ਰਹੋ। ਉਬਾਸੀਆਂ ਆਉਣੀਆਂ, ਲੱਤਾਂ ਟੁੱਟਣੀਆਂ, ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਉਣੀ, ਦਸਤ ਲੱਗਣੇ ਇਹ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਨਸ਼ਾ ਰਹਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਸਕੂਨ ਹੀ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣ ਵੇਲੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ ਪਸੀਨਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਵੇ ਤੇ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਵਕਫੇ ਤੋਂ ਨਹਾਉਂਦੇ ਰਹੋ। ਲੱਸੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੀਓ ਰੋਟੀ ਬਿਲਕੁਲ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿਉ। ਸਰੀਰ ਦੀ ਮਾਲਸ਼ ਸਰੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਨਾਲ ਕਰਵਾਓ। ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸਾਕਰਾਤਮਕ ਰੱਖੋ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਭਟਕਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਖੁਦ ਨੂੰ ਖਾਲ੍ਹੀ ਨਾ ਰਹਿਣ ਦਿਉ। ਉਸ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਲਓ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਜੋ ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਚਾਰਕ ਹਾਣੀ ਹੋਵੇ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਡਾਟਕਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਦਵਾਈ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਬਾਜ਼ਾਰ 'ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰਕਾਰਕ ਦਵਾਈਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜੋ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਤੋੜ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੋ-ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਤੁਸੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚੈਨ ਪਾਉ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਨਾ-ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ। ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣ ਦੌਰਾਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖੋ ਤਾਂ ਜੋ ਬਾਅਦ 'ਚ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰ ਸਕੋ। ਇੰਝ ਕਰਨ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਦੁਬਾਰਾ ਨਸ਼ੇ ਲੜ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਲ- ਨਾਲ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ 'ਤੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਾਂ ਮਿਆਰੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵੀ ਵੇਖੋ। ਅਸ਼ਲੀਲ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਮਿਆਰੀ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਰੱਖੋ। ਇਕ ਨੁਕਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨਸ਼ੇੜੀਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿਉ ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਨਿਰੰਤਰ ਕਰਦੇ ਰਹੋ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਸਪਲਾਇਰ ਨਾਲ ਨਾਤਾ ਤੋੜ ਦਿਉ ਜਿਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਨਸ਼ਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਹੋ ਕਿਉਂਕਿ ਵਪਾਰੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਗਾਹਕ 'ਮਰੇ'। ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ 'ਚੋਂ ਵੀ ਫੋਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੰਜਾਬ 'ਚੋਂ ਤਾਂ ਬੱਚਕੇ ਚਲੇ ਗਏ ਪਰ ਵਿਦੇਸ਼ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਮੱਕੜਜਾਲ 'ਚ ਫਸ ਗਏ। ਅਜਿਹੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਇਕ ਹੀ ਸਲਾਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸਮਝਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਚੋਂ ਹੋ ਖੁਦ ਬੇਸਮਝ ਨਾ ਬਣੋ ਤੇ ਇਸ ਕੋਹੜ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਆਵਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਛੱਡਕੇ ਤੁਹਾਡਾ ਝੋਰਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਵੇਗਾ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਛੁੱਟਦੀ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਸ਼ਰਾਬ ਵੀ ਦੂਜੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮਾਰੂ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਤੋੜ ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਪਰ ਮਾਨਸਿਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਇਹ ਦੂਜੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਰਗੀ ਹੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਨਸ਼ਾ ਹੋਵੇ ਉਹ ਮਾਨਸਿਕ ਬਿਮਾਰੀ ਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਈ ਬੰਦੇ ਵੇਖੇ ਜੋ ਹਰ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਸਿਗਰਟ ਛੱਡਦੇ ਨੇ ਹਰ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਸਹੁੰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਨੌਬਤ ਤਾਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਨਸਿਕਤਾ 'ਚ ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅੜੀਆਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਸਿਗਰਟ ਸਮੇਤ ਹਰ ਨਸ਼ਾ ਇਕ ਲਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਮਜਬੂਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਛੱਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਲਤ ਛੱਡੀ ਤਾਂ ਇਹ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹ ਸਮਾਂ ਵਾਲੀਬਾਲ ਦੇ ਗਰਾਂਉਂਡ 'ਚ ਹੀ ਬਿਤਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਗਲਾਸੀ