ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੇਹ ਦੇ ਤੱਕਲੇ ਵਾਂਗ ਖੁੱਭ ਗਿਆ। "ਹੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ" ਉਸ ਨੇ ਹਾਉਕਾ ਭਰਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਸਾਹ ਸੁੱਕ ਗਏ ਸਨ। ਮੁਕੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਦੇ ਜੀਅ ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਤੂਫ਼ਾਨ ਬਣ ਕੇ ਘੁੰਣ ਲੱਗ ਪਏ।
ਮੁਕੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿਪਾਹੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਧਰ ਨੂੰ ਲੈ ਗਏ?
ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਮੁਕੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚੇ। ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਹੋਈ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣ ਕੇ ਬੱਗਾ ਧਾਹਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਗਿਆਨੇਂ ਨੇ ਚੀਕਾਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਘਰ ਵਿਚ ਸੋਗ ਵਰ੍ਹਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਵਸਦੇ ਰਸਦੇ ਘਰ 'ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਕੋਏ ਕਹਿਰ ਵਰ੍ਹਿਆ ਸੀ।
ਮਾਂ ਗੁੰਮ ਸੁੰਮ ਸੀ। ਉਹ ਪੱਥਰ ਬਣੀਂ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਨਾ ਉਹ ਰੋਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਧਾਹਾਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਸਨ।
ਰਾਤ ਪਈ।
ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਰੋਟੀ ਪਕਾਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਖਾਧੀ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਾ ਕੀਤਾ।
ਰਾਤ ਗੂਹੜੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਮਾਂ ਨੂੰ ਖੰਘ ਜਿਹੀ ਛਿੜੀ। ਉਹ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਖੰਘਦੀ ਰਹੀ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੰਘਣ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਲਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਨਾਲੇ ਵਾਂਗ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫ਼ਿਰ ਉਸ ਨੇ ਥੁੱਕਿਆ ਤਾਂ ਥੁੱਕ ਵਿਚੋਂ ਖੂਨ ਆਇਆ। ਪਰ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਚੱਲਿਆ। ਫ਼ਿਰ ਜੋਰ ਦੀ ਖੰਘ ਆਈ। ਸਾਹ ਹੀ ਨਾ ਮੁੜਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਦੰਦਲ ਪੈ ਗਈ ਸੀ। ਚਮਚੇ ਨਾਲ ਦੰਦਲ ਭੰਨੀ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਆਂਢਣ ਨੂੰ ਬੋਲੀ।
-"ਕਰਮ ਕੁਰੇ, ਮੈਂ ਬਚਦੀ ਨਹੀਂ-ਇਕ ਬਚਨ ਦੇਹ... ।" ਮਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਰ ਖੰਘ ਛਿੜ ਪਈ।
-" ਹਾਂ ਹਾਂ ਬੋਲ...। ਬੋਲ ਬੋਲ...!"
-"ਮੇਰੇ ਫੁੱਲ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤ ਗੰਗਾ ਜੀ ਪਾ ਕੇ ਆਵੇ-ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਬੰਦੇ ਬੁੜ੍ਹੀ ਦੀ ਗਤੀ ਨ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ-ਅੰਮਾਂ ਜੀ ਮੈਂ ਐਵੇਂ ਭਟਕਦੀ ਨਾ ਫ਼ਿਰਾਂ-ਅੱਗੇ ਈ ਬਥੇਰੇ ਔਖੇ ਦਿਹਾੜ੍ਹੇ ਕੱਟੇ ਐ...।"
ਕਰਮ ਕੌਰ ਬੋਲ ਨਾ ਸਕੀ। ਉਹ 'ਹਾਂ' ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਂਦੀ ਰੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
-"ਪੁੱਤ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿਓ! ਰੋਣਾਂ ਨ੍ਹੀ..! ਦੇਖਿਓ ਮੇਰੀ ਜਾਂਦੀ ਵਾਰੀ ਦੀ ਅਸੀਸ ਐ-ਧਰ ਧਰ ਕੇ ਭੁੱਲੋਂਗੇ..! ਲੜਿਓ ਨਾ.. ! ਬਿੱਲੇ ਨੂੰ ਆਖਿਓ-ਮੇਰੇ ਫੁੱਲ ਗੰਗਾ ਜੀ ਪਾ ਕੇ ਆਵੇ..!
ਵਾਹਿਗੁਰੂ...ਵਾਹਿਗੁਰੂ..!" ਕਹਿੰਦੀ ਕਹਿੰਦੀ ਮਾਂ ਰੁਕ ਗਈ। ਮਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਪੂਰੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਵਜੂਦ
