تے کھُلھ وِچ پُگدی هَے۔ مَےں تُهاڈی سُبھِچھک هاں, پر بھَےن مُوںهوں نا کڈھوااَو۔

بےگم- (کٹار کّڈھکے) اَےه لاَو, جے نهیں منّدے تاں مَےں۔

سیلا- (هّتھ پھڑ کے) نا بھَےن! ِاه کںم نا کر, مَےنُوں جے کهے هاجر هاں۔ 'بھَےن` پد مُوںهوں نِکلن دی ڈھِّل سی کِ بےگم نے گھُّٹ کے چھاتی نال لا لِآ ار رو پای۔ پِآری بھَےن! مےرے دِل دا دُکھ وںڈن والی دردن مےرے پاس کوای نهیں! مےرے اُدالے نَوکرانیآں تے متلب نُوں پےار کرن والیآں تےریآں هن, پر اّج کھُدا نے تُوں مےلی هَےں سُکر هَے اُس دی درگاه دا جِنھے مےرے هال تے رهِم کیتا هَے۔

سیلا- سُکر دی تھاں تاں مَےنُوں هَے جِس دا اَےسے وےلے اکال پُرکھ توں چھُّٹ کوای دردی نهیں, سو اُس مِهراں والے ساںایں نے اَےسی اَوکڑ دے وےلے تُهانُوں مےرا سّجن بنايا هَے کِ جِس وےلے کوای کِسے دا نهیں بندا۔ ِاس بھاری پرن نُوں جو اّج مَےں دھار لِآ هَے ۔ کرتار سِرے چڑھاوے, مےرے وِچ سمرّتھا نهیں, پر گُرُو مےری ٹےک رّکھے۔ هاں, ِاک دھرم تُسیں بی مےرے نال پالن دا کَول کرو!

بےگم- دّسے بھَےن جی! مَےں تُساں دے سُکھ وِچ سُکھ مناواںگی۔

سیلا- ِاس کَےد وِچ, جِس وِچ مَےں هاں, مےرے ست دھرم دی راکھی تُسیں کرنی هووےگی۔ مےری جِںد جا کے بی جے دھرم بچے تاں تُوں مےری بھَےناں واںنگُو سهاِاتا کرےںگی۔

بےگم— اّلا مےرا جامن۔ تَےنُوں تے تےرے دھرم نُوں, جد تاںایں مےرے دم وِچ دم هَے, تّتی وا نا لّگن دِآںگی۔

جھیلا- (اّکھاں میٹ کے) سُکر هَے مےرے سِرجنهار اکال پُرکھ۔ تُوں دھنّ هَےں, تُوں دھنّ هَےں, تُوں بںد چھےڑ رهِم کر, مےرے ساںایآں جی نُوں بی هّتھ دے کے رّکھ تے مَےنُوں مِلا ۔

بےگم- بھَےن' تےرا پتی کِّتھے هَے تے کیکُوں وِچھُڑِآ سی?

سیلا— جھناں دے کںڈھے ِاک نگر دے هاکم نے مار مار کے مرنااُو کرکے کَےد پا دِتے سن, پتا نهیں پھےر کی هويا? هاں! آاُںدی وےر جیاُںدے دِّس پاے سن, پر گّل بات نهیں هو سکی نَےن بھر آاے)۔

بےگم- (اّکھاں پُوںجھ کے) بھَےن! رو نا, تےرا پتی مَےں سدوا دِآںگی ار اُس دا وال وِںگا نهیں هووےگا, هُن سمجھ کِ سبھ بِپتا دُور هو گای۔

سیلا- تُسیں کِنّا پِآر کردے هو, پر ِاک رات تاں تُهاڈی کِرپا نال بیتی, ِاس مکان وِچ رهِ کے کد تک بّکرے دی ماں سُکھنا سُکھ کے لںگھاوےگی?

بےگم— پِآری بھَےن! جد تک مےرے دم وِچ دم هَے کِسے دی مجال هَے کِ تُهاڈی وا وّل بی تّک سکے۔

سیلا- کرتار تَےنُوں بھاگ لاوے تے آپنا بھاُ بکھسے۔

بےگم- بھَےن جی! مےرے کهے تُری چّلنا پھےر کوای توکھلا نهیں۔ ِاس پرکار گّلاں باتاں کرکے بےگم وِدا هوای۔ بےگم دے هُکم مُوجب دو ِاک کھترانیآں ٹهِلناں سےوا لای آ گایآں۔ ماں پُت نے ِاسنان کیتا, پرساد چھکِآ, کپڑے وٹااے۔ مَےلے بستر ٹهِلناں دھون دے بهانے بےگم پاس لَے گایآں۔ ماں پُّتر نے سارا دِن سُکر کرکے بِتايا۔ سںجھ هُںدے هی بےگم دے هُکم انُسار سیل کَور اُس دالان توں ٹهِلناں سنے کِسے دُراڈے چُبارے وِچ بدلی گای۔

سںجھ هو گای, هنےرا چھا گِآ۔ هاکم ساهِب نے چور کوٹھڑی وِچ وڑ کے تھوڑی جِهی پیتی۔ جِس وےلے سرُور آےا ار مگج نے گرم هو کے آتسباجی دے چّکر واںگ چّکر کھادھا, باکی رهی اکل تے ادھ-موای ديا اُس گےڑے وِچ گےڑے کھان لّگی,

تھِڑکدے پَےریں آپ اُس کمرے وّل تُرے جِّتھے سیلا کَےد کرواای هوای سی۔ جاں اںدر وڑے تد کی دےکھدے هن کِ اُنھاں  هی مَےلے بستراں وِچ اُه گھُںڈ کّڈھی بَےٹھی هَے۔ آپ نُوں بڑا گُّسا آيا, گولیآں نُوں مارِآ کُّٹِآ, گالھاں کّڈھیآں, کمريوں کّڈھ دِّتا۔ پھےر آپ اُس نُوں تھِڑکدے تھتھلااُںدے بُلااُن لّگے۔ گھُںڈ وِچ لُکی تے سرم وِکھے ڈُبی تے کںبدی نے ِاک نا منّی۔ هاکم ساهِب نے تلوار دھُو لای۔ هُن اُه هّتھ جوڑ کے پَےراں تے ڈِّگ پای, نواب ساهِب جِّتے هواے کُکڑ واںگ ٹّرا اُٹھے: دےکھا هم نے اپنا هُکم پُورا کیآ— سِکھ کی بیوی کے منا لیآ (تھِڑکا کے جھوکا کھا کے) اب بےگم بنااےںگے پںجاب کی ملکا کهااےںگی..۔ تے ِاس ترھاں دے بکواس تے جھوکِآں تے نسیلیآں اُںگھاں وِچ سی نواب کِ بیبی نُوں کپڑے بدلنے پاے. ار سِںگار لااُنے پاے, پر پهِلوں کِسے لُکوےں هّتھ نے سما (دیوے) نُوں وّڈا کر دِّتا سی۔ هُن رات ِاس ترھاں بیت گای جِّکُر کوای کالے رںگ دی بِجلی دُپهِر وےلے دھُّپ رُوپی بّدلاں وِچوں دَوڑکے اَےاُں گُںم هو جاوے جِںکُر ےوگی پُرکھ دے هِردے وِچوں سںگ دےکھ کرکے مںد واسنا ِاک بلکا دے کے کُسںگ دُور هواے  تے-گُںم هو جاںدیآں هن۔ مانوں کمیلے دی اّگ بھباکا دے کے سُآه هو گای, پر سڑِآ کُجھ بی ناں۔

جاں دِن هويا بےگم وَےساکھ دے نوےں چڑھدے سُورج واںگ چمکدی سیل کَور دے کمرے وِچ گای, جے ِاس وےلے جپُجی ساهِب دے بھوگ پاکے ارداسا سودھ رهی سی۔ دووےں سهےلیآں پرےم نال مِلیآں, بےگم نے ودھاای دِّتی کِ آپ دی ِاه رات مَےں پُورے بچااُ وِچ لںگھا دِّتی هَے تے اّگوں نُوں هُن اَےسا بانھنُو بّجھ گِآ هَے کِ آپ دا سیل دھرم سدا لای بچ گِآ, آپ جل وِچ کَےل پھُّل دی ترھاں رهےگے. کوای تُهاڈی وا وّل مَےلی اّکھ نهیں کر سکےگا۔

سیلا- بھَےن جی! مَےں آپ دیآں دےنیآں کِّتھوں دے سکدی هاں? آپ تاں کوای مَےنُوں ماں مِل پاے هَے۔ سُکر هَے کلگیدھر جی دا, جِنھاں تُهاڈے هِردے وِچ مِهر پاای, پر بھَےن جی! مَےنُوں دّسے تاں سهی کِ تُساں کیکُوں مےری راکھی کیتی?

بےگم— ِاه گّل دّسن دی نهیں۔

جھیلا- مَےں هٹھ نهیں کردی, پر جے هرج نهیں تاں چا دّسو۔

بےگم- بھَےن! تےرا مےرا هُن ِاک بھےت هَے, تَےتھوں کی لُکااُ تراں! مےرے پتی دے بھانے تاں اُه تُهانُوں رانی بنا بَےٹھا هَے, پر مَےں اُس نال هّتھ کھےڈِآ هَے۔ آپ دے کپڑے پهِن گمرُّٹھ بنکے, آپ واںنگُو گّلاں کرکے پھِر هنےرے دی مّدد نال ِاه دھوکھا بنايا کِ هوواں مَےں تے اُه سمجھے تُسیں هَے, سو پتی نسے وِچ مَےنُوں نهیں پچھان سکِآ۔ اُمَےد هَے ِاس نسے تے هنےرے دی تُپھَےل کُچھ پھِر تاں نِبھ جااےگی پھےر هور تجویج سوچ رهی هاں, هنےرا سارے سںسار دا پردے ڈھّک هَے, جو لوکاں دے کرماں تے پردے پا کے بھلے بُرے نُوں ِاک سمان کرنے والا هَے۔ هاں هنےرا سهنسیلتا دا گھر, مهِں ورگے جِگرے والا هَے۔ کوای اُس وِچ کھُون کرے, ڈاکے مارے, چوری کرے, کوای بھجن کرے, سمادھی لاوے, کِسے نُوں ۔ نُوں نِںددا سلاهُںدا نهیں, کِسے دا پاج نهیں اُگھےڑدا۔ سُورج ار چںد دیآں نجراں پڑدے پاڑ هن, جو نا کےول آپ لوکاں دے اَےب  دےکھدیآں هن, سگوں بڑبولے دی جیبھ واںنگُو سارے جهان وِچ نسر کر دےںدیآں هن۔ تارِآں دیآں چور اّکھاں هن جو کنّاں وِچ پھُوکاں مارن واںگ لوکاں دے پاج ملکڑے اُگھےڑ دِںدیآں هن, پر هنےرا بڑا بیبا رانا هَے, سبھ دے پڑدے ڈھک دےںدا هَے۔ هنےرا تاں دےکھکے انڈِّٹھ کردا هَے, پر هورناں دیآں نجراں توں بی پڑدے پااُںدا هَے۔ نا آپ کِسے دے اَےب دےکھدا هَے, نا کِسے نُوں دےکھن دِںدا هَے۔ جِس ترھاں کوای بھلا پُرس کِسے نُوں نںگا اُگھاڑا دےکھکے آپنیآں اّکھاں نیویآں کر لَےںدا هَے; تِوےں هنےرا بیبے پُرکھ واںگ اّکھاں میٹ کے آپنے کالے رتھ دے پهیاے رےڑھی تُرِآ چلِآ جاںدا هَے تے کِسے دے پاپ پُنّ نُوں نهیں وےکھدا۔ هنےرا بیبا رانا هَے, بھَےن اےسے هنےرے نے تےرا دھرم بچايا۔

مےری جاچے تاں هنےرا آرپھ کامل (برهم گِآنی) هَے, نهیں نهیں هنےرے وِچ تاں اُه گُن هَے, جو کھُدا وِچ هَے, کھُدا سبھ دے پاپ پُنّ نُوں جاندا هَے پر پڑچلدا نهیں, دےکھدا هَے پر بھںڈدا

نهیں۔ پاپی پُنّی سبھ دے کھےت تے ِاکو جِها میںه وسااُںدا هَے۔ تِوےں هنےرا کِسے دے سِرے نهیں آاُںدا۔ هاں, هنےرے وِچ ِاک گُن رّب توں وی ودھیک هَے۔ رّب دےکھدا هَے, اَےسا دےکھدا هَے کِ هون توں پهِلے هون والے ار هو چُکے توں مگروں سبھ کُجھ جاندا هَے; هاں پر سهارا رّکھدا هَے, اَےپر دھنّ هنےرا جے لوکاں دے پاپاں نُوں دےکھن ار سمجھنوں بی ناںه کردا هَے, کهِںدا هَے مَےں کِاُں کِسے دے پاپ پُنّ دا دےکھنهار تے جاننهار بناں? آپنے کرماں دا پھل سبھ کوای بھوگدا هَے مَےں کِاُں بُرے بھلے سماچار دےکھاں تے آپنے سهِن سیلتا والے من وِچ سّک سُبھے پَےدا کراں تے آپنے دِل نُوں هورناں دے پاپاں پُنّاں دا گھر بنا لواں۔

اَےسی چںچلتا ار پرمےسر دی بےادبی دے نا سهے جان والے بچن سُن کے سیل کَور گھبراای, کںبی, کُچھ بےلی, نِنکی پر من نُوں مُّٹھ وِچ لَے کے دھیرج دھر کے بولی: بھَےن جی! تُساں بھاوےں کِوےں کیتا, مےرا بھلا هی هويا۔ مَےں تُساں دیآں دےنیآں کِسے جُگ نهیں دے سکدی, پر بھَےن کِها جے تاں ِاک گّل مےری بھی سُن لوو; کھُدا دی سان وِچ کدے هلکے  واک نهیں کهیدے۔

بےگم- سّچ کِها ای, ساڈے وِچ بی ِاه گّل منھے لِکھی هَے۔

ِاس پرکار دی چلاکی تے ول چھل دیآں گّلاں کر کے بےگم چلی گای تے سیلا پُتر سمےت هّتھ جوڑ کرتا پُرکھ اّگے پرم ادھینگی نال بےنتی کرن لّگی کِ "هے دھرم پُںج پِتا۔ تےری نِںدا مےرے کنّاں تھانیں مےرے اںدر گای هَے, سو  آپنی پرم کِرپا نال مےرا هِردا سُدھ کرو, ار مےرے اَوگُن بکھسو ? مَےں بےوس هی نهیں سگوں مَےں پروس هاں, مےرے تے آپنی مِهر کرو! اتے کِسے کھُّلھ وِچ واسا ديو۔”

اُدھر دربار دا هال سُنے, میر منُّوں جدوں آپنی کچهِری وِچ بَےٹھا سی, تد سُوںهیآں وِچوں ِاک نے آ پتا دِتا کِ ماجھے وِچ سِکھاں دا ِاک ٹولا ِاک تھاوےں لُکِآ هويا هَے۔

اُس وےلے کُجھ سَےناں ار درباری تِآر هو گاے, اُدھر نُوں کُوچ بول گِآ۔ بےگم ساهِب نُوں کھبر گای کِ چار پںج دِن نواب ساهِب دی اُڈیک نا رّکھن۔ ِاه کھبر سُن کے بےگم تے سیل کَور اچِںت هو گایآں۔

نواب ساهِب رستے وِچ سَےر تے سِکار کردے گاے, چھےکڑ اُتھے پهُںچے جِتھے آدمیآں دا سِکار کرنا سی۔ پںڈوری پِںڈ' دے لاگے ِاک کماد دا بھاری کھےت سی, سِںگھ بال بِردھ جُآن ِاس وِچ لُکے هواے سے۔ ِاه وِچارے جھّلاں رُّکھاں وِچ چھِپ کے سماں کّٹ رهے سے۔ کھانوں پینوں وی وِروے رهِ جاںدے سن۔ کںڈِآں تے مَوسم دیآں کرڑاایآں نال کپڑِآں دیآں لیراں, لاڑے دے چھتر دیآں کتاراں واںنگ سوبھ رهیآں سن, هُن اےتھے آ لُکے سن ار گُرُو مهاراج جی دے ارداسِآں وّل جھُک رهے سن کِ اچانک ِانھاں دے سِکاری پهُںچ پاے۔ پِںڈ والے کّٹھے هو گاے۔ سارے هاهاکار کر رهے سن۔ کماد وِچ لُکِآں دیآں ماںواں بھَےناں وِرلاپ کر رهیآں سن۔ کُچھ سِںگھنیآں سنے رتن سِںگھ بھںگُو جی دی ماتا دادی دے, بَےراگی مهںت داد رام دے پوترے نے بھگوےں کپڑے پُآ کے گھر لُکا رّکھیآں سن۔* دُکھیآں دی پُکار تے پِںڈ والِآں دی هاهاکار کُچھ اَےسی پای کِ منُّوں دا گھوڑا سیکھ پا هو گِآ۔ منُّوں ڈِّگ پِآ ار ِاک پَےر رکاب وِچ پھسِآ رِها تے گھوڑا اُٹھ بھّجا۔* ٹِّب کھڑِّبیآں تھاواں وِچ پّکے هواے هدوانے واںگ موٹا سِر کھهِ کھهِ وّجدا ار ٹھهِکدا ٹھهِکدا پاٹدا گِآ, ِاّتھوں تّک کِ نّک مُوںه تّک پھِس گاے ار لهُو دی لیک ساری گھسیٹ والی تھاں تے لّگدی سِںگرپھ دی لکیر واںگ منُّوں دی کرم پّتری دی لںماای دی کھبر سںساریآں نُوں دے گای۔

––––––––––––

1. رتن سِںگھ جی نے پںڈوری دا پتا دِّتا هَے۔ گِ: گِآن سِںگھ جی نے مُّلاں پُر دے لاگے دا جِکر کیتا هَے۔

2. اگلے پَےر چُککے بھُواے هونا۔

* رتن سِںگھ جی دا پںتھ پرکاس۔

جِںدڑی تاں میر منُّوں دی ِاّکر گای, هُن دےه دا هال سُنے:-جد ساتھی اُس مُردا لتھ نُوں لَےکے سهِر پهُںچے ار مَوت دی سے پانی تے پاے تےل واںنگُو پھَےل گای, تد ساریآں پھَوجاں, جے کای مهینِآں توں تنکھاه نُوں اُڈیک رهیآں سن, گھےرا پا کھلوتیآں ار لےتھ کھوه لای۔ مُراد بےگم نُوں کها بھےجِآ کِ تِنّ لّکھ رُپےا تنکھاه دا ساڈا تار دےوے تاں لےتھ مِلےگی۔ وِچاری بےگم ساری رات جوڑ توڑ کردی رهی۔ جد دِن نُوں بےگم نے تِنّ لّکھ رُپےا دِّتا' تد لےتھ مِلی; جے پھِر پاتساهی دھُوم دھام نال دّبی گای۔

16. کاںڈ

هُن سُنو ساڈے بِجَے سِںگھ دی دسا کی هوای?

ِاه تاں اسیں دّس هی آاے هاں کِ سِںگھ سارے بناں اَولاں پربتاں وِکھے کھِںڈے پھُّٹے گُجارا کر رهے سن, ار بَےٹھے سمےں  وّل تّک رهے سن کِ کوای دااُ نِکلے تاں دےس نُوں سںبھالیاے۔ ِانھاں دے لُک جان وِچ پںتھ دے کِرتیآں جاں گریباں دی, جو دلاں دے وِچ نهیں رِها کردے سن, بڑی دُردسا هويا کردی سی۔ جد اُنھاں پر جُلم کهِر دے هُںدے تد کھالسے دے دل سماں تاڑ کے گُّسا کھا کے سےراں واںنگ بناں وِچوں نِکل پَےںدے سن ار وَےریآں نال دے هّتھ کر جاںدے, آپنِآں نُوں  بچا لَےںدے تے دروهیآں نُوں پچھاڑ دےںدے۔ هُن بھی ِاهو هال هويا, گھےر اےاچاراں تے سِںگھنیآں دے دُکھڑِآں دی کھبر جد سِںگھاں وِچ پھَےلی ار بِجلا سِںگھ آدِک نے دردناک هونیآں دے سماچار کهِ سُنااے تد کھالسے دے دِلاں وِچ روه

–––––––––––

1. مَےنُوں دی مَوت دی تاریکھ هَے 7 مُهّرم 1167 هِجری (دےکھے کھجانا-اے- آمرا 98 ِابرت ناما الیاُّدین) ۔ اُمدا-ت-تواریکھ نے کوتک سُدی 9 سں:1810 بِ: دِّتا هَے۔ ِاه دُِا تاریکھاں اںگرےجی سنّ 1753 نوںبر تِنّ چار نال آ ڈھُکدیآں هن۔ لتیپھ دا سنّ 1856 گلت هَے۔ گوکل چںد سنّ 1752 ای: لِکھدا هَے۔

2. اُردُو کھالسا تواریکھ هِّسا 2, پنّا 85

اُّتر آيا ار هر جگھا ِاه اُّدم هويا کِ ِاک وےراں لاهَور پهُںچنا چاهیاے۔ پر سبھ توں پهِلے کُوڑا سِںگھ دا جتھا لاهَور وّل مُوںه دھر کے اَےاُں تُرِآ, جِںکُر درِےا دا هڑھ تُردا هَے۔ اُدھروں بھاای بِجَے سِںگھ نُوں بی ِاه کھبر مِلی اَور نال هی سابرساه پھکیر دے چھّڈے هواے سُوهیآں نے کھبر لِآ دّسی کِ سیل کَور بی سِںگھنیآں دے ٹولے وِچ لاهَور تسیهے بھوگ رهی هَے۔ هُن سِںگھ هوراں پاسوں سبر کرنا کٹھن هو گِآ۔ آپ سِںگھاں دے تِآرے دی پّکی سو سُن چُکے سن۔ سابرساه نُوں وَےراگ وِچ چھّڈکے سِںگھ هوریں کروڑا سِںگھ دے دل وِچ آن رلے۔ دل وِچ پهُںچدے هی ِانھاں دی بڑی مانتا هوای۔ ِانھاں دا جس تاں سارے وِّدت هی سی ار سبھ سِّکھ امیر دے پُّت دا, جِنھاں سرب سُّکھ چھّڈ کے کںڈِآں دی سےج دُکھیآں دے هِّت کبُولی سی, درسن کرن دے ابھِلاکھی هو رهے سن۔ آپے وِچ دُوّلی بڑے پِآر نال  مِلے, جان مَوکے ویر هُںدے هن۔ اج کلھ سِّکھاں وّل دےکھو کِ کَومی مُهّبت دِلاں وِچوں کیکُوں گھٹ رهی هَے۔ سِّکھ دے کولوں سِّکھ مےڈھا کھهِ کے اَےاُں آکڑ نُوں لںگھ جاںدا هَے جِںکُر کوای ست اَوپرا هُںدا هَے۔ کِّتھے سِّکھ نُوں دےکھدے سِّکھ پرسنّ هُںدے سن ار بِناں واکپھی پھته گجا کے مِلدے سن تے جے مُسکل آ بنے تاں ِاک دُوجے دی سهاِاتا کردے سن۔

گّل کی هُن کھالسے دے دل آ نِکلے, سےوا دا کںم ار کُچھ کُ سواراں دی جتھےداری بِجَے سِںگھ دے هّتھ دِّتی گای۔ کھالسا بڑے بڑے بچاوےں رستی کُوچ کردا کردا ِاک دِن پهُ پھُٹالے توں اّگے هی لاهَور دے لاگے جا پهُںچا* ار سارے دے سارے بِجلی دی ترھاں اَوس تھاوےں جا پاے جِتھے سِںگھنیآں دُکھڑے بھر رهیآں سن۔ پهِرےداراں وِچوں, جِنھاں نے ٹاکرا کیتا, ِاس ترھاں کّٹے گاے, جِکُر گاجراں تے باکی دے تّت پھّٹ نّس گاے۔ بِجَےمان کھالسے دے سردار اُس دلان وِچ ِاک نِّکی کںدھ ڈھا کے جا وڑے, جے جِمیں دے اںدر

–––––––––––

* پرےم پرکاش

بھورے جِهے واںگ سی۔* سِںگھنیآں دی دسا دےکھ کے سبھ دیآں اّکھاں وِچوں لهُو اُتر آيا۔ بّچِآں دے ٹُکڑے کھِّلرے هواے, بدب پھَےلی هوای, ِانھاں وِچاریآں دیآں مُسکاں کّسیآں هوایآں, کای تھںمھاں نال جکڑیآں هوایآں, کای موایآں پایآں, کای سِسک رهیآں سن۔ کپڑے وِچاریآں دے لیراں نال بی پرلے پار, چِهرے مجنُوں نالوں بی لِّسے, پر جِںکُر مےاے سّپ دی بی منی چمتکرِت رهِںدی هَے, تِوےں واهِگُرُو سبد دی دھُن اُهناں دے هِردِآں وِچوں اچرج پِآر نال  لِسک دے رهی سی۔ بِجے سِںگھ دی پھُرتی تے ساتھیآں دی چلاکی نے جھٹپٹ مُسکاں کّٹنیآں سُرُو کیتیآں, دار کروڑا سِںگھ هریں آپنے چادرے تے هورناں ساتھیآں دے وادھُو کپڑے لَے لَے اُنھاں نُوں دےای جا رهے هن, جِنھاں دے کپڑے پھٹ پھٹ کے پِںڈے نُوں لُکااُن جوگے بی نهیں رهے هواے۔ پِچھلے جّتھےداراں دے اےه پِآر تے بھاوناواں هُںدیآں سن اّج کّل تاں انےکاں گھرانے سراب آد کُکرماں دے سِکار هو گاے هن تے پھَےسناں تے دِکھاوِآں مگر لّگ کے گِر رهے هن۔ کای اےاسیآں وِچ پَے کے جگیراں تے وّڈِآں دیآں کماایآں رُڑھا رُڑھا کے کںگال هوای جاںدے هن۔

ِاس وےلے سِںگھاں دیآں اّکھاں دی پوِتر ار نیویں درِسٹی سِںگھنیآں دی سُکر-گُجاری ار پرسنّتاای دےکھن دے جوگ سی, 'ست سری اکال' تے 'واهِگُرُو جی کی پھتے' تے 'دھنّ ستِگُر دے جَےکارے گّج رهے هن۔ سارا کارج پھتے هو گِآ۔ بھاوےں لاهَور وِچ منُّوں دی مَوت, مَےنُوں دی پھَوج تے منُّوں دی بےگم تے اُمراواں دے جھگڑے هو رهے سن, پر پھےر بی تُرکاں دی پاتساهی دی راجدھانی دے پاس ِاس ترھاں پهُںچ کے کٹا-وّڈھ کرنی بھاری دلےری دا کںم سی

––––––––––

* ِاس تھاں تے مسیت جےهی ِامارت اجے تک کھڑی هَے تے سِکھاں دے کبجے وِچ هَے تے سِںگھنیآں دے دُکھڑِآں دی پوِّتر ےادگار هَے۔ مگروں دی-1935 دے اکھیر وِچ ِاه جگھا ڈھا دِّتی گای هَے۔ پاکِستان بنن تے هُن پتا نهیں کی هال هَے۔ -

ار چار-چُپھےرے کرڑے کھترے نال گھِری هوای وِاُںت سی۔ ِاس لای بڑی پھُرتی نال ِاک ِاک جنے نے ِاک ِاک بھَےن نُوں گھڑے تے نال بِٹھال لِآ, اُس مکان وِچ بالکاں دے دو لّتھڑے کّٹھے کر کے تے موياں نُوں وِچ رّکھ کے لّکڑ موڑے پا کے اّگ لا دِّتی ار جھٹپٹ تِلکدے هواے۔ دُور جاکے جّتھے نے ِاک بن وِچ جا دم لیتا۔ رستے وِچ ِاک پِںڈ وِچوں رست پانی لَے گاے۔ هُن ِاس بن وِچ اّپڑکے سِںگھاں نے کمر-کّسے کھولھے ار راوی درِےا وِچ, جے نال وهِ رِها  سی, ِاسنان-پانی کیتے۔ وِچاریآں سِںگھنیآں نُوں مُّدتاں مگروں جل نسیب هويا, پھےر لںگر تِآر کیتا گِآ۔ پهِلے سِںگھنیآں نُوں چھکايا گِآ. پھےر سبھ نے چھکِآ۔ جد سبھے پرسنّ هو گاے تد سردار کروڑا سِںگھ ار بِجَے سِںگھ نے چھکِآ۔ کِاُںک ِاه دووےں بھلے پُرکھ لںگر ورتااُن دی سےوا کر رهے سن۔ کِاُںک سِّکھی دے اسُولاں مُوجب = جتھےدار بی سےوا نُوں جیون سپھلتا سمجھدا هَے۔ هُن اَےسا بانھن بنّھِآ گِآ, جِس نال هرےک سِںگھنی نُوں اُسدے پِںڈ ٹّبر ٹور وِچ پُچايا گِآ۔ جِس کِسے دے سںبںدھیآں وِچوں کوای نهیں سی رِها اَوه جّتھے وِچ هی سےوا دے کںم پر رهی, ار آپنے بھراواں دی بِپتا وِچ هّتھ وٹا کے جنم مرن سواردی رهی۔ بِجَے سِںگھ هوراں نُوں سیل کَور دا  ٹھیک ٹھیک پتا نا لّگا۔ ِاه تاں کھبر مِل گای سی کِ مَےنُوں اُس نُوں کَےد وِچوں مهّلاں وِچ لَے گِآ سی, پر هُن سُنِآں کِ اُس نُوں رانی بنا لِآ سُو۔ ِاس کھبر نُوں سُن کے کِسے نُوں نِسچا نا آيا کِ ِاه گّل سّچی هووےگی۔ بِجَے سِںگھ نے تاں پُکار کے کهِ دِّتا سی کِ جے مےری پتنی جِاُوںدی هَے تد جرُور ست دھرم سمےت جیاُںدی هَے, جے مر چُّکی هَے تد دھرم نُوں نال لَے کے گای هَے, ِاه گّل اسںبھو هَے کِ سِںگھنی دھرم تِآگ کے جیوے۔ لوکی تاں جِںد دے آسرے جیاُںدے هن پر سِںگھاں دی جِںد دھرم هَے, اےه دھرم دے آسرے جیاُںدے هن, جد مردے هن

–––––––––––––

* ِاس تھاوےں مگروں گُردُآرا رچِآ گِآ سی جو ےادگار رهے۔

تد دھرم نُوں نال لَے جاںدے هن, جیاُںدے هن تد دھرم نُوں د بنا کے جیاُںدے هن۔ ِاه کدی نهیں هو سکدا کِ دھرم هار تُوں کوای سِںگھ جاں سِںگھنی جیاُںدی رهی هووے۔

ِاس دا کارن ِاه سی کِ لوک نام دے پِآرے سن, باای ِانھاں دا آدھار سی۔ ستِگُراں دے هُکم مجب بابے بںدے دے وےلے توں جِوےں دسمےں پاتساه دے وےلے سی تِوےں سِںگھاں دے دلاں وِچ بانی دے پاٹھ دا روجانا روّےا بڑا پّکا تُرِآ آ رِها سی ۔ بانی نے آپنی رںگن چاڑھنی هی هوای, سُّچا تے اُّچا جیون, کُربانی تے پےار بانی نے بھر هی دےنا هويا۔

میر منُّوں دا مرنا جاں سارے دےس وِچ سُنِآں گِآ تد سِںگھ بناں وِچوں اَےاُں نِکل پاے, جِںکُر رات بیتی تے سُورج نِکل پَےدا هَے۔ سارے دےس وِچ ِاک ترتھل مچ گِآ۔ سِںگھاں پهِلے هّتھ اُنھاں لوکاں نُوں دںڈ دِتے جِنھاں نے سهِر واسی سِںگھاں, سِںگھاں دے بّچے تے تیویآں پھڑ پھڑ مارے تے مروااے سن, ےتھا:-

اُن سبھ چُگلوں تاںایں چُن چُن۔ مارےو لُوٹےو گھر سِںگھن پُن۔ نُور دین کی لُٹی سراِا۔ سِںگھ کوٹ مارےو پھِر دھاِا لُوٹےو سِںگھن نگر مجیٹھا ماےو جںڈِآلا پھِر نیٹھا۔ کرمے چھینے دا پروار۔ مار لُوٹ کَے کرےو کھُآر۔ رامے رںدھاوے کا گرام۔ گھنیآں لُو اَےن تمام۔ سَےدے والے کا جٹ کالا پَےںچ نِباهُو بھُورے والا۔ ِاسماایل کھاں تھا مںڈےالیآ۔ آکل داس مهںت هںدالیآ۔ رںگھڑ مارے جا بُتالیاے۔ سِّدھے کیتے جّٹ بُںڈالایاے۔ گھےر اَولیاے کھاں کو ماےو۔ هسنا بھّٹی جم گھر بارے۔ مالھ پُریاے گُلابے کےرو۔ پھگواڑا بھی لُ بدھےرے۔ ِاتِآدِک ٹھَورن کے لوگ۔ مُکھبر تھے جو مارن جوگ۔ سو مارے, ساجن بهُ پارے۔ مارے پَےںچ نُسهِرے وارے لاے دُسمنوں تے بڈ بدلے۔ سِںگھن مار مچاےو گدلے۔ (پںتھ پرکاس ٹاایپ سپھا 713)

ِاس پرکار سِّکھاں نے تھاں تھاں آپنے کَےدی چھُڈااے, اپرادھیآں نُوں دںڈ دِّتے تے پھےر دےس نُوں سںبھالن وّل لّگ پاے, پر اُدھر

مُراد بےگم بڑی چلاک جتھے والی ار دنا تریمت سی۔ اُس نے پںتی دے مردے هی سارے درباریآں, امیراں تے وجیراں نُوں آپنے نال گںڈھ لِآ سی ار آپنے تِنّ ورھے دے نِآنے پُّتر نُوں گّدی اُّتے بِٹھال کے آپ سربراه بن کے راج کرن لّگ گای۔ ِاس نے آپنے وکیل کابُل دُرانی پاتساه وّل چوری چوری گھّل  دِّتے کِ آپ پںجاب دی نوابی مےرے پُتر دے هّک وِچ مےری سربراهی هےٹھاں کر ديو۔ ِاسے ترھاں ِاس نے دِّلی دے پاتساه وّل چوری وکیل گھّل دِتے کِ لاهَور دی سُوبےداری مےرے پُّتر دے نام هی کر ديو۔ ِااُں دےهاں پاتساهاں نے بےگم دے پُّتر امینُّدین' نُوں سُوبےدار ار بےگم نُوں سربراه منّ کے کھِلات تے پروانے بھےج دِّتے۔ کارن ِاه سی  کِ کابل والا لاهَور نُوں آپنی رِآست ار دِّلی والا آپنی رِآست جاندے سن۔ سے پںجاب دا راج اُه کر سکدا سی جو دوهاں نُوں پرسَےن رّکھ سکے راج کاج سںبھال کے بےگم دےس دا بانھنُو بنّھن لّگی۔ سبھ توں بھاری دُّکھ سِّکھاں دا سی سو مومن کھاں ناِاب نُوں پھَوجاں دےکے امن کرااُن واستے لايا تے بھِکھاری کھاں نُوں-جِس دی بنواای هوای سُنهِری مسیت ِاس وےلے تک لاهَور وِچ هَے-وجیر مُکرر کیتا۔ ِاه بڑا بھلا سُںدر ار چتُر پُرکھ سی, ِاس دی سلاه نال بےگم دا راج پتی واںگ هی تُر پِآ۔

سیل کَور تے اُسدا لال مهِلاں وِچ هی رهے۔ جدوں میر مَےنُوں سِکار گِآ سی تد بےگم نے پُورا بانھنُو ِاس گّل دا بنّھ لِآ هويا سی کِ اُس دے آاُن توں مُهرے هی ماں پُّتر دا جھگڑا پار کر چھّڈے پر اُدھروں مَےنُوں دے مر جان دی کھبر آ گای۔ هُن بےگم نُوں آپنی بناوٹی بھَےن دا آپنے پاس رهِنا ِاک سُکھ تے آسرا هَے دِّسِآ۔ سیل کَور دی اکل تے بھلِآای اُس نُوں سمجھے پَے چُکیآں سن۔ سو هُن اُس دی سلاه مت ورتن

––––––––

1. مُهںمد لتیپھ سپھا 226

2. ِانھاں سماچاراں نُوں کای ِاتِهاسکاراں نے لِکھِآ هَے۔

لّگ پای۔ اُسدی سُتھری اکل اُس نُوں کای اَوکڑاں وِچ اَےسیآں سلاهاں دےںدی سی کِ بےگم 'واه واه` کر اُٹھدی سی۔ ِاس ترھاں بےگم دے جی وِچ سیل کَور دا ستِکار ودھِآ ار اُس دی سّدی مُچی دی دردن هو گای۔ بھِکھاری کھاں نُوں درباری کںماں توں باد بےگم کای وار مهِلاں وِچ سّد لِآ کردی سی, پر سیل کَور نے سمجھايا کِ ِاس دا اںت بُرا نِکلےگا ار راج بھاگ نهیں رهےگا۔ بےگم نے ِاه گّل اَوکھے سَوکھے هو کے منّ لای تد اُسنُوں پتا لّگا کِ درباری بی ِاس گل نُوں چںگا نهیں سن جاندے۔ ِاس پرکار دیآں اُّتم سلاهاں نے سیل کَور نُوں کَےد وِچ بی امیری تے پُچا دِّتا۔ پر سوک! سیل کَور کدی کھِڑ کے نهیں بَےٹھی, سدیو کُملاای هوای رهِںدی۔ پتی دا وِےوگ اُس دے چِّت پُر اَےسا پّتھر سی, جو هِردے نُوں اُمگن نا دِںدا۔ ِاه دُّکھ اَےسا بھارا سی کِ سیل کَور جے پرمےسُر دی پِآری نا هُںدی تاں جرُور گم وِچ گھُّٹ گھُّٹ کے مر جاںدی, پر بھانے منّن دے جتن نے اُس دے سریر تے آتما دا وِےوگ نهیں هون دِّتا۔ جِںکُر ٹهِنیاَوں ٹُّٹے پھُّل ٹھںڈھے مَوسم ار سیتل جل وِچ رّکھو هواے کای کای دِن سُکدے تاں نهیں, پر ٹاهنی والے جوبن تے کھِڑااُ والے وی نهیں رهِںدے, تِوےں سیلا سوچوان, پر سُتھرے مّتھے والی, چِںتاتُر پر رونهاکی هون توں دُور, گم وِچ کُّٹھی هوای, پر کول بَےٹھِآں نُوں ڈھّٹھی هوای نا لّگن والی دسا وِچ رهِںدی سی۔ بےگم ِاس دُّکھ نُوں جاندی سی ار اُپااُ سوچدی سی کِ کِوےں ِاس دا پتی آ جاوے تاں وِچاری دا دُّکھ دُور هو جاوے ار مےرا سُکھ هور ودھ جاوے, کِاُںک اُس نُوں اںتںگ سهےلی تے سّچی دردن ِاس نالوں ودھیک سِآنی ار پِآر والی لّبھنی اَوکھی سی۔ پهِلاں تاں بےگم نے جھناں دے هاکم ولوں پتا مںگوايا, جِتھے کِ سابر ساه دی دّس پای سی۔ اُتھوں پتا لّگا کِ بِجَے سِںگھ کِتے جتھِآں وِچ چلا گِآ هَے ِاس لای بےگم نے بِجَے سِںگھ دا هُولیآ تے اتا پتا دے کے پںج سّت سُوهیاے چھّڈ دِتے جَے سِںگھ هُراں دا پُورا پُورا پتا کّڈھ دےن۔

ِادھروں سِّکھاں دیآں مُڑ مےلاں مارن دا باجار گرم هَے۔ ڈےرا سی۔ جَےسا کِ اسیں پِچھے کهِ آاے هاں, جِس لای بےگم نُوں جمن کھاں دے سپُرد گستی پھَوج کرکے دےس وِچ تےری هوای سی۔ کای تھاایں مںٹھ بھےڑاں هوایآں, کدی اَوه جِّتے تے کدی اَوه چھےکڑ سےکھُوپُرے کول مَےمن کھاں دے بھڑکااے هواے جٹاں نال سِںگھاں دے ِاک وےلے دا ٹاکرا هو گِآ۔ جِس وِچ پںج چار چںگے سِںگھ سهید هواے۔ پر کھالسے دے هّلے  اگے اُه ٹھهِر نا سکے, پَےر هِّل گاے ار مَےدان کھالی چھّڈ کے نّس گاے۔ بھاای بِجَے سِںگھ ِاس جںگ وِچ اّگے ودھ ودھ کے لڑدا رِها سی۔ جد هّلا بولِآ تد تھی مُهرے جی. اُس گھمسان وِچ ِاک تُرک دی تلوار پّٹ تے لّگی: ِاس مرد نے لّت نُوں بنّھ لِآ ار پیڑا نا بناای ار ودھ ودھ کے تلوار واهُںدا هی رِها۔ چھےکڑ اُس دا گھوڑا گھاِال هو کے ِاکلواںجے جِهے ِاک ٹواے وِچ ڈھهِ پِآ۔ ِاس ٹواے وِچ ِاّک سِّکھ تے دے مُسلمان لڑدے لڑدے اّگے ڈِّگے پاے سن, جِنھاں دا سماچار ِاه سی: سِںگھ تاں پهِلے کایآں دا آهُو لاه چُّکا سی, پھےر دهاں تُرکاں نے اُس نُوں گھےر لِآ۔ تلواراں تِنّ دیآں ٹُّٹ جان کر کے هّتھ پلّتھے تے دااُ گھااُ دا گھول هی هُںدا رِها۔ گھُلدے گھُلدے ِاه هويا کِ تِنّے جنے ِاک دُوجے دیآں ٹّکراں کھا کے ڈھهِ پاے: سِںگھ جی تاں گُرپُری سِدھارے تے تُرک دووےں رےت پر مّچھی واںگُوں تِل بِل کردے پاے سن کِ جدوں ساڈے سِںگھ هُریں گھوڑے سنے آ ڈِگے۔ ڈِّگدے هی ِانھاں دی وّج (ڈِگن دی دھڑّم دی آواج) نے تُرکاں دا دم پُورا کر دِّتا تے سِںگھ هوریں بےهّس هو گاے۔ ِاس سماچار نُوں کِسے نا ڈِّٹھا, سِںگھاں دا ٹولا تاں تُرکاں نُوں نسا بھجا کے تے اُنھاں دے گِراواں نُوں جںگ ڈںڈ دے کے هور پاسے هرن هو گِآ تے کاهلی وِچ ِاس وِچارے دی کِسے نُوں سوجھی نا رهی۔ ساری رات تِنّ لکھاں سِرانے تُوں مےاے گھڑے نال لّت بّدھی هوای مُودھڑے مُوںه پِآ سِںگھ جی نُوں بےسُدھی: وِچ بیت گای۔

 سِّکھاں دے ساکے, گھالاں بهادریآں تے کسٹاں دے سماچار بهُت تاں لِکھے نهیں گاے, پر جو رّتی روال لِکھے وی گاے سے سِّکھاں دی

انگهِلی کرکے, لِکھتی ِاتِهاساں وِچ لُکے پاے هن, جے لّبھنے اَوکھے هو رهے هن, ِاس لای سِّکھاں نُوں آپنے پِّچھے دی کھبر نهیں جِس پر چھکھر کرن۔ انجان سِّکھ بھُلےکھے کھا رهے هن۔ دےکھو ِاس وےلے سِںگھ جی کیکُوں آپنے جِگر دے لهُو دے پِآلے پی کے ٹوياں وِچ لوتھاں دی سےجاں وِچھا کے سَوں رهے هن۔ امیریآں تے دھن دیآں بهاراں چھّڈ کے کِّتھے پاے جِںداں نُوں توڑ رهے هن, جِتھے آپنا ےا پرايا کوای پاس نهیں هَے۔ کِآ ِانھاں سُورمِآں نُوں لُٹ دا لالچ گھراں تھیں کّڈھکے ٹوياں وِچ کھِّچ لِآيا هَے ? اپھسوس سِّکھ لوک ِاتِهاسکاراں دے پُستک پڑھے باجھ هی راياں کاِام کر لَےںدے هن۔ جرا اَےلپھِنسٹن دی تواریکھ وِچ بںدے دی مَوت ار 740 * سِّکھاں دی سهیدی دا هال هی پڑھو تاں لُوں کںڈے هو جاںدے هن۔ کی ِاه لوک بھںگاں پی کے سَوں رهِںدے سن, جاں آپنے ڈولِآں دی اتھّک تاکت نال نَو سدیآں دے جُلماں دا کھُرا کھوج مِٹا کے

–––––––––

* وےکھو ِاتِهاس هِںد, اَےلپھِنسٹن پنّا 686-"بهُت سارے سِّکھ اُتھے هی مارے گاے پر 740 چُن کے بںدے نال دِّلی بھےجے گاے جِنھاں نُوں پُّٹھیآں کھّلاں پهِنا اُٹھاں تے چڑا ترھاں ترھاں دے دُّکھاں نال نسر کر کے سّتاں دِناں وِچ کتل کیتا پر اُه بڑی هی درِڑتا نال مواے, هر لالچ نُوں گھرِناں دی نجر نال ڈِٹھا تے دھرم نهیں هارِآ۔ بںدے نُوں پِںجرے پايا. سِںگھاں دیآں کھےپریآں نال لٹکاایآں۔ بِّلی مر کے نےجے نال لٹکاای۔ دھُوای تلوار جلاد سِر تے کھڑوايا, اُس دا نِآنا پُّتر جھولی وِچ دے کے کٹار هّتھ دِّتی کِ آپنے پُّتر نُوں آپ مارے, پر اُس نے ناںه کیتی: اُس دا پُّتر اُس دی گود وِچ کوهِآ گِآ ار اُس دا دِل آںدراں کّڈھ کے اُس دے مُوںه تے سِّٹے گاے۔ سیکھاں تاں تا کے اُس دے پِںڈے تے رواےں اُڈااے گاے, پر بںد نا هِّلن والی درِڑتا نال پرسنّ من مويا کِ جالماں دے نسل کرنے لای کرتار نے مَےنُوں کارن بنايا هَے۔" ِاه گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دے ِاک سےوک دی بهادری دا نمُونا هَے۔ ِاس دے ساکھی 6 وِچوں سبھ نے سِر دِّتا, پر دھرم نهیں هارِآ۔ کِسے نے وی جِںد پِآری نهیں کیتی۔

ِاس وےلے اساای راج دی مِّٹی اُڈا رهے سن? بےسک سِّکھاں نے کی هِںدُستان توں باهر کدم نهیں پُّٹِآ, پر کدے کِسے نے ِاه وی سوچِآ هَے کِ پںجاب اُس سمےں کیه وستُو سی? اهِمدساه ابدالی ورگا جبردست هملے کرن والا ساهسی گُآںڈھ بَےٹھا سی۔ ِاسدے ماتهِت بڑے بڑے تکڑے تاکتوار پٹھان سن۔ اپھگانِستان تے سرهّد ِاس دے کبجے وِچ سن۔ لّکھاں پھَوجاں انےکاں وار لِآ کے ِاس نے دےس لُٹِآ سی۔ پھےر لاهَور نُوں چھّڈ کے ِالاکے ِالاکے پر جبردست هاکم سن ار پوتا پّتا سِّکھاں دا وَےری سی۔ نا ِالاکا, نا رِآست, نا کھجانے, کوای ٹھاهر نهیں, کوای سهاِاتا نهیں, کوای مِّتر نهیں, مُسلمان هِںدُو سبھ وَےری, ِاتھوں تک کِ گھر دے سےوک هِںدالی تے کای هور مُکھبر بنے هواے۔ اَےسیآں ڈرااُنیآں هالتاں وِچ جِس کَوم نے اٹک توں لَے کے سهارنپُر تک, مُلتان تے سِںدھ توں لَے کے کاںگڑے جںمُو تے بھِںبر تک اپنا سِّکا جما لِآ هووے ار دِّلی, پٹَودی, دُوجنا, بیکانےر تّک هّلے کیتے هون, اُس نے مرهّٹِآں توں کِتے وّدھ بهادری دِکھلاای هَے, جِنھاں پاس پهاڑی کِلھے پهاڑاں وِچ لُکن دی تھاں, سےوا جی ورگے سردار سِر تے, پھےر ِاک دُوجے دے مگروں لاِاک پُرکھ هادی بندے رهے ار هر پرکار دی سهاِاتا دے سامان مَوجُود سن۔ جو کُربانیآں سِّکھاں نے کیتیآں دُنیآں دے ِاتِهاس وِچ سبھ توں ودھیآ هن۔”

جے کدی ِاتِهاس دا مُتالِآ کرو, تاں پتا لّگے کِ اهِمدساه ابدالی جرُور هِںد نُوں سر کر کے مُڑ پٹھان راج

–––––––––

1. دےکھو تواریکھ اںگرےجی مُهںمد لتیپھ پنّا-289,

2. گُرُو گوبِںد سِںگھ جی دے جوتی جوت سمااُن وےلے سِّکھاں پاس ِاک ِالاکے دا بی راج نا سی, ِاس وےلے کریب 50 ورھا بیتِآ سی جِس وےلے سِّکھاں نے کرڑے وَےریآں دے نال لڑ لڑ کے اَےتنا بھارا ِالاکا ساںبھ لِآ۔ نیپولیان ار مُهںمد ساهِب تے سےوا جی دے سماچاراں دا مُکابلا کیتِآں سِّکھاں دی بهادری دا ٹھیک اںداجا هُںدا هَے۔ بِناں سارے سماچاراں دے سوچے اسل گّل دا پتا نهیں لّگدا۔

اےتھے کاِام کر لَےںدا, پر پںجاب وِچ آاے سِّکھ اُس نُوں ات تںگ کردے سن۔ جد اُه دِّلی اّپڑدا تاں سِّکھ پںجاب وِچ اُه اُودھم مچااُںدے کِ اُس نُوں پھےر پِّچھے پرتنا پَےںدا۔ ِاهناں دے ٹاکرے تے پِّچھے کرنے اَےسے جبردست سن کِ ِانھاں نے اُس جالم نُوں هِںد وِچ مُڑ بِدےسی پٹھانی راج کاِام کرن وِچ کامےاب نهیں هون دِّتا۔ وڈے گھّلُوگھارے دی بیرتا نے ابدالی دے هَوسلے نُوں اںدروں بھنّ دِّتا سی۔ پھےر سِںگھاں دے کارنامے تّکنے هون تاں کِسے اںگرےجی ِاتِهاس* وِچ هی سهی; نُسهِرے دا سِںگھ ےُدھ پڑھ لایاے تاں بی کُچھ پتا لّگ جاںدا هَے کِ سِکھ کِس بهادری دے بںدے هواے هن۔

اسیں تاں هور هی پاسے چلے گاے, آاَو آپنی وِتھِآ دی لڑی نُوں پھڑیاے! پِآرے بِجَے سِںگھ دی لوتھ ساری رات مّدھم سُآس لَے لَے وکت گُجاردی رهی جِکُر بھادروں دے وّٹ وِچ بهُت اُّچے پّتے رتا رتا هِلدے هن۔ سوےر هوای تاں نّسے بھّجے لوک آپنے پِںڈ سںبھالن لای گھراں نُوں آاے۔ ِادھروں کِسمت دے بلی پںڈت جی, چُوهڑ مّل دے پرےهت هُریں, جو لاهَور دے سُوهیآں وِچوں ِاک سن. اُدھر آ نِکلے۔ ِانھاں دے نال کُجھ سِپاهی بی سن۔ ٹواے دے پاسوں لںگھے تاں 'سری واهِگرُو' دی مّدھم آواج کنّیں پای۔ آواج سُندے هی آپ هُریں ٹھِٹھکے تے کول آ کے دےکھن لّگے۔ 'اَوهو! ِاه تاں بِجَے سِںگھ لُّچھ رِها هَے۔' آپ دے پَےراں هےٹھوں مِّٹی نِکل گای۔ ِاه آپنے بھانے اُس نُوں مروا چُکے سن, مُّل وی وّٹ کے

–––––––––

* دےکھو گرِپھن دا رنجیت سِںگھ۔ نِپولیان ار رنجیت سِںگھ دا مُکابلا کردے هواے اُس نے سِںگھ جی دا وادھا دِکھايا هَے, کِ نِپولیان کای سال کَےد وِچ رهِ کے مويا پر سِںگھ جی دا مردے دم تک هُکم منِںدا رِها۔ جیبھ ماری گای پر سَےںنت نال هُکم جاری رِها, کِسے اّکھ اُّچی نهیں کیتی۔ چاهے ِاس ِاتِهاسکار نے سماچار کِسے انوکھی رںگت وِچ لِکھے هن. پر سّچ لُکدا نهیں۔

کھا چُکے سن, هُن اّکھاں اّگے پھےر جیاُںدا دِّسِآ۔ لاهَور وِچوں جد سوهیاےں تلاس کرن نِکلے سن, تد ِاس نُوں پتا لّگ گِآ سی کِ بےگم نُوں سُوںهیآں دی لوڑ هَے, کِاُںک سارے مُکھبر آپو وِچ بھےتی هُںدے سن, ِاهو هال ِاسدا سی۔ جد ِاس نے ِاه گّل سُنی, تد بےگم پاس درکھاست کرکے آپ بھی ِاس کںم دا سُوهیآں مُکّرر هو گِآ ار سرکاری کھرچ اُتے دےس وِچ پھِرن لّگا۔ ِاس دے بھانے تاں بِجَے سِںگھ مر چُکا سی, پر بےگم دی تلاس توں اُس نے سِّٹا کّڈھ لِآ سی کِ بِجَے سِںگھ کوای سرکاری کھُنامی کر کے کَےدوں نِکل گِآ هونا هَے, تاهیاَوں بےگم تاںگھ نال بھال کروا رهی هَے۔ ِاه گّل سوچنی کِ بےگم وَےر نال سِںگھ نُوں نهیں لّبھ رهی, اُس لای انهونی گّل سی۔ اُس نے سمجھِآ کِ سجا دےن لای بےگم لّبھدی هَے, ِاس لای آپ بھی سُوںهیآں بن پھِرِآ سی۔ سو هُن اُس نُوں جیاُںدا وےکھ کے چاهيوس کِ ِاس نُوں مروا سِّٹے, وَےری وی مر جااے, کوای سںسا بھی نا رهے; متاں جیاُوںدا دربار وِچ پهُںچے تاں کوای هور راس نا پلٹا کھا جاوے۔ ِاه سوچ کے سِپاهیآں نُوں کاهلی نال بولِآ, اَوه آدمی هَے, جِس نُوں اسیں لّبھدے پھِردے هاں, مارو گولی جیاُںدا بھّج نا جااے, ِاه تاں ِاکّلا تُهانُوں دوهاں نُوں بتھےرا هَے۔ سِپاهی هّس پاے ار سوچن لّگے کِ هُکم هَے پھڑ کے لِآاَو, مارن دا هُکم نهیں, سو کھبرے مار کے لَے گِآ ساڈا ِانام مارِآ جااے; ِاس لای سُوںهیاےں دا کهِآ نا منّ کے ٹواے وِچ اُترے۔ بِجَے سِںگھ دی ٹںگ نُوں گھوڑے هےٹھوں کّڈھِآ ار پّٹ نُوں سِّدھا کر کے بّدھا۔ ِاک پالکی وںگاری پھڑ مںگاای۔ پانی پِلا کے هور داری کر کے اُس نُوں سُرجیت کیتا۔ سُوںهیاےں جی مار دےن دے هّک وِچ سے, پر سِپاهیآں دی جِد وےکھ کے اَوسے پاسے اُلٹ پاے تے سوچے کِ چلو لاهَور چّل کے مارِآ جااےگا, سگوں مارن دا جِںما بےگم دے سِر رهُو۔ ِاه بی سوچ لِآ کِ ِانام چوکھا مِلےگا جو کوای گّل ساڈی سوچوں اُلٹ هور نِکل پای تاں چار دِن

لاںبھے هو جاواںگے, کِهڑا پںجاب دا راج کوای پّکا راج هَے۔ ِاس ترھاں بِجَے سِںگھ جی لاهَور آاے۔ پںڈت جی تے سِپاهیآں نے ِانام لِآ ار بِجَے سِںگھ جی مںجی پُر پاے مهِلاں دے اںدر پُچااے گاے۔ بےگم نے درسن نهیں کیتا, کِاُںک اُس دے پُّتر نُوں ماتا نِکلی سی, ار اُه اُس دے ِالاج وِچ رُّجھی هوای سی پر تد بی کای هکیم سِںگھ جی دے ِالاج وِچ لااے گاے ار سبھ بںدوبست سُکھ دا هو گِآ۔ ِاس وےلے سیل کَور بھی مهِلاں دے اںدر کُچھ هُکم هاسل رّکھدی سی۔

کِآ اسچرج هَے! بِجَے سِںگھ جو ٹواے وِچ پِآ مانو آپنے چھےکڑلے ساس لَے رِها سی, پھےر آپنے پُتر تے وهُٹی پاس پهُںچا۔ وهُٹی تے پُتر دی کھُسی دی اَےس وےلے کِهڑی هّد سی, جِنھاں نُوں پِآراں دا ساںایں پھےر جیاُںدا جاگدا مِل پِآ۔ واهوا, دھنّ پرمےسُر تے دھنّ پرمےسُر جی دے کارکھانے! سیلا جی نے سِر-توڑ پتی دی سےوا کیتی, دِن رات پاس بَےٹھی ٹهِل کردی رهِںدی۔ بھاوےں انےکاں ٹهِل والے ِاس وےلے هاجر سن, پر سیل کَور آپ سےوا کرکے دھنّ بھاگ  سمجھدی۔ هکیماں دا ِالاج تاں سی هی پر وهُٹی دی پرےم سےوا سبھ کولوں چںگا اسر رکھدی سی۔ گّل کی, کھُسی ار سےوا نال سریر پھِر آيا۔ کُچھ تھوڑے چِر وِچ سِںگھ جی راجی کھُسی هو گاے۔ کرڑے دںداں وِچ جِکُر جیبھ رهِںدی هَے تِوےں وَےریآں دے مهِلاں وِچ کھالسے دا دُکھی ٹّبر پھےر سُکھی رهِنے لّگا۔ کرتار نے دِن پھےرے تاں پُّٹھیآں سِّدھیآں پَے گایآں۔ کِّتھے بناں دیآں بِپتا کِّتھے اےه پاتساهی سُکھ? سیلا وّل دےکھو بسںت دی سروں دی گںدل واںگ کھِڑ رهی هَے, بھُجںگی وّل دےکھو تاں بن وِکھے هرناں دے بّچِآں واںگ چَوکڑیآں بھردا پھِردا هَے, بِجَے سِںگھ وّل تّکو تاں گُلاب دے پھُّل واںگ کِس پرکار لهِ لهِ کر رِها هَے, پر ِاس آنںد وِچ کھالسای ٹّبر مست نهیں هو گِآ, آپنے بھراواں وِچ پهُںچ کے پںتھ دی سےوا کرنے دا اُپااُ سوچدے هی رهِںدے هن۔

17. کاںڈ

بےگم وِچاری دے سِر هور بِپتا آ پای۔ اُس دیآں اُمَےداں دا نُوں نِهال, پںجاب دا مالک تِنّ ورھے دا نواب ِاکلَوتا بچڑا امینُّدین' سیتلا دے روگ نال لُّچھ لُّچھ کے ِاس سںسار توں تُردا هويا۔ وِچاری دے بھا دی اپدا آ پای, سارا سںسار اّکھاں اّگے هنےرا هو گِآ۔ پتی مويا سی تاں راج بھاگ تاں نهیں سی گِآ, اُه ِاس بّچے دے بهانے بچ گِآ سی, پر سوک! ِاس لاڈلے دی مَوت نال تاں سبھ کُجھ اُڈ گِآ دِّسدا هَے۔ پر سیل کَور دی نےک سلاه نے بےگم نُوں گم وِچ وی اُّتم سهارا دِّتا۔ رات نُوں بےگم بِجَے سِںگھ دے پاس سلاه لَےن لای پهُںچی۔ سِںگھ دا سُںدر چِهرا بےگم دے دِل وِچ کُچھ گھر کر گِآ هويا سی۔ کاهنُوں وِچاری نے کدی کِسے سُڈَول سُهنے سِںگھ دا درسن کیتا سی, ِاس پُر جد سِںگھ هُراں نال گّلاں کیتیآں تے سلاهواں مسورے پُچھے, تد اُس دی مِّٹھی آواج تے لُکمان والی دُورںدےسی دی اکل دےکھ کے بےگم دے جی وِچ بڑا گُنی تے آدر دےن جوگ دانا بھاسن لّگ پِآ۔ بِجَے سِںگھ نے اُس نُوں سمجھايا کِ درباریآں نُوں مُّٹھ وِچ لَے کے تے اّگے واںنگُو نوابی آپنے نام کروا لوے۔ دووےں  دھِراں تےرے پربںدھ نال کھُس هن۔ ِادھر سِّکھاں نال لڑن دی تھاوےں کوای سُله دا کدم چا لاَو پِآر نال سُکھ ورت جااےگا۔ سوےرے هی بےگم نے درباریآں نُوں سّد کے اَےسی گّل بات کیتی کِ سبھ نُوں مُّٹھ وِچ لَے لِآ ار هکُومت آپ سںبھال لای۔ ماتبر آدمی دِّلی تے کابل بی بھےج دِّتے۔ هُن بےگم دے نام دُهاں پاسيوں توں نوابی دے پروانے آ گاے ار مُراد بےگم سارے پںجاب دی رانی بن گای۔ تھوڑے دِناں وِچ هی بےگم نے آپنا تهِت جما لِآ ار تریمت دا ڈںکا بهادراں دے دےس وِچ وّجن لّگ پِآ۔ پر سِّکھاں نُوں مِلن دی سلاه درباریآں نے نا دِّتی۔ سِںگھ هُن کِتے کِتے سِر چُکدے, پر پھےر وی مومن کھاں دی گستی پھَوج اُنھاں نُوں لُکن پر مجبُور کر دےںدی۔

ِاک دِن سِںگھاں نے کِها, بای کوای مومن کھاں دا سِر وّڈھ کے لِآوے, ِاه الکھ تاں مُّکے۔ بھاای منی سِںگھ جی دے بھتیجے اگھڑ سِںگھ جی نے بھےس وٹا کے لاهَور کُوچ کیتا ار دااُ پاکے مومن کھاں نُوں, جد اُه درےا دے کِنارے بَےٹھا سی, جا وںگارِآ تے آکھِآ: 'کھاں جی! کاهنُوں لوکاں توں بےگُناهاں نُوں مروااُںدے هَے, آاَو مرد بنے دو دو هّتھ کریاے, دےکھیاے تُساں وِچ کِنّی کُ مردانگی هَے۔ مومن کھاں گھبرا اُٹھِآ, تلوار تے ڈھال سںبھالی۔ چںگا ٹاکرا کیتا, پر بڑے سںگرام مگروں سِںگھ جی نے مومن کھاں دا سِر لاه لِآ ار اُسے دی گھوڑی تے چڑھ کے اَےسا هوا هويا کِ کِتے تُرکاں دے هّتھ نا آےا تے سِر جا کھالسے دے دیوان وِچ پُچايا۔* سرکار پںجاب وِچ هُن کوای هور اَےسا بلی سردار نا سی, جے اُهناں دا پِّچھا اُس واںنگُو ڈّٹ کے کردا سگوں وِچ وِچ بےگم دے ٹاںوےں ٹاںوےں درباری هی سِکھاں نُوں اُسکلاں دےن لّگے کِ تُسیں پھساد کرو ار رَولا پااَو, جے بےگم ساڈی کدر کرے۔ ِاس دا کارن ِاه سی کِ  سارے درباری بےگم نال اںدروں اںدر وِگڑ رهے سن, کِاُںک بےگم نے راج بھاگ نُوں پا کے هُن هَےںکڑ ودھا لای سی۔ پںجاب نُوں آپنے چرناں وِچ وےکھکے ابلا تریمت دی نجر پاٹ گای سی۔ اُه چاهُںدی سی کِ 'کوای مےرے هُکم اّگے هُت نا کرے, کوای کهِآ نا موڑے۔ لّکھاں کروڑاں رُپاے بےگم دے هّتھاں وِچ, اوستھا کھانے دی تے مَوجاں دی, مُپھت کھورے کُسامتی چار چُپھےرے, پھُلاهُنیآں دے دے لُّٹن والے, کھانا کھراب مُساهِب دُآلے سن۔ سالامار ورگے سوهنے باگ سَےلاں کرن نُوں, سُںدر جُآن سکھیآں بھَےڑے پاسے لااُن والیآں, کھان پین پهِنن سُکھ دے سارے سادھن کول۔ بھلا جے اَےس وےلے مان, هںکار تے سبھ نُوں تُّچھ جانن دا کیڑا سِر وِچ نا وڑے تاں کِهڑے وےلے وڑے? بےگم سبھ نال آکڑ کے ورتن لّگ پای۔ درباریآں تے اُمراواں دے وسیکار گھٹااُنے سُرُو کر دِتے, جو کرے سو آپ, جو هُکم دےوے سو آپ۔

–––––––––––

* پںتھ پرکاس وِچ پرسںگ دےکھو سپھا 716 (اَےڈیسن چھےویں)۔

ِاس پر ِاک بھُّل ِاه هو گای کِ بےگم نے بھِکھاری کھاں دا منسب بهُت ودھايا تے دِلوں اُس دی سُںدر سکل پر مست هو گای۔ بھاوےں ِاک وار سیل کَور دے کهے ٹل گای سی۔ پر ِاه اّگ اںدر دھُکھدی رهی۔ ِاس امیری دے ٹھاٹھ وِچ جهِر دا بیج پُںگر کے برِچھ هو گِآ ار پھُّل پَے کے ِاه پھل لّگا کِ بےگم نے ِاک دِن پُورن دی ماتا واںگُوں اکل دے کوٹ وجیر نُوں مهِلاں وِچ سّد کے پّليوں پھڑ لِآ۔ اُس دے پتی دے لُون تے پلے نےک وجیر نے هّتھ جوڑے, پر وِارتھ۔ بےگم نے هیلے کیتے, واستے پااے, هّتھ جوڑے, لالچ دِکھاےا, دابے دھَوںسے دِّتے پر وجیر نے ِاک نا منّی۔ هُکم موڑن نُوں بےگم نے بڑی آپنی هّتک سمجھِآ۔ اُس وےلے گولیآں نُوں سّد کے وجیر هوالے کیتا گِآ ار تڑا تڑ جُّتیآں دی مار سُرُو هو گای۔ وِچارے دا جُّتیآں نال سِر کھُلھ گِآ, پِںڈے دی کھّل اُّدھڑ پای ار جِںد سِسک سِسک کے سُهنی دےه نُوں چھّڈ گای*۔ ِاه کارا هويا تاں مهِل وِچ سی, پر ِاس نک جُلم دی کھبر درباریآں تیکر پهُںچ گای, سارے گھر بَےٹھ گاے, دربار وِچ آاُنا چھّڈ دِّتا, ار اںدروں اںدر سِںگھاں نُوں کهِ دِّتا کِ من-بھااُںدیآں مَوجاں کرو, کوای بھڑُوآ روکن والا نهیں هَے, اَودھر متے اےه متااے کِ سارا هال دِّلی لِکھ گھّلیاے۔

 باهر تاں بےگم دا ِاه سُکرِت ناواں گھُلِآ تے اںدر اُس نُوں سهارا دےن والی سیل کَور نال وِگڑ گای۔ اُس دا سبّب ِاه هويا کِ بِجَے سِںگھ سںمن بُرج دے سُّکھاں نُوں چھّڈ کے آپنے بھراواں وِچ پهُںچنا چاهُںدا سی تے بےگم نُوں بِجَے سِںگھ دا جانا

–––––––––––

*  تواریکھ کھالسا تے پںتھ پرکاس وِچ لِکھِآ هَے کِ بھِکھاری کھاں ناںه کرن کرکے مارِآ گِآ۔ کَےپٹن کنِںگھم نوٹ وِچ لِکھدے هن کِ بھِکھاری کھاں بےگم نال بُرا سںبںدھ رّکھدا سی۔ مُهںمد لتیپھ نے لِکھِآ هَے کِ بھِکھاری کھاں نے بےگم نُوں اُه نا-اُمَےدی دِّتی سی جو تیویں دی جات نے کدے مُآپھ نهیں کیتی۔

اَےاُں بھاسدا سی جِکر سیسے وِچوں کِسے جڑی هوای سُںدر مُورت نُوں کّڈھنا هُںدا هَے۔ جِاُں جِاُں سِںگھ ٹبر تُرن نُوں تِآر هووے تِاُ تِاُں بےگم دیآں مِهربانیآں ودھن لّگیآں رُوپوےا پَےسا هاجر بّتیآں دںداں وِچوں جو نِکلے سے هاجر ِاتھوں تیک کِ بےگم سِںگھ جی دے چِهرے توں پچھانے کِ ِاس دے چِت وِچ کیه هَے تے اُه جھٹ پُورا کر دےوے, بےگم دے دِل دی لگن بِجَے سِںگھ هُراں وّل اُلٹ رهی سی, سو ِاتھوں تیک ودھی کِ بےگم نُوں کِسے دی سُهبت نا بھاوے, جد سِںگھ هُراں پاس بَےٹھے تد جی لّگا رهے۔ کای وےر اّدھی اّدھی رات تک بَےٹھِآں راجسی چرچا هُںدیآں رهِںدیآں۔ پر سوچھ من والے سِںگھ جی نُوں کِلھے دا رهِنا اَےاُں بُرا لگے جِکر کِسے بُلبُل نُوں هیرِآں دا جڑت پِںجرا۔ جد سبھ هیلے رهِ چُکے تاں ِاک دِن منھےرے سِںگھ هُریں ٹّبر سنے چُپ کیتے اُٹھ تُرے۔ جد بُوهے کول پهُںچے تد پهِرےداراں نے روکِآ کِ آپ نُوں باهر جانے دی آگِآ نهیں ار جھّٹ بےگم نُوں کھبر پهُںچی۔ بےگم آپ آ کے موڑ کے لَے گای, وّکھرِآں بِٹھا کے مِنّتاں نال سمجھاےا۔ هُن سِںگھ جی دُتھَوڑ پھسے سَوںپ دے مُوںه چھچھُوںدھر, کھااے تے کےهڑا, چھّڈے تاں انّھاں, کرتار دا بھانا جان کے چار دِن سستا کے نِکلنے دا سںکلپ کرکے ٹِک گاے۔

سِںگھ نُوں تاں کوای هور سںسا نا پھُرِآ, اُه راجسی مُسکلاں نُوں هی بےگم دے اٹکااُن دا کارن سمجھدے رهے, پر سیل کَور, جے سارے رںگ ڈھںگ نُوں ڈُوںگھی نجر نال دےکھدی سی, اںدر اںدر ڈُّبن لّگ گای کِتے مےرے پتی دی دسا وی بھِکھاری کھاں والی نا هووے۔ اُه وِچاری نا تاں ڈردی کُچھ بےگم نُوں کهِ سکے تے نا هی نِکل چّلنے دا اُپااُ دِّس آوے۔ کای دِن سوچاں وِچ رهی چھےکڑ پتی اّگے رونا روای۔

سِںگھ جی نے سُن کے تیاُڑی پاای, چُّپ هو گاے, پھےر دںداں وِچ بُّلھ گھُّٹے, پھےر سهِجے سهِجے سِر هِلا کے بولے- مَےں بھی سوچدا سی پر مَےں ِاس سوچ نُوں اپوِّتر جانکے آپنے دِل وِچ تھاں

نهیں پھڑن دےںدا سی۔ اُںنج مَےں ِاسے جتن وِچ رِها هاں کِ کِوےں ِاتھوں نِکل چّلیاے, اےتھے رهِنا ٹھیک نهیں, بھراواں وِچ اّپڑیاے, سےوا دا سماں پھےر آ رِها هَے پر ِاس پاسے مَےں سوچاں نُوں وکت نهیں دِّتا۔ مےرا جی کهے کِ کِسے نُوں دوس دےنا ٹھیک نهیں, کِسے دے دِل دا کی پتا هَے, مَےں جے اُسدے دِل نُوں کھوٹا سمجھاں ار بُرے سںکلپ والا جانا تد آپنے من نُوں بِناں پّکے سبُوت دے بدی دے بگیچے دی سَےر دا سماں دےںدا هاں, ِاس کرکے ِاس کھِآل نُوں من دیآں دلھیجاں دے اںدر پَےر نهیں دھرن دِّتا۔ اّج تُهاڈے کهِن پر مَےنُوں بی سںسا هو گِآ هَے کِ بےگم دا کھِآل ِاس ترھاں دا هَے۔ تُهاڈی دلیل ٹھیک هَے ار تُهاڈے سبُوت بھروسا کرنے ےوگ هن, پر مَےں کی کراں? بهُت سوچِآ هَے, رستا نهیں نِکلدا۔ هاں, ِاک وِاُںت هَے کِ رّب دے آسرے اُّتر چڑھدے پاسے وّلوں کِلھے دی باهی ٹّپ چلیاے, بھلا جے سابت نِکل چّلیاے۔ سیل کَور بولی کِ سلاه بھلی هَے, پر کوای اُترنے دی هور ڈول کرو۔ بِجَے سِںگھ بولِآ:- مَےں وِاُںت کیتی تاں هَے پر جے نِبھ جاوے تاں۔ اُه ِااُں هَے کِ ِاک رّسے جاں ِاک ساپھے دے تھان نال تُهانُوں بنّ کے مَےں وارو واری هےٹھاں لمکا دِآںگا تھوڑھی وِّتھ پُر ِاک اُّچا پِّپل هَے, تُسیں اُس پُر چڑھ کے, دُوسرا سِرا کّس کے پِّپل دے اُّپرلے ڈال نال بنّھ دےنا, جو سِرا مےرے هّتھ وِچ هووےگا اُس دے آسرے پھےر مَےں پلم پواںگا۔ * وهُٹی گبھرُو نے ِاه گےںد گُںدی۔ رات نُوں بِجَے سِںگھ سماں تاڑن لّگا پر پےس نا گای, دُوجی رات پهِرےداراں دی نجروں نا بچ سکے, تیجے دِن سوچِآ کِ پِچھلی رات نالوں پهِلی رات چںگی سی,  کِاُںک ِادھر پهِلے پهِر توں مگروں پهِرا لّگدا هَے, سو اُس توں پهِلاں هی نِکل چّلیاے۔ گّل کی, ِاسے ترھاں کیتا, جد اُتھے پهُںچے تد آپنے آهر وِچ لّگے۔ پهِلے سیل کَور دے لّک نال کپڑا

–––––––––––

*  ِاه اُه ٹِکانا سی جِتھے کُ وار اّج کلھ بھاای وستی رام دی سمادھ هَے۔

بّدھا, تے اُسے نُوں اُس نے هّتھ پا لِآ ار باهی پُر چڑھ گای۔ بِجَے سِںگھ کںدھ نُوں پَےر دا اڑِّکا دے کے کھڑا هو گِآ ار سیل کَور پلمنے هی لّگی سی کِ کِسے هّتھ نے اچانک باںه آ پھڑی, تے کِها "بھَےن جی! اَےس ترھاں چھّڈ کے نّس تُریدا هَے?" تِنّے وِچارے هّکے بّکے هو گاے, ساری سلاه اُتھے دی اُتھے هی رهِ گای, سرمِںدے هو کے مُڑ تُرے ار پھےر آپنے دلان وِچ آ بَےٹھے۔

بےگم- هُن بولے تاں سهی, چُپ کِاُں هو گاے? مَےں تُهاڈے نال گُّسے تاں نهیں۔ مَےں جاندی هاں, تُسیں پّلا چھُڈااُںدے هو مَےں تاں آسرا پرنا تُهانُوں جاتا هويا هَے تے تُسیں اَےاُں کھهِڑا چھُڈااُںدے هو۔ سّچ هَے— لوڑ وےلے دا کوای بےلی نهیں بندا۔

سیل کَور- تُسیں کهِںدے تاں ٹھیک هو, پر اسیں تاں آپ دے پاسوں کنّی نهیں کترااُںدے, تُسیں سانُوں آپ کّڈھدے هَے۔

بےگم- اُه کِّکُر?

سیل کَور— ِاه پتی جی دّسنگے۔

بےگم- کِاُں مهاراج (ٹھںڈھا ساه بھرکے) کدی هو سکدا هَے کِ کوای آپ آپنی جِںد نُوں آپنے توں دُور کرے?

بِجَے سِںگھ- سّچ هَے, پر کای هپھیماں کھا هی لَےںدے هن نا!

بےگم- اکل وےلے نهیں, کِسے نِراستا وِچ, پر هاں (لںما ساه لَے کے) کِوےں?

بِجَے سِںگھ- آپ جو سلاه ساتھوں لَےںدے هو منّدے نهیں, آپنی کیتی کردے هو! اسیں چاهُںدے هاں کِ آپ بھلے پُرکھاں نُوں پاس رّکھو, آپنے دھرم دے کںم پُورے کرو, وجیراں تے اُمراواں نال نا وِگاڑے, تُسیں نهیں منّدے, نا منّن دا پھل ماڑا لّگنا هَے, ِاس کر کے پھےر کِنارا هی چںگا هَے۔

بےگم هاں...هَےں...هاں, پر هُن جو کهوگے هووےگا۔ کوای هور کارن تاں نهیں?

بِجَے سِںگھ هور بھی هن, اسیں نجربںد هو کے نهیں رهِنا چاهُںدے, اسیں چاهُںدے هاں کِ اسیں آپنے دل وِچ چلے جاایاے,

جد کدے تُسیں چاهو آپ نُوں مِلدے گِلدے رهیاے, جے آپ نے ساڈی جدد دی کوای مُناسب لوڑ پوے اُه پُوری کریاے پر تاں جے تُسیں سِّکھاں نال بی سںوارے۔

بےگم— مَےں آپ نُوں اّکھوں اُهلے نهیں کر سکدی تے دلاں وِچ کِتھوں توراں ? “نھاون گاے ن باهُڑے جوگی کِس دے مِّت” کِآ اّچھا هووے کِ آپ سِّکھاں دا کھِآل چھّڈ کے مےرے نال ِاّکو ِاّکو هو جاوے, تُسیں بڑے چںگے وجیر بن سکوگے, پھےر جو کرسو تُسیں کرو, مَےں هُکم وی نا دِآںگی, پر مُسلمان هواے باجھ ِاه گّل کٹھن هَے, کِاُںک سِر تے دُرانی دا ڈںڈا هَے تے دِّلی دی جھِڑک هَے۔

بِجَے سِںگھ- واه واه! تُسیں سانُوں مُسلمان کردے هو۔ آپ تاں کدے نِماج نهیں پڑھی, روجا نهیں رّکھِآ, سانُوں کِوےں بنااَوگے? دُوسرے جے آپ دی ِاهی مرجی هَے, تد سانُوں بهُت چھےتی آپنیآں جِںداں پُر کھےڈنا پوےگا۔

بےگم- توبا توبا! بھلی اواج کّڈھو! مَےں تاں سهِ سُبھا دی گّل کیتی هَے, تُسیں کِاُں گُّسا کر لِآ? جو آپ نُوں گّل نا بھاوے مَےں کدے نهیں کراںگی۔

بِجَے سِںگھ- کی آپ ِاه ِاکرار کردے هو ?

بےگم— هاں, مَےں ِاکرار کردی هاں جو تُهانُوں نا بھاوے مَےں نهیں کراںگی۔

بِجَے سِںگھ- بهُت چںگا!

بےگم- پر تُسیں بھی ِاکرار کرو کِ جاووگے نهیں?

بِجَے سِںگھ— مَےں نےم کردا هاں کِ جد تک تُسیں نےم نِباهوگے مَےں نِباهاںگا, پر جد تُسیں نےم توڑوگے مَےں پھےر نےم وِچ بّدھا نهیں رهاںگا۔

بےگم- بهُت اّچھا! تُسیں پھِکر نا کرو, مَےں تاں هر وےلے چھِکر وِچ هاں کِ آپ لای سارے سُکھ کّٹھے کردی رهاں۔ آپ دے دِل نُوں رتا ٹھُهکر لّگے تاں مےرا دِل سیسے واںگ چُور هو جاںدا هَے۔ ِاس وےلے تُهاڈے باجھ مےرا کَون هَے? سبھنیں تھوکیں تُسیں هی هو۔

تُهانُوں لڑ چھُڈا کے کھِسکدے دےکھ کے مےرا من دُکھی هو گِآ هَے. پر هُن آپ دے کَول دےن نال دِل سُکھی هو گِآ هَے۔

ِاه کهِ کے سیلا دے گل مِلی۔ بھُجںگی نُوں گل لايا تے اُس دا مُوںه چُںم کے سِںگھ جی دے موڈھے پر هّتھ دھر کے اُٹھی ار روٹی کھان چلی گای۔

سیل کَور تے بِجَے سِںگھ کُجھ آپنی مُسکل پر گھبرااے, پھےر هّسے کِ دےکھیاے هُن کی بندا هَے? سیل کَور نے کِها کِ آپ نے جو نےم کیتا هَے سانُوں پھسا نا دےوے۔

بِجَے سِںگھ— پھسے تاں پاے هاں, نِکلنے دی سُورت هی اجے نهیں ار اّج توں بےگم نے پهِرا وی هور کرڑا ساڈے مگر رّکھنا هَے۔ نےم-مےرا نےم...کّچا نهیں, کِاُںک اُس کولوں آپنا نهیں نِبھنا۔ هارنا اُسے نے هَے, کِاُںک اُه اکال دے گھر وِچ نهیں, راج مد سِر نُوں چڑھ رِها هَے۔ پر سانُوں سدا تِآر رهِنا چاهیاے جھّلن لای, کِاُںک ِانسان دے سِر تے اجھّل سّٹاں پَےںدیآں هن۔ جھّلناں تے نا ڈولنا هی ِانسانی تاکت هَے۔

18. کاںڈ

ِاک دِن تڑکسار اجے چار نهیں وجے سن, بھاای بِجَے سِںگھ هُریں مهّلاں دے پِچھواڑے باگ وِچ بَےٹھے پرمےسُر دے دھِآن وِچ مگن هو رهے سن۔ پِچھلی رات دا چںد پِچھلی اوستھا دے داڑھے واںگُو دھرتی دے چِهرے نُوں نُور دے رِها سی۔ تارِآں دی چھٹکی هوای رات هور وی سُهااُ پھَےلا رهی سی, بھِنّی ٹھںڈھ سریر نُوں اَےسا آنںد دے رهی سی, جِها گُلاب دیآں کھںبھڑیآں نُوں ترےل۔

بےگم ساری رات نهیں سُّتی, کدی کوٹھے کدی هےٹھ, کدی اںدر کدی چھّجے تے مّچھی واںگ تڑپھدی پھِری۔ تپ والے نُوں جِّکُر ٹھںڈھ دا سُآد نهیں, تِوےں بھِنّی بھِنّی رات تپدے چِت لای ٹھںڈھ نهیں سی ورتا رهی۔ کدی روںدی, کدی هّسدی کدی سمجھ کردی, کدی بےوّس هو جاںدی۔ کدی من نال گّلیں چھِڑ پَےںدی-

*هے من! آ سمجھ, دےکھ..۔ اّگے دےس وِچ بھِکھاری کھاں دی بھرت کی هاسوهینی هوای, تریمت دا کی هَے? بھاوےں سَو راج گّدی پر بَےٹھے پھےر تیویں, رتا سّک پِآ نهیں تیویں دا جس گِآ هَے۔ وِچاری رجیآ بےگم دا هال تَےنُوں مالُوم هی هَے?

"دےکھو! مَےں کِس سُکھ دے پِچھے پای هاں۔ سارا پںجاب مےرے هُکم وِچ تے مےرا آپنا من مےریآں واگاں توں باهر۔ هاِا! مےرے کرتّب پُستکاں وِچ لِکھے جانگے, سدیآں بیت جانگیآں مےریآں هّڈیآں بھی کبر وِچ مِّٹی هو جانگیآں, پر مےرے نام توں وجیر والا دھّبا نهیں دھُپےگا۔ جد کِتے مےرا نام آوےگا, ِاه جِکر چھِڑےگا۔ هُن تکو! بےبس سِّکھ مےرے پھںدھے وِچ هَے, اُه نِردےس هَے, اُه ِاتھے کَےدی هَے; مےرے هُکم دے پھاهے وِچ هَے, اُس دا نام کی وِگڑنا هَے? مرد سَو بُرِآای کرے انّھی کھلکت کُجھ نهیں کهِںدی, تریمت تے جھُوٹھا سّک بھی پَے جاوے تاں تیویں دی مِّٹی اُّڈ جاںدی هَے۔ تدے هی کهِںدے هن کِ تریمتاں نُوں بڑا جت ست سںبھالنا چاهیاے; تیویں نُوں اُّچی اّکھ کِسے وّل بی نهیں تّکنا چاهیاے۔ پر ِاس گّل لای من کابُو لوڑیاے,.... هّچھا ٹھیک هَے! پر کھبرے کّل کِس دا هَے? اّگا کِنھ ڈِٹھا هَے ? متاں مَےں مر هی جاواں, ِاه راج بھاگ هَے, پر ِاّکلی هاں, هّچھا چلو, سِںگھ جی نال گل بات تاں کریاے۔ اُس بھولے نُوں تاں کھبر هی نهیں۔ کےڈا نےک هَے, دانا هَے, بںدگی والا هَے تے چنّ هَے۔”

اَےس ترھاں دے کھِآلاں وِچ بےگم رات بِتاوے, پر بیتے نا, پھوکڑ ِاک اُبال وِچ اُٹھ کے اُدھر گای, جِدھر سیل جی سن۔ جھیتاں وِچوں ڈِّٹھا کِ سیل کور تے بالک بَےٹھے پاٹھ کر رهے هن, پر بِجَے سِںگھ نهیں هَے۔ هُن بےگم پرلے چھّجے تے گای, باگ وّل نجر کیتی تاں سںکھمرمر دی سِلا پُر چاننا چںد بھُومکدا دِّسِآ۔ بےگم جھٹ اُتھے پهُںچی۔ جد بےگم نے سِںگھ جی دے بھجنیک چِهرے دا درسن کیتا تاں ٹھںڈھ جِهی پای کِ سبھ گھبرا والے کھِآل اُّڈ گاے, واسنا دُور هو گایآں تے بےوّسے

سِر نِاُں گِآ۔ سِںگھ جی نے اّکھاں کھولھیآں تے کِها : آپ سِر نا جھُکااَو, بهِ جااَو۔

بےگم— تُسیں مَےنُوں اَےس وےلے وےکھکے هَےران هو گاے هوووگے, پر جِّکُر پرمےسُر دے پِآر نے تُهانُوں سَون نهیں دِّتا تِوےں تُهاڈے پِآر نے مَےنُوں۔ هُن ِاک ارج سُن لوو! مےرے چِت وِچ تُهاڈا پِآر پَے گِآ هَے, مَےں سارے اَوڑھ پوڑھ اُس نُوں کڈھن دے کیتے, پر نهیں نِکلدا۔ هُن کرِپا کر کے آپ مےرے نال وِآه کر لوے, تُسیں مُسلمان هو جاوے تاں بڑی کھُسی, نهیں تاں اَےوےں هی رهو, پر نِکاه پڑھا لاَو, نِکاه پر جرا لُکویں رهے گّل۔

سِںگھ جی- هے پرجا ماتا! دُورںدےسی توں کںم لوو۔ مَےں وِآهِآ هويا هاں; آپ نُوں ملُوم هَے۔ پھےر آپ دے سِر تے سارے دےس دا بںدوبست هَے; آپ نُوں پرجا دی رّکھےا دا دھِآن چاهیاے۔ دےس دا بھار آپ دی گِّچی تے هَے, ِاس دے نِباه لای بھلِآای تے پرمےسر دا بھااُ چاهیدا هَے۔ دھرم بڑی سَے هَے۔

بےگم- سِںگھ جی! مَےں آپنُوں کوای گّل دھرم دے وِرُّدھ نهیں کهی۔ مَےں تاں وِآه واستے کِها هَے۔ وِآه تاں پاک رِستا هَے۔ سِںگھ جی- سّچ هَے, وِآه کےول مںدی واسنا واستے نهیں هُںدا, وِآه تاں ِاس گّل دا نام هَے کِ دو انوِآهے جیو ِاک دُوجے دے دُکھ سُکھ دے بھاگی هو کے سّچی مِترتا ار پرےم بھاونا نال سںسار دا پَےںڈا مُکااُن دا دھرم کردے هن, پر مَےں تاں اّگے وِآهِآ هويا هاں۔ پھےر سوچو تاں سهی مےرے نال وِآه کرکے تُهاڈا راج بھاگ بچ سکدا هَے? مُسلمان مَےں هونا نهیں بھاوےں جِمیں اسمان ٹل جااے۔ هُن دّسو ِاس وهِن وِچوں کی گُن نِکلےگا? مےرے کهے لّگو تاں تُسیں کُران دے ارتھ سُنِآں کرو, جے چاهو تاں مَےں تُهانُوں گُرُو جی دی بانی سُنايا کراں۔

بےگم- راج بھاگ دی پرواه نهیں, مَےں جو آپ تُهانُوں کِها هَے پرےم دی کوای ڈُوںگھان مےرے چِّت وِچ بی هواُو نا? جِس نے مَےنُوں اَےتناں هَوسلا دِّتا هَے, نهیں تاں ترِمت مر جاوَے, پر وِآه لای۔ بےنتی کدے نا کرے, پاک مُهّبت تاں دھرم هَے۔

سِںگھ- سیل کَور تاں تُهاڈی دھرم دی بھَےن هَے, کِآ ِاه دھرم هَے? رّب تُهاڈا بھلا کرے, هے دےس دی رانی جیاَو! آپنے راج بھاگ دا پھِکر کرو۔

بےگم— بهُت سوچ چُکی, مےرا کوای کُچھ نهیں وِگاڑ سکدا۔ دےس کابُو رّکھن دے بتھےرے هتھکںڈے جاندی هاں۔ ِاک تُسیں کِها نا موڑو۔

سِںگھ جی- مَےں ِاه سںجوگ نهیں کر سکدا, مَےں سِںگھ هاں۔

بےگم— مَےں تُهاڈی آپنی بننا چاهُںدی هاں, مَےں پراای بن کے تاں کُچھ نهیں کِها۔ تُسیں کِاُں هور دھُن وِچ چلے جاںدے هو? مَےں وِآه دی چاهوان هاں, وِآه پاک رِستا هَے۔ کےول چوری رّکھنا هَے۔

سِںگھ جی- مےری ِاستری هَے, مَےں ِاک نُوں آپنی بنا چُکا هاں۔ بےگم- ساڈے وِچ تاں چار تک دی آگےا هَے۔

سِںگھ جی- مَےں ِاک توں ودھیک نُوں آپنے لای چںگا نهیں جاندا۔ پِآر هَے تے پوِّتر هَے تاں تُسیں مَےنُوں پُّتر سمجھ لاَو۔ پُّتر بنا کے تُسیں مےرے نال پِآر کر سکدے هو تے مَےں تُهاڈی سےوا کر سکدا هاں۔ پرےم تاں اَےاُں بی نِبھ سکدا هَے۔

بےگم— ِانھاں ٹالِآں نال کُجھ نهیں بندا۔ مےرے من نے بهُت سوچ لِآ هَے, بهُت وِچار لِآ هَے, هُن مگج سوچ دا هور بھار نهیں چُّک سکدا۔

ِاه کهِںدے هی بےگم دیآں اّکھاں لال هو گایآں تے دےه کںب پای۔ بِجَے سِںگھ دا هّتھ پھڑ کے گھُّٹيو سُ, کُجھ بولی, پر سںگھ آواج نا نِکلی۔ بِجَے سِںگھ نے سهِجے هّتھ چھُڈااُنا جے چاهِآ پر هّتھ نا چھُّٹ سکِآ۔ کُجھ چِر سِںگھ جی اّکھاں میٹکے بَےٹھے رهے پر پھےر ِاک جوس دا چھڑّکا دے کے هّتھ چھُڈاکے چلے گاے۔ کُجھ چِر نُوں سُورج بی چڑھ پِآ, اُس دیآں کِرناں بےگم دے, جوس لهِ جان کرکے, پیلے تے نِربل هواے چِهرے تے پَے کے اُس دی ِاک وهِست دی سکل بنااُن لّگ پایآں۔ اںترںگ سکھیآں, جو

بےگم نُوں اںدر نا پاکے لّبھ رهیآں سن, باگ وِچ پهُںچیآں ار.. بڑی پھُرتی نال چُک کے اںدر لَے گایآں۔ اںدر پلںگھ تے لِٹا کے باںدیآں نے گُلاب تے کِاُڑے دے چھّٹے مارکے هوس آںدی۔ گولیآں نے پھےر پِںڈے تے چںدن تے پھُلےل دی مالس کر کے سِر سمےت ٹھںڈھے جل دا ِاسنان کروايا۔ هنےری لںگھ گای تے مگروں میںه وّس چُکنے پر بی جِّکُر کوای کوای بُّلا تِّکھی پَون دا آ جاںدا هَے, تِوےں بےگم ٹھںڈھے هااُکے کِسے کِسے وےلے لَےںدی رهی۔ دربار وِچ, جِتھے پردے وِچ بَےٹھکے اُمراواں نُوں مِلدی سی, اّج نهیں گای۔ مهِلاں وِچ سِر درد دی کھبر سُنی گای۔ هکیم هاجر هواے, کِسے سِآنے نُوں پتا نا لگا کِ بےگم دے دِل نُوں پیڑ هَے کِ سِر نُوں۔ کوای پهِر دِن چڑھے مگروں بےگم نُوں نیںد پَے گای۔ سُکر هَے کِ وِچاریآں واسنا جو ِاس دے تپت هِردے وِچ بھّٹھی دے دانِآں واںنگ تڑپھنیآں لَے رهیآں سن, ساںت هوایآں ار اُنھاں نُوں چاُ کرکے بَےٹھنا مِلِآ۔ کوای لَوڈھے پهِر جاگ کھُلھی۔ بےگم اُںنج تاں وّل سی, پر کمجور هو گای, جِںکُر کوای تاپ دے روگوں اُٹھدا هَے۔

19. کاںڈ

بےگم نُوں آرام دا سَونا, بےپھِکری دا کھانا, اچِںتتاای وِچ هّسنا سبھ بھُّل گِآ۔ دِل دی هَےںکڑ تے آکڑ تاں بھِکھاری کھاں والا دںڈ دےن نُوں کدے اُّمل پَےںدی, پر ِاتھے ڈُوںگھا پِآر سی, جو اُه جوس آپ موڑا کھا جاںدا۔ نالے اّگے بھِکھاری کھاں نُوں مروا دےن نال ڈھےر بدنامی هو چُکی سی, ِاس گّل توں بی ڈردی هُن جوڑاں توڑاں تے ٹےڈھیآں چالاں دی سوچ وِچ رهِںدی سی۔ اںت بےگم نے ِاه چال چّلی کِ سیل کَور نُوں ِاک تںگ کوٹھڑی وِچ چُپاتے هی کَےد کر دِّتا۔ نِآنا بالک, ماں دا وےلے کُوےلے دا سهاای نال کَےد هويا۔

کوٹھڑی دے باهر پهِرا رهِںدا هَے۔ ِاک دِن سوےرے پاٹھ 3 مگروں سیل کَور دے کمرے وِچ ِاک گولی آای, جِس دے هّتھ هوجُو دے سُںدر کے آپ دی پِلا ديو۔ کول سن, سیل کَور دے اّگے دھرکے بولی:- کِ ِاه نجر, ِاک آپ پی لاَو تے ِاک برکھُردار نُوں پِلا دِاُ

سیلا— ِاس وِچ کی هَے?

گولی- هُکم تاں نهیں دّساں پر تُهاڈے هساناں دی لّدی هوای سِر پّٹن جوگی نهیں; دّسدی هاں تاں دوس هَے, نهیں دّسدی تاں ترِتگھن بندی هاں۔ هاِا! مَےں دّسے بِناں رهِ وی نهیں سکدی ار لُکی رهِنے والی گّل وی نهیں۔ بیبی جی! ِاس وِچ جهِر هَے: جے تُهاڈے واستے, تُهاڈے پتی نے گھّلی هَے۔

سیلا— کدی نهیں, پِآرے پتی جی وّلوں جے ِاه نِآمت هووے تاں مےرے دھنّ بھاگ! پر پتی جی دی گھّلی هوای ِاه چیج نهیں هَے۔ مےرا تے پتی دا آتمک سںجوگ هَے مےرا پتی ِاه کدے نهیں کر سکدا, اُه سّچا سِںگھ هَے, سّچے سِںگھ سدیو سّچے پتی هويا کردے هن۔

گولی- (ٹھِٹھرکے) بیبی جی! تُوں تاں ڈاڈھی کوای دِلاں دی جاننهار هَےں۔ مَےں تَےتھوں سّچ نهیں لُکا سکدی۔ ِاه بےگم دی چلاکی هَے, تُهاڈے پتی دا دوس نهیں۔ پتی تُهاڈے نے اجے تک بےگم دا هُکم نهیں منِّآ۔ دُنیآں دا کوای لالچ نهیں جو بےگم نے اُنھاں نُوں نا دِکھايا هووے, پر اُنھاں پُر کُجھ اسر نهیں هويا۔ جِس وےلے بےگم نے تُهاتھوں اُنھاں نُوں اّڈ کیتا هَے, اُس دِن توں انےک گولیآں هر وےلے اُنھاں دے اُدالے رهِںدیآں ار اُنھاں نُوں سمجھااُںدیآں هن, پر اُنھاں  نے بی منوں دھاری جاپدی هَے ار گںبھیر هاتھی دے دُآلے مّکھیآں اُڈدیآں واںنگ اُنھاں نُوں دےکھدے هن۔ کّل مَےں اُنھاں نُوں ِاه کهِںدے سُنِآں سی کِ هے بےگم! تَےں آپنا پرن توڑِآ هَے, هُن اسیں وی چلے جاواںگے پر بےگم پَےراں تے پانی نهیں پَےن دےںدی۔ اُه کهِںدی هَے کِ تےرا پِتا چُوهڑ مّل تےری وهُٹی نُوں لَے گِآ هَے پر اَوه امَےناں نهیں کردے۔