ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ

ਅਲੈਗਜ਼ਾਂਦਰ ਸੇਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ (ਪੋਪੇਵ) (1863-1949) ਸੋਵੀਅਤ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਉਸਰੱਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ। ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਇਲੀਚ ਲੈਨਿਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।

"...ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਡੂੰਘੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ," ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। "ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਬਨਾਂ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਕੰਮ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ.."

ਸੇਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ ਦਾ ਜਨਮ 1863 ਵਿੱਚ ਦੋਨ ਨਦੀ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੱਧ- ਵਰਗੀ ਕਜ਼ਾਕ ਫ਼ੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਕੂਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੀਟਰਜ਼ਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਫਿਜ਼ਿਕਸ-ਗਣਿਤ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜ-ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰੂਪੋਸ਼ ਇਨਕਲਾਬੀ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਏ। ਜਿਸਦੇ ਆਗੂ ਲੈਨਿਨ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਅਲੈਗਜ਼ਾਂਦਰ ਓਲੀਆਨੋਵ ਸਨ।

ਜ਼ਾਰ ਸ਼ਾਹੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੇਂਦਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕੀਤਾ। ਸੇਰਾਫੀਮੋਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਚੌਥੇ ਸਾਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ—ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਆਰਟਿਕ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੇਨੇਜ ਪਿੰਡ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਗਿਆ।

ਸੇਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ "ਬਰਫ਼ ਦੀ ਚੋਟੀ 'ਤੇ" ਇਸੇ ਜਲਾਵਤਨੀ ਦੇ ਸਮੇਂ (1889) ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ। "ਇਹ ਸਥਾਨ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਹੈ। ਇਥੇ ਬੇਹੱਦ ਨਮੀ, ਸੰਘਣੀ ਧੁੰਦ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਬਰਫ਼ ਜੰਮੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ..., ਉਦਾਸ, ਵਿਚਾਰਾਂ 'ਚ ਗੁੰਮ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤੇ ਉੱਤਰ, ਚਿੰਤਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕੌੜੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ.. ਮੈਂ ਪੀੜ, ਹੰਝੂਆਂ, ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ।"

ਸੇਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਹਾਣੀਆਂ (1890-1900) ਮੁੱਢਲੇ ਉਦਾਸ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਰੂਸੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। "ਤੂਫਾਨ”, “ਰੇਤ”)।

ਪਰ ਸੇਰਾਫੀਮੋਵਿਚ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਰੂਸੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਗਰੀਬ, ਨੀਵੀਂ ਤੇ ਹਨੇਰੇ 'ਚ ਗ੍ਰਸਤ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉੱਥਾਨ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ, ਹਰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਤੇ ਮੌਤ ਨਾਲ ਜੂਝਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਜੰਜ਼ੀਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਉਹ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਜਕੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਸੋਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ ਦੀ "ਮੌਤ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ" ਅਤੇ "ਚੱਟਾਨ ਦੇ ਥੱਲੇ" ਕਹਾਣੀਆਂ 1905 ਦੇ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਬਾਰੇ ਹਨ। ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾ ਨੂੰ ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ "ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਨਾਕ" ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

1917 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ "ਗਾਲੀਨਾ" ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰੂਸੀ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। 1926 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ 'ਦੋ ਮੌਤਾਂ' ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਹਤਰੀਨ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਹੈ, ਜੋ 1917 ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਨਿਆਂ ਪੂਰਨ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

1925 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨਾਵਲ "ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਹੜ੍ਹ" ਨੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰੂਸੀ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਸੇਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦਿੱਤੀ।

1930-40 ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਨਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਜੀਵਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਰਹੇ।

ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਦ. ਫੁਰਮਾਨੋਵ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ "ਚਾਪਾਯੇਵ” ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਨਿਕੋਲਾਈ ਓਸਤਰੋਵਸਕੀ ਨੂੰ "ਕਬਹੂੰ ਨਾ ਛਾਡੇ ਖੇਤ" ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤੇ।

“ਡਾਨ ਵਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ" ਅਤੇ "ਧਰਤੀ ਪਾਸਾ ਪਰਤਿਆ" ਦੇ ਭਾਵੀ ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੇਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ ਨੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਲੈਨਿਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਮਿਖਾਈਲ ਸ਼ੋਲੇਖ਼ੋਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, "ਮੈਂ ਸੇਰਾਫ਼ੀਮੋਵਚਿ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਰਹਾਂਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਲੇਖਣ- ਕਾਰਜ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਬਦ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ।"

ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਵਲ The Iron Flood (ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਹੜ੍ਹ) ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰਚਨਾ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ।

ਵੀ. ਆਈ. ਲੈਨਿਨ ਉਸ ਬਾਰੇ ਬੜੀ ਉੱਚੀ ਰਾਏ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, "ਤੁਹਾਡੀ ਰਚਨਾ ਕਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਲ਼ੋੜੀਂਦੀ ਹੈ...।"

ਇਸ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਵੀ ਸਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ ਨੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ।

ਮਿਖਾਈਲ ਸ਼ੋਲੋਖੋਵ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਸਨ ਕਿ ਸਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ "ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ ਤੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦੀਆਂ ਤੇ ਜਾਣੀਆਂ ਪਛਾਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਅਸੀਂ ਨਵੇਂ ਉੱਭਰਦੇ ਲੇਖਕ, ਲਿਖਣਾ ਸਿੱਖਦੇ ਹਾਂ।"

ਸਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਹੜ੍ਹ’, ਨਿਰੋਲ ਸੱਚੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ—ਕਿਵੇਂ ਤਮਾਨ ਸੈਨਾ, ਈ. ਆਈ. ਕੋਵਤਈ ਯੁਖ (ਕੋਜੂਖ) ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਉੱਤਰੀ ਕਾਕੇਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਮੁੱਖ ਲਾਲ ਸੈਨਾ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ (1918 ਦੇ ਹੁਨਾਲ ਵਿੱਚ) ਜਾ ਰਲੀ।

ਦਮਿਤ੍ਰੀ ਫ਼ਰਮਾਨੋਵ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਜੇ "ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ ‘ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਹੜ੍ਹ' ਦੇ ਵਰਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੋਤਾ ਮਾਰ ਜਾਓ ਤਾਂ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਪੂਰਾ ਇਨਕਲਾਬ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਉੱਠਿਆ ਹੈ।"

ਹਿਟਲਰੀ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਦੀ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀਪੂਰਨ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ 80 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸੇਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ ਜੰਗ ਦੇ ਮੋਰਚੇ 'ਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਰੂਸੀ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਬਾਰੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੇ ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ ਰਹੇ।

ਸੇਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਹਚਾਪੂਰਨ ਤੇ ਹਮਦਰਦੀਪੂਰਨ ਲੇਖਣੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਬਾਰੇ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ:

"... ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਦੀ ਕਸੌਟੀ 'ਤੇ ਜੋ ਖਰਾ ਨਾ ਉੱਤਰੇ, ਉਸ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਸਦਾ ਨਫ਼ਰਤ ਰਹੀ ਹੈ।”

ਅਲੈਗਜ਼ਾਂਦਰ ਸੇਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ ਦੀ ਮੌਤ 1949 ਵਿੱਚ ਹੋਈ।

ਇਹ ਪੁਸਤਕ

ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਹੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ, ਨਾ ਪਲਾਟ ਕਰਕੇ, ਨਾ ਪਾਤਰਾਂ ਕਰਕੇ, ਨਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਲਪਨਾ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਲੈ ਕੇ ਹੀ The Iron Flood ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ।

ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰ ਅਨਾਤੋਲੀ ਨੇ ਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਪਹਾੜੀ ਸਿਲਸਿਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਕੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਜੋ ਨੋਵਰੋਸੀਸਕ ਦੇ ਕਸਬੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਤੇ ਸਟੈਪੀ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।

ਭੂਰੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੂੰਹ ਦੀਆਂ ਖੱਡਾਂ ਤੇ ਉੱਪਰ ਆਕਾਸ਼ ਤੀਕ, ਜਾਂ ਤੇ ਹੁਨਾਲ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਦੁੱਧ ਬੱਦਲਾਂ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕ ਸੀ ਤੇ ਜਾਂ ਚਮਕਦੀਆਂ ਬਰਫਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਗਏ, ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸੁੱਖੜ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦਿਸਣੋਂ ਹੱਟ ਗਿਆ । ਹਵਾ ਵੀ ਘੱਟ ਵਧ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈ ਤੇ ਸਾਹ ਤੇਜ਼ ਤੇਜ਼ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਲਿਸ਼ਕਦੇ ਚਿੱਟੇ ਬੱਦਲ ਸਾਡੇ ਸਿਰਾਂ ਨਾਲ ਖਹਿ ਖਹਿ ਕੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ । ਗਰਮੀ ਵੀ ਬਸ ਏਨੀ ਕੁ ਹੀ ਸੀ, ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਉੱਚੇ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਅਚਾਨਕ ਚੱਟਾਨਾਂ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਪਰਤ ਪਈਆਂ। ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਵੇਖਦੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਸਿਲਸਿਲਾ, ਇਹ ਭਾਰੀ ਕੰਧੀ, ਏਨੀ ਪਤਲੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਉਸਤਰੇ ਦੀ ਧਾਰ । ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਦੁਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਦੂਰ ਹੇਠਾਂ ਤੀਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸੁੱਖੜ-ਚੱਟਾਨਾਂ ਸਨ। ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਸਮੁੰਦਰ ਇਉਂ ਖੜ੍ਹਤਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਇੱਕ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਪਿਘਲੀ ਹੋਈ ਕੰਧ ਖੜ੍ਹਤੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ - ਇੱਡੀ ਦੂਰੋਂ ਸਾਨੂੰ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ। ਖੱਬੇ ਹੱਥ, ਦੂਰ ਹੇਠਾਂ, ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ, ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਕੀਊਥਨ ਸਟੈਪੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਕੀਲੇ ਹੋਏ, ਇਹਨਾਂ ਦੁਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਉਸ ਸੌੜੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿਸ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਦੋ ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਛੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ।

ਅਕਤੂਬਰ ਇਨਕਲਾਬ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਮਾਸਕੋ, ਲਾਲੋ ਲਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਮਾਸਕੋ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਖੁੰਡਿਆਂ ਵਾਂਗ ਕਾਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਮੂੰਹ ਅੱਡੀ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲਿਆਂ ਨੇ ਟੋਏ ਹੀ ਟੋਏ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਛਾਨਣੀ ਛਾਨਣੀ ਹੋਈਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਭੁੱਖ ਤੇ ਤਸੀਹਿਆਂ ਦੇ ਸਤਾਏ, ਖਸਤਾ ਹਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁੱਭੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਜਲੌ ਲਿਸ਼ਕਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਆਪਣੀ ਕੀ ਦੱਸਾਂ ? ਮੇਰੀ ਥਾਂ ਕਿੱਥੇ ਸੀ ?

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਚਲਾਣ ਹਿੱਤ, ਅਪੀਲਾਂ, ਲੇਖ, ਭਾਸ਼ਣ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਲਿਖ ਲਿਖ ਕੇ ਭੇਜ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ, ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਖੋਹ ਜਿਹੀ ਪੈਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਜੋ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਮਹਾਨ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਕੁਝ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਉੱਗੇ ਝਾੜ-ਝਖਾੜ ਨੂੰ ਵੱਢ ਕੇ, ਸਾਫ ਥਾਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ । ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਜੰਗਲ ਵੱਢ ਕੇ, ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਤੇ ਸੁਹਣੇ ਬੂਟੇ ਲਾਏ ਜਾ ਸਕਣ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਢਾਹੁਣ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਸਾਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਨਾਲੋਂ ਨਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ।

ਪਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ?

ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ: ਮੇਰੀ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ "ਡੈਵਲ" ਆਖਦਾ ਸਾਂ, ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਧੂੜਾਂ ਉਡਾਂਦੀ ਤੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦੀ ਉੱਡੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ; ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਪਹਾੜ ਤੇ ਖੱਬੇ ਨੀਲਾ ਸਮੁੰਦਰ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ "ਡੈਵਲ" ਨੂੰ ਸਟੈਂਡ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇੱਕ ਕਿਰਸਾਨ ਦੀ ਝੁੱਗੀ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਲੈਣ ਟੁਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਗੁਰਬਤ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਉਹ, ਰਇਆਜ਼ਾਨ ਗੁਬਰੀਨਾ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਇੱਜੜ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀ, ਮਿਹਨਤ ਮੁਸ਼ੱਕਤਾਂ ਦੀ ਮਾਰੀ ਉਸ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਸੀ ਤੇ ਬੁੱਢੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ।

ਅੰਗੂਰ ਦੀਆਂ ਵੇਲਾਂ ਤੇ ਅੰਜ਼ੀਰਾਂ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਦੀ ਥਾਈਂ, ਜੋ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਉਗਦੇ ਸਨ, ਉਸ ਕਣਕ ਬੀਜਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਬੜੀ ਸੁਹਣੀ ਉੱਚੀ ਲੰਮੀ ਤੇ ਭਾਰੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਵਾਲੀ ਕਣਕ ਉੱਗੀ। ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਬੜੀਆਂ ਸਧਰਾਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਬੂਟਿਆਂ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਕਿ ਹੋਰ ਚਹੁੰ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਢੀ ਪੈ ਜਾਣੀ ਏ।

ਤੇ ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਕੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਲੇ ਬੱਦਲ ਘਿਰ ਆਏ। ਘਮਾ ਘਮ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸਭ ਨਦੀਆਂ ਨਾਲੇ ਭਰ ਭਰ ਕੇ ਵਗਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਰੁੱਖ ਬੂਟੇ ਸਭ ਰੋੜ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ। ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਮਗਰੋਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਕਣਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖੇਤ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਪੱਥਰਾਂ ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਹੇਠ ਵਿਛਿਆ ਪਿਆ ਸੀ- ਜਿਉਂ ਕਿਸੇ ਭੂਤ ਨੇ ਆ ਕੇ ਸਭ ਲਿਤਾੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇੱਥੇ ਸੁਨਹਿਰੀਆਂ ਕਣਕਾਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਝੂਲ ਰਹੇ ਸਨ, ਕਿ ਬੜੇ ਹੱਡ ਗੋਡੇ ਰਗੜ ਕੇ ਇੱਥੇ ਕਣਕ ਬੀਜੀ ਗਈ ਸੀ । ਕਿਰਸਾਨ ਵਿਚਾਰੇ ਦਾ ਸਿਰ ਗੋਡਿਆਂ ਨਾਲ ਜਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਭੁੱਖੇ ਬੱਚੇ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਆ ਕੇ ਖਲ੍ਹ ਗਏ।

ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਕਿਰਸਾਨ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਜੋ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਚਾਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ, ਕੋਈ ਸਮਾਜਿਕ ਰਾਹ। ਰਇਆਜ਼ਾਨ ਗੁਬਰੀਨਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ, ਕੁਲਕ, ਪਾਦਰੀ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ, ਉਸ ਦੇ ਮਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੰਦ ਖੋਭੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਟਾਨਾਂ, ਖੱਡਾਂ,

ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਘਿਰਿਆ - ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਰੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵਿਚਾਰੇ ਦਾ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿੱਥੇ ਵਾਸਤਾ ਪਿਆ ਸੀ, ਕਿ ਕੋਈ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੁੰਦਾ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੁਰੀ ਆਈ ਸੀ । ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਟੱਕਰ ਲੈ ਸਕੇ। ਉਹ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਹਲ-ਪੰਜਾਲੀ ਨਾਲ ਬੱਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਲਿਖਾਂ ?

ਨਹੀਂ... ਨਹੀਂ...। ਗਰੀਬ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੰਗਾਲੀ, ਜਹਾਲਤ, ਸਦੀਵੀ ਦੁੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪ ਇਹਨਾਂ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੀ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਚਿੱਤਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਨਕਲਾਬ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਇਹੀ ਕਿਰਸਾਨ ਭੁੱਖਾ, ਨੰਗਾ, ਵਾਹਣੇ ਪੈਰ, ਖਸਤਾ ਹਾਲ, ਕਈਆਂ ਮੋਰਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰੋਹ ਭਰੇ ਰਿੱਛ ਵਾਂਗ ਲੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ, ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੀ ਕਈ ਥਾਈਂ ਵਲੂੰਧਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਕਿਰਸਾਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ।

ਹੁਣ ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਬਾਰੇ, ਦਹਾੜਦੇ ਰਿੱਛ ਵਾਂਗ ਗਰਜਦੇ, ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਤੇ ਚਿੱਟੀ ਚਮੜੀ ਵਾਲੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਂਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਾਂਗਾ ਤੇ ਫਿਰ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਉੱਚੇ ਪਹਾੜ, ਸੁੱਖੜ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ, ਬਰਫਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਮੂੰਹ ਅੱਡੀ ਦਰਾਰਾਂ, ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਉਸਰੀ ਉੱਚੀ ਕੰਧ, ਸਭ ਆ ਖਲ੍ਹਤੇ।

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ, ਜੇ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰਤ ਕੇ ਆਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ 'ਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਬੜੀਆਂ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣੀਆਂ। ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਸਾਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੇ ਗਏ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਉਡੀਕ ਲੱਗੀ ਹੀ ਰਹੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਇਹ ਉਡੀਕ, ਬੇਅਰਥ ਨਹੀਂ ਗਈ।

ਮਾਸਕੋ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਯੂਕਰੇਨੀਅਨ ਮਿੱਤਰ, ਸੈਕਿਰਕੋ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ, ਜਦ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਸਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਬੰਦੇ ਮਿਲਣ ਲਈ ਆਏ। ਇੱਕ ਬੜਾ ਮੌਜੀ ਜਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਬੜੀ ਪਿਆਰੀ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਯੂਕਰੇਨੀਅਨ ਗੀਤ ਗਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਦੂਜਾ, ਚੁੱਪੂ ਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਬੈਠਾ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੀ ਫੂਕੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਤੀਜਾ, ਸੱਚੀ ਮੁੱਚੀ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਬੰਦਾ ਸੀ, ਚਿਹਰਾ ਜਿਉਂ ਕਾਂਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਘੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਸਖਤ ਤੇ ਧੜੱਲੇਦਾਰ।

“ਲੈ, ਤੇਰੇ ਮਤਲਬ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੰਦੇ ਆ ਗਏ ਨੇ ਅੱਜ ਤਮਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ ਤੋਂ, ਜਿੰਨਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਈ ਇਹਨਾਂ ਕੋਲ ਬਹਿ ਕੇ, ਲਿਖੀ ਜਾ।" ਸੇਕਿਰਕ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ।

ਉਸ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਚਾਹ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਦਈ ਗਈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣਦੇ ਸੁਣਾਂਦੇ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ। ਅਖੀਰ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ ਘਰ ਦੀ ਮਾਲਕਣ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, "ਹੱਦ ਏ, ਸੌਣਾ ਨਹੀਂ ਤੁਸਾਂ ਲੋਕਾਂ ।"

ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਨੀਂਦ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪ ਬਉਰਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸਾਂ। “ਕਿਉਂ ਭਈ ਮੁੰਡਿਓਂ, ਅੱਜ ਸੌਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ?"

ਮੈਂ ਘਰ ਆ ਗਿਆ। ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਢਿੱਡ ਨਾਲ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਦਿਲ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਛਲ ਰਿਹਾ ਸੀ: ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਤਮਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਕਾਲੇ ਸਾਗਰ ਦੇ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ, ਜੋ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਗਵੀਂ ਉੱਘੜ ਆਈ।

ਇਹ ਕਿਸੇ ਇਲਹਾਮ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ: "ਇਨਕਲਾਬ ਵਿੱਚ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤੀ ਕਿਰਸਾਨੀ ਨੂੰ, ਉਹਨਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲਿਆਂ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਲੈ ਚੱਲੋ। ਉਹਨਾਂ ਗਰੀਬਾਂ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਨੇ, ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ, ਇੱਥੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।" ਜੀਵਨ ਨੇ ਆਪ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ: "ਢਾਲ ਦੇ ਇਸ 'ਫੌਲਾਦੀ ਹੜ੍ਹ' ਨੂੰ - ਤੂੰ ਐਵੇਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਗਾਂਹਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਤੂੰ ਉਹਨਾਂ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਜਾਣਦਾ ਹੈ... "

ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ, ਇਨਕਲਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ, ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਰਿੱਝਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਥੇਬੰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤੇ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਧਾੜ ਵਾਲੇ ਹੀ ਲੱਗਦੇ ਸਨ । ਰੈਜ਼ਿਨ, ਪੁਗਾਚੇਵ ਤੇ ਉਪਰੰਤ ਕਈ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੀ ਬਗਾਵਤ)। ਇਹਨਾਂ ਬਗਾਵਤਾਂ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਇਨਕਲਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਸਕਦਾ। ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਉਦੋਂ ਹੀ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਇਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਦੇ ਹੱਥ ਹੋਵੇ। ਕਿਰਸਾਨ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਤਾਂ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਸਥਾਪਨਾ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਨਕਲਾਬ ਨੇ ਪੁਰਾਣੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਨੀਹਾਂ ਤੋਂ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਥਾਈਂ, ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।

ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਦਸਤਾ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ - ਪਰ ਇਸ ਇਕੱਲਿਆਂ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ- ਜੋ ਇਸ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਿਰਸਾਨੀ ਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ, ਸੂਝ ਨੂੰ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ।

ਜੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤੀ ਜਮਾਤ ਇਕੱਲੀ ਹੀ ਲੜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਅਕਤੂਬਰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਿਰਸਾਨੀ ਨੇ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਈ।

ਪੂਰਵ-ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਿਰਸਾਨੀ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੀ, ਕਿਰਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਜਮਾਤ ਸੀ । ਕਿਰਤੀ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਉਪਜ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਮੁੱਚੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ, ਉਸ ਦੀ

ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਜਾਇਦਾਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਕਿਰਸਾਨ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਕਿਰਸਾਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ 'ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਹੜ੍ਹ' ਵਿੱਚ ਉਲੀਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਇੱਕ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ: ਉਸ ਕੋਲ ਗਾਂ ਸੀ, ਘੋੜਾ ਸੀ, ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਟੋਟਾ ਸੀ ਤੇ ਇੱਕ ਮਕਾਨ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਮਾਲਕ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਛੋਟਾ ਤੇ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸੀ ਤੇ ਇਹੀ ਮੁੱਢਲਾ ਫਰਕ ਸੀ ਉਸ ਦੀ ਮਨੋਬਿਰਤੀ ਤੇ ਇੱਕ ਕਿਰਤੀ ਦੀ ਮਨੋਬਿਰਤੀ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਨਕਲਾਬ ਪ੍ਰਤੀ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਰੁਖ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਠੋਰ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਤਰਕ ਦਾ ਰੰਗ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। "ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰੀ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਕੇ, ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖੋਹ ਲਵੋ; ਮੈਂ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਉਸ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ, ਗਾਵਾਂ, ਘੋੜੇ ਤੇ ਹਲ ਖੋਹ ਲਵਾਂ, ਹੋਰ ਚਾਹੀਦਾ ਕੀ ਹੈ ਮੈਨੂੰ । ਮੈਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਫਾਰਮ ਵਧਾ ਕੇ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ।" ਇਹ ਸੀ ਦਲੀਲ ਛੋਟੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਤੇ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਇਨਕਲਾਬ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਛੋਟੇ ਕਿਰਸਾਨ ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਉੱਠ ਖਲੋਤੇ ਕਿ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਕੋਲ, ਉਸ ਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਖੋਹ ਲਿਆ ਜਾਵੇ । ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਕੀ ਹੋਣਾ, ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਕੀ ਕਰਨਾ ਸੀ।

ਪਰ, ਫਿਰ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਜਿਹੀ ਸੋਚਣੀ ਲੈ ਕੇ, ਏਨੀ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਸਾਨ ਇਨਕਲਾਬ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦ ਪਏ ਤੇ ਅਖੀਰ, ਉਹ ਇਡੀ ਭਾਰੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਲਾਲ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਜਥੇਬੰਦ ਹੋ ਕੇ ਰਲ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋ ਗਈ।

ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਯਥਾਰਥਕ ਤੋਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਇਹੀ ਇੱਕ ਵਸੀਲਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਕਿਰਸਾਨ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਚੰਗਾ ਵਿਹਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ 'ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਹੜ੍ਹ' ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸੀ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਮੈਂ ਕਿਰਸਾਨ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਜਦ ਤਮਾਨ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਮੈਨੂੰ ਸੁਣਾਈ, ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਖੀਰ ਉਹ ਮਸਾਲਾ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਆ ਹੀ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਚਰੋਕਣੀ ਤਲਾਸ਼ ਸੀ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੀਲ ਹੁੱਜਤ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਗਲ ਲਾ ਲਿਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੀਊਬਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗਰੀਬ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੇ ਹਜੂਮ, ਮੈਨੂੰ, ਉੱਥੇ ਅਮੀਰ ਕੁਲਕਾਂ ਦੇ ਅਕਤੂਬਰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਣ ਨਾਲ ਨੱਸਦੇ ਦਿੱਸੇ। ਗਰੀਬ ਕਿਰਸਾਨ ਤੇ ਕਸਾਕ ਲਾਲ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਹਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਲੇ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ, ਸੋਵੀਅਤ ਦਸਤਿਆਂ ਨਾਲ ਉੱਤਰੀ ਕਾਕੇਸ਼ਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਲਣ ਲਈ ਟੁਰ ਪਏ। ਗਰੀਬ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਕੋਲ ਭੱਜ ਜਾਣ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਅਮੀਰ ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਗਰੀਬ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਸੋਵੀਅਤਾਂ ਨਾਲ ਸੀ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਨੱਠ-ਭੱਜ ਬੜੀ ਬੇਮੁਹਾਰੀ ਤੇ ਭਗਦੜ ਭਰੀ ਸੀ। ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ

ਬੇਤਰਤੀਬਾ ਰਲਗਡ ਜਿਹਾ ਹਜੂਮ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਆਪ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਵੀ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਦੌੜ ਬੜੀ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਭਰੀ ਸੀ, ਇਹ ਏਨੀ ਭਿਆਨਕ ਸੀ ਕਿ ਜਦ ਸਭ ਕੁਝ ਸਥਿਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਵੀ ਪਛਾਣੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਾਂਦੀਆਂ: ਨੰਗੇ, ਵਾਹਣੇ ਪੈਰ, ਭੁੱਖੇ, ਸਾਹਸਤ ਹੀਨ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਭਿਆਨਕ ਦਲ ਬਣ ਖਲ੍ਹੋਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਆਏ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੋਕ ਤੇ ਅੜਿਚਨ ਨੂੰ ਲਤਾੜਦਾ, ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਤੇ ਜਦ ਉਹ ਇਸ ਪੀੜ, ਲਹੂ, ਹੰਝੂ ਤੇ ਮਾਯੂਸੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਗਏ, ਤਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈਆਂ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੇਵਲ ਸੋਵੀਅਤ ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਚੇਤੰਨ ਮਨ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ ਅੰਦਰ ਦੀ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਸੂਝ ਸੀ।

ਮੈਂ ਤਮਾਨ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਇਸ ਬੇਮਿਸਾਲ ਗਾਥਾ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਹੀ ਮੂਲ ਬਦਲ ਗਈ, ਹੱਥ ਪਾ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਮੂਜਬ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਬੇਤਰਤੀਬ ਭੰਨਤੋੜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦਾ ਦਲ ਸੀ। ਪਰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੁੱਲ ਤਾਰ ਕੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਤਿ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਹਜੂਮ ਦੀ ਕਾਇਆ ਪਲਟ ਗਈ ਤੇ ਜਦ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਦੌੜ ਭੱਜ ਆਪਣੇ ਅਖੀਰਲੇ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਆ ਪਹੁੰਚੀ, ਇਸ ਦਾ ਰੂਪ ਇੱਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਲ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋ ਗਿਆ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਿਰਸਾਨੀ ਜੋ ਕਿਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂ ਜੁੜ ਕੇ ਖਲ੍ਹ ਗਈ।

ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ 'ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਹੜ੍ਹ' ਲਈ ਇਹੀ ਕੁਝ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।

ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਦਿਆਂ ਕਿ ਤਮਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੁੱਕ ਗਏ, ਜਿਥੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਅੰਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਅਸਤਰਖਾਨ ਤੀਕ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਗਏ।ਮੈਂ ਪੂਰਨ ਵਿਰਾਮ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ? ਕਿਉਂਕਿ, ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਭੰਨ-ਤੋੜ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਗ੍ਰੋਹ ਲਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਜੋ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਗੂਆਂ ਦਾ ਵੀ ਢਿੱਡ ਪਾੜ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਤਪਰ ਸਨ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੁਕਤੇ ਉੱਤੇ ਲੈ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਉਹ ਅਕਤੂਬਰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਜੱਥੇਬੰਦ ਫੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਗ ਸਨ । ਮੇਰੇ ਲਈ ਏਨਾ ਹੀ ਕਾਫੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਉਦੇਸ਼ ਪੂਰਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਅਲੈਗਜ਼ਾਂਦਰ ਸਰਾਫ਼ੀਮੋਵਿਚ

1

ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਤੱਤੇ ਗੁਬਾਰ ਨੇ ਸਾਰਾ ਕਸਾਕ* ਪਿੰਡ ਵਲ੍ਹੇਟ ਲਿਆ। ਝੁੱਗੀਆਂ, ਵਾੜੀਆਂ, ਗਲੀਆਂ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਸਭ ਗੁਬਾਰ ਨਾਲ ਕੱਜੇ ਗਏ। ਜ਼ਰਾ ਜ਼ਰਾ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਉੱਚੇ ਲੰਮੇ ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੀਆਂ ਟੀਸੀਆਂ।

ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਉਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਭੌਂਕਣ, ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਹਿਣਕਣ, ਲੋਹੇ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਟਕਰਾਣ, ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਤੀਵੀਆਂ ਦੇ ਚੀਖਣ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਬੋਲੇ ਬੋਲੇ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸ਼ਰਾਬ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਘੋਗੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਪ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਛੱਤੇ ਨੂੰ ਸੋਟੀ ਕੱਢ ਮਾਰੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹ ਭਿਣ ਭਿਣ ਕਰਦੀਆਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿੰਡਰ ਗਈਆਂ ਹੋਣ।

ਗੁਬਾਰ ਨੇ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਕਬਰਸਤਾਨਾਂ ਦੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਤੱਕ ਨੂੰ ਵਲ੍ਹੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਾਰੀ ਸਟੈਪੀ ਦਾ ਜਿਉਂ ਸਾਹ ਘੁੱਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਵੀ ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਰੌਲਾ ਦੂਰੋਂ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

ਕੇਵਲ ਯੱਖ਼ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਭਰਿਆ ਦਰਿਆ, ਝੱਗ-ਝੱਗ, ਇਸ ਗਰਦ ਗੁਬਾਰ ਨੂੰ ਠੁੱਡੇ ਮਾਰਦਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਮਸਤ ਚਾਲੇ ਵਗੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਦੂਰ ਪਰੇ ਉੱਚੇ ਨੀਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨੇ ਅੱਧੇ ਆਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਉਹਲੇ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਆਕਾਸ਼ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਕਲਿੱਤਣ ਵਿੱਚ - ਇੱਲਾਂ, ਸਟੈਪੀ ਦੇ ਡਾਕੂ, ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਗੋਂ ਮੁੜੀਆਂ ਚੁੰਝਾਂ ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਮੋੜਦੀਆਂ, ਇਸ ਅਫੜਾ ਦਫੜੀ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਕੱਟੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਗੱਲ ਕੀ ਸੀ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਕਦੇ ਵੇਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਕੀ ਇਹ ਕੋਈ ਪੇਂਡੂ ਮੇਲਾ ਸੀ ? ਪਰ ਤੰਬੂ-ਛੱਲਦਾਰੀਆਂ ਕਿੱਧਰ ਗਈਆਂ ਤੇ ਕਿੱਧਰ ਗਏ ਹੱਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਜਸਾਮਾਨ ?

ਕੀ ਰੀਫ਼ੂਜੀਆਂ ਨੂੰ ਵਸਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿਸੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ? ਪਰ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਸਨ ਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ, ਫੌਜੀ ਗੱਡੀਆਂ ਰਫਲਾਂ ਨਾਲ ਲੱਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ?

ਕੀ ਇਹ ਕੋਈ ਫ਼ੌਜ ਸੀ ?

ਪਰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬਾਲ ਕਿਉਂ ਚੀਖਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ; ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗਲਾਂ ਦੇ ਰੁਮਾਲ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਰੱਖੀਆਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਕਿਉਂ ਸੁਕਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ? ਪੰਘੂੜੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਲਟਕ ਰਹੇ ਸਨ, ਮਾਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਕਿਉਂ ਚੁੰਘਾ ਰਹੀਆਂ

-------------------

* ਕਜ਼ਾਕ।

ਸਨ ? ਗਾਵਾਂ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਲਾਗੇ ਬੈਠੀਆਂ ਘਾਹ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਤੀਵੀਆਂ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਧੁੱਪ ਨਾਲ ਲੂਹੇ ਚਿਹਰੇ, ਗੋਹਿਆਂ ਉੱਤੇ ਦੇਗਚੀਆਂ ਰੱਖੀ ਖਬਰੇ ਕੀ ਉਬਾਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ? ਕੌੜਾ ਧੂੰਆਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿਲਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਗਦੜ ਜਿਹੀ ਮੱਚੀ ਹੋਈ ਸੀ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟਾ, ਸ਼ੋਰ-ਸ਼ਰਾਬਾ!

ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੇਵਲ ਕਸਾਕ ਤੀਵੀਂਆਂ ਬੁੱਢਿਆਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਕਸਾਕ ਮਰਦ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਥੇ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਿਤੇ ਇਉਂ ਛਾਈ ਮਾਈ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਉਂ ਧਰਤੀ ਨਿਗਲ ਗਈ ਹੋਵੇ।

ਕਸਾਕ ਤੀਵੀਆਂ ਕੋਠਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਧੁੱਸ ਮਾਰਦੇ ਭੱਜਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਗਾਲ਼ਾਂ ਕੱਢਦੀਆਂ ਸਨ:

"ਲੱਖ ਲਾਨ੍ਹਤ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕੈਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ।"

2

ਗਊਆਂ ਦੇ ਰੰਭਣ ਤੇ ਕਾਵਾਂ ਦੀ ਕਾਂ ਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਟੈਪੀ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਰੀਆਂ, ਮਿੱਘੀਆਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਟੁਣਕਦੀ, ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

“ਓਏ.. ਜਵਾਨ... ਛੇਤੀ ਕਰੋ ਭਈ।"

“ਸਾਥੀਓ... ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੋ !"

“ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਲਾਗੇ ਭਈ।"

ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸੂਰਜ ਠੰਡਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਤੱਤੀ ਧੂੜ ਬਹਿੰਦੀ ਗਈ ਤੇ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਰੁੱਖ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਉੱਘੜ ਆਏ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੀਕ ਨਜ਼ਰ ਪਹੁੰਚਦੀ, ਵਾੜੀਆਂ ਹੀ ਵਾੜੀਆਂ ਤੇ ਚਿੱਟੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਤੀਕ ਛੱਕੜ, ਠੇਲ੍ਹਿਆਂ, ਬੱਘੀਆਂ, ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਨਾਲ ਰੁੱਕੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਗਊਆਂ ਵਾੜੀਆਂ ਤੇ ਪੈਣ ਚੱਕੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਬਾਹਰ ਤੱਕ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਖਲ੍ਹੋਤੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭੀੜ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਉੱਠ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਾਖੇ ਚਿਹਰੇ, ਖਹੁਰੀਆਂ ਦਾਹੜੀਆਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਘਸਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਤੀਵੀਆਂ ਹੰਭੀਆਂ ਹੁਟੀਆਂ, ਕੁੜੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ ਹਸੂੰ ਹਸੂੰ ਕਰਦੀਆਂ, ਮੁੰਡੇ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਟੱਪਦੇ ਦੌੜਦੇ, ਜੀਭਾਂ ਕੱਢੀ ਕੁੱਤੇ, ਸਭ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਅਥਾਹ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਰਲੇ ਮਿਲੇ ਪਏ ਸਨ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਰਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੀਰਾਂ ਲਮਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਰੰਗ ਫਿੱਕੇ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ ਤੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਭੇਡ ਦੀ ਖੱਲ ਦੀਆਂ ਟੋਪੀਆਂ ਛਿੱਕੂਆਂ ਵਾਂਗ ਮੂਧੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਪੇਟੀਆਂ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਚੰਗੀ ਤਗੜੀ ਕਾਠੀ ਵਾਲੇ ਗੱਭਰੂ ਸਨ ਇਹ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਰਫ਼ਲਾਂ ਨੇ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕਿਆ

ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਧੁਆਂਖੀਆਂ ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਉਦਾਸ ਖਲ੍ਹਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖਿਆ।

ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਟਿੱਬੇ ਉੱਤੇ ਰਜਮੈਂਟ, ਬਟਾਲੀਅਨ ਤੇ ਕੰਪਨੀ ਕਮਾਂਡਰ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੀਫ਼ ਆਫ਼ ਸਟਾਫ਼ ਇਕੱਤਰ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਕੌਣ ਨੇ ? ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਅਫਸਰ, ਜੋ ਧੋਬੀਆਂ, ਤਰਖਾਣਾਂ, ਮਲਾਹਾਂ ਤੇ ਮਾਛੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਕਸਾਕ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠੇ ਸਨ, ਉਹ ਸਭ ਨਿੱਕੀਆਂ ਲਾਲ ਟੁਕੜੀਆਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ, ਢੋਕਾਂ, ਗਲੀਆਂ ਜਾਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਬਣੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਬਹੁਤ ਪੱਕੇ ਫੌਜੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਇਨਕਲਾਬ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਲੇ ਸਨ।

ਵੋਰੋਬਇਓਵ, ਚੋੜੋ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਅੱਧ-ਫੁੱਟ ਲੰਮੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਵਾਲਾ ਰਜਮੈਂਟ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ ਪੌਣ ਚੱਕੀ ਦੀ ਛਤੀਰੀ ਉੱਤੇ ਜਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਗੱਜਿਆ

"ਸਾਥੀਓ!"

ਪਰ ਲਾਖੇ ਚਿਹਰੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਇਡੀ ਅਥਾਹ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਸ ਵੱਲ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਉਸ ਦੀ ਗੜ੍ਹਕ ਚਊਂ ਕਰ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਉਸ ਦੇ ਜਵਾਨ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੇਰਾ ਪਾ ਖਲੇ ਗਏ।

" ਸਾਥੀਓ।"

"ਪਓ ਢੱਠੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ!"

“ਆਖੋ ਸਾਰੇ, ਮੁਰਦਾਬਾਦ ।"

"ਸਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ ਕਮਾਂਡਰ।"

"ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਕਮਾਂਡਰ ਏਂ ਤੂੰ ? ਜਾਹ... ਭੱਜ ਜਾ.. ਬੈਠ ਮਾਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ।"

“ਗ਼ੱਦਾਰਾ, ਤੂੰ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਵੀਤੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲਾਈਆਂ ਇਕੇਰਾਂ ?"

"ਉਸ ਚਰੋਕਣੀਆਂ ਲਾਹ ਸੁੱਟੀਆਂ ਸਨ।"

“ਤੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਗਿਆ ਓਏ, ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਭੌਂਕਣ ਵਾਲਾ ?" "ਮਾਰ ਓਏ ਸਾਲੇ ਨੂੰ ਗੋਲੀ।"

ਚਿਹਰਿਆਂ ਦੇ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਉੱਤੇ ਮੁੱਕਿਆਂ ਦਾ ਜੰਗਲ ਉੱਗ ਆਇਆ। ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਭੀੜ ਆਖਦੀ ਕੀ ਸੀ।

ਪੌਣ ਚੱਕੀ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਇੱਕ ਗਿੱਠਾ ਜਿਹਾ, ਤਗੜੇ ਜੁੱਸੇ ਤੇ ਪੱਕੇ ਪੀਡੇ ਜਬਾੜੇ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਖਲ੍ਹਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਉਹ ਸਿੱਕੇ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ, ਭੂਰੀਆਂ, ਸੁੰਗੜੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਇਸ ਨਜ਼ਾਰੇ ਵੱਲ ਘੂਰ ਘੂਰ ਵੇਖਦੀਆਂ ਲਿਸ਼ਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪੈਰਾਂ ਕੋਲ ਉਸ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰ ਕੋਲ ਖੜਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਲੰਮੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਵਾਲੇ, ਪੌਣ ਚੱਕੀ ਦੀ ਛਤੀਰੀ ਉੱਤੇ ਖਲ੍ਹਤੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਚੁੱਕੀ

"ਸਾਹ ਲਓ ਜ਼ਰਾ - ਗੱਲ ਤਾਂ ਸੁਣੇ। ਅਸਾਂ ਮਾਮਲੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਏਂ।"

"ਵੜੋ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ, ਤੇਰੀ ਗੱਲ ਤੇ ਨਾਲ਼ੇ ਤੂੰ!"

ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਭੀੜ ਦੇ ਰੌਲੇ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਗਈ।

ਇੱਕ ਤੀਵੀਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹੱਡਲ ਲੰਮੀ ਬਾਂਹ, ਜੋ ਮਿਹਨਤ-ਮਜੂਰੀ ਨਾਲ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਨਾਲ ਝੁਲਸੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਰੋਹ ਭਰੇ ਚੁੱਕੇ ਮੁੱਕਿਆਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਚੀਰਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਰੌਲੇ ਰੱਪੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਗਈ, ਜਦ ਉਹ ਕੂਕੀ:

"ਆਪਣੀ ਬੜ ਬੜ ਬੰਦ ਕਰ! ਅਸੀਂ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ। ਘੋੜੇ ਦੀ ਲਿੱਦ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ। ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਗਾਂ ਸੀ, ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਝੁੱਗੀ ਸੀ, ਸਮੇਵਾਰ ਸੀ... ਹੁਣ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਨੇ ?"

ਫਿਰ ਭੀੜ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਗਈ । ਹਰ ਕੋਈ ਚੀਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ... ਪਰ ਸੁਣ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ।

"ਜੇ ਕਿਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਫ਼ਸਲ ਸਾਂਭ ਸਕਦਾ, ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਰੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ।"

"ਉਹ ਆਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਰਸਤਵ ਵੱਲ ਵੱਧਦੇ ਚੱਲ।"

"ਕਿੱਥੇ ਨੇ ਉਹ ਵਰਦੀਆਂ, ਜੁਰਾਬਾਂ ਤੇ ਬੂਟ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਸੀਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸਾਉ ?"

ਛਤੀਰ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਬੰਦਾ ਚੀਖਿਆ:

"ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇੱਜੜ ਦਾ ਇੱਜੜ ਆ ਕਿਉਂ ਗਏ ?... ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਸਭ वृष...।"

ਭੀੜ ਬਾਰੂਦ ਵਾਂਗ ਭੜਕ ਪਈ।

"ਤੇਰੇ ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੇ ਸੂਰ ਦੇ ਬੱਚੇ! ਤੂੰ ਹਿੱਕ ਲਿਆ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਘਰੀਂ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ, ਅੱਜ ਸਾਡੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਦਾਣਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਘੀਚਰ ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਾਂ...।"

"ਤੂੰ ਸਾਨੂੰ ਕੁੜਿੱਕੀ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਦਿੱਤਾ ਏ।" ਸਿਪਾਹੀ ਸੰਗੀਨਾਂ ਘੁਮਾਂਦੇ ਗੱਜ ਪਏ।

"ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਚੱਲੇ ਕਿੱਥੇ ਜੇ ?"

"ਏਕਾਰਟਰੀਨੋਡਾਰ।"

“ਪਰ ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਫ਼ੌਜੀ ਨੇ।"

“ਫਿਰ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਜਾਈਏ ਕਿੱਧਰ ?"

ਪੌਣ ਚੱਕੀ ਲਾਗੇ, ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬਾੜਿਆਂ ਤੇ ਵਿਨ੍ਹਵੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਪੱਥਰ ਬਣਿਆ ਖਲ੍ਹੋਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਗੂੰਜੀ:

"ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਹੋਇਆ ਏ।"

ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਠੇਲ੍ਹਿਆਂ, ਛਕੜਿਆਂ, ਘੋੜਿਆਂ, ਪੰਘੂੜਿਆਂ, ਮੱਘਦੀਆਂ ਧੂਣੀਆਂ, ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੂੰਜਦੀ ਉਹਨਾਂ ਤੀਕ ਵੀ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਤਾ। ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਜਿਉਂ ਇੱਕ ਝਰਨਾਟ ਲੰਘ ਗਈ ਤੇ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹ ਸੁੱਕਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਅਚਾਨਕ ਸ਼ੁਦਾਈਆਂ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਜ਼ਨਾਨਾ ਚੀਖ ਚੀਰਦੀ ਲੰਘ ਗਈ। ਪਰ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਕਿਸੇ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਗੋਂ ਬਗਲੇ ਦੀ ਚੁੰਝ ਵਰਗੀ ਨੱਕ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਲੱਕ ਤੱਕ ਨੰਗਾ ਸੀ ਤੇ ਪੈਰੀਂ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਭਾਰੇ ਬੂਟ ਸਨ।

"ਸਾਨੂੰ ਮਰੀਅਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਵੇਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ।"

ਇੱਕ ਸੁਹਣਾ ਸਾਲ੍ਹੜਾ ਜਵਾਨ, ਕਾਲੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ, ਸਿਰ ਤੇ ਮੋਢੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ, ਮਲਾਹਾਂ ਵਾਲੀ ਟੋਪੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੋ ਰਿਬਨ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਫੜ ਫੜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਮੋਢੇ ਮਾਰਦਾ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਆਇਆ। ਉਸ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੀ ਜੁੰਡਲੀ ਉੱਤੇ ਗੱਡੀ ਰੱਖੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਚਮਕਦੀ ਰਫਲ ਨੂੰ ਮੁੱਠ ਵਿੱਚ ਘੁੱਟੀ ਰੱਖਿਆ।

"ਉਹੀ ਗੱਲ ਹੋਈ!" ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ।

ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬਾੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਉਸ ਬੰਦੇ ਨੇ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਪੱਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਵੱਟ ਲਿਆ । ਪਰ ਅਥਾਹ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਦੀ, ਕਾਲੇ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਲਾਲ-ਕਾਲ਼ੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗੇ ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਹੇਠ ਭਿਆਨਕ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਠਠੰਬਰ ਗਿਆ।

"ਤੀਵੀਂ ਕਿੱਥੇ ਏ ?" ਬੰਦੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ।

ਫੜ-ਫੜਾਂਦੇ ਰਿਬਨਾਂ ਵਾਲੀ, ਮਲਾਹਾਂ ਵਾਲੀ ਟੋਪੀ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਉਸ ਆਪਣੀ ਰਫ਼ਲ ਘੁਟ ਕੇ ਫੜੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਟਿਕਟਿਕੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਹੋ ਜਾਏ। ਉਹ ਸੰਘਣੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਮਾਰਦਾ, ਜੋ ਰੌਲਾ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਭੀੜ ਦੇ ਸ਼ਕੰਜੇ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ।

ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬਾੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਬੜਾ ਮੰਦਾ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਜੋੜ ਕੇ, ਤੋਪਚੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਲੜਿਆ ਸੀ। ਲਹੂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਵਗਿਆ ਸੀ... ਸੈਂਕੜੇ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ ਸਨ... ਉਹ ਅਖੀਰਲੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀਆਂ, ਕਸਾਕਾਂ, ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਈਸਕ, ਤਿਮਰਬੁਕ, ਤਮਾਨ ਉਪਦੀਪ ਤੇ ਕੀਊਬਨ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਲੜੇ ਸਨ।

ਉਸ ਆਪਣੇ ਵੱਟੇ ਜਬਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾਇਆ ਤੇ ਬੜੇ ਠਰੰਮੇ ਤੇ ਭਰੋਸੇ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਭੀੜ ਦੀ ਹੂ-ਹਾ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਸਾਰੇ

ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪਏ

"ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋ। ਅਸਾਂ ਇਕੱਠਿਆਂ ਆਪਣਾ ਲਹੂ ਡੋਲ੍ਹਿਆ ਸੀ । ਤੁਸਾਂ ਆਪ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਮਾਂਡਰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ । ਪਰ ਹੁਣ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਉਂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਮਾਰੇ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਕਸਾਕ ਤੇ ਥਲ-ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਹਰ ਪਾਸਿਉਂ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਵੱਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰ ਬੀਤਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਹੈ।"

ਉਸ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਯੂਕਰੇਨੀਅਨ ਲਟਕਾਅ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਭੀੜ ਉਸ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀ ਗਈ।

"ਤੇਰੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਫੀਤੀਆਂ ਵੀ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ।" ਅੱਧ ਨੰਗਾ ਡਿੱਗਣਾ ਸਿਪਾਹੀ ਚੀਖਿਆ।

"ਕੀ ਮੈਂ ਉਹ ਆਪ ਲਾਏ ਸਨ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਲੜਿਆ ਸਾਂ ਤੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਮਲੋਮਲੀ ਮੇਰੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਜੜ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਸਨ । ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਜਿੱਥੋਂ ਦੇ ਤੁਸੀਂ, ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਮੈਂ। ਕੀ ਮੈਂ ਗਰੀਬੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖੀ, ਕੀ ਮੇਰਾ ਲੱਕ ਗੋਡੇ ਰਗੜ ਰਗੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟਾ, ਕੀ ਬਲਦ ਵਾਂਗ ਮੈਂ ਜੁੱਤਿਆ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ? ਕੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਵਾਹੀ ਤੇ ਬਿਜਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ?"

"ਠੀਕ ਗੱਲ ਏ।" ਭੀੜ ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਸ਼ਰਾਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜੀ। "ਉਹ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਹੈ।"

ਮਲਾਹਾਂ ਦੀ ਟੋਪੀ ਵਾਲਾ ਉਹ ਲੰਮਾ ਬੰਦਾ, ਅਖੀਰ ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਹੀ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਘੂਰਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕੁੱਦ ਕੇ ਅੱਗੇ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਬੋਲ ਮੂੰਹੋਂ ਕੱਢੇ, ਉਸ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸੰਗੀਨ ਪਿੱਛੇ ਘੁਮਾਈ ਤੇ ਬੱਟ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਪਿੱਛੇ ਖਲ੍ਹਤੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਉੱਡ ਗਿਆ । ਫੌਲਾਦੀ ਜਬੜੇ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ ਵਾਰ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹੀਲਾ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਕੰਬਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਦੀ ਲੀਕ ਉਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤੇ ਖਿੱਚੀ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਚਿੱਟਾ ਫੱੜਕ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਜ਼ਰਦੀਆਂ ਘੁਲ ਗਈਆਂ।

ਪਰ ਗਿੱਠੇ, ਨੰਗੇ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਬਲਦ ਵਾਂਗ ਝੁਕਾ ਲਿਆ ਤੇ ਮਲਾਹ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਕੂਹਣੀ ਹੇਠ ਹੁੱਝਕਾ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਚੀਖ਼ ਪਿਆ:

"ਬਸ ਓਏ, ਬੇਵਕੂਫਾ!"

ਹੁੱਝਕਾ ਵਜਦਿਆਂ ਹੀ, ਫੌਲਾਦੀ ਜਬੜੇ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਕੋਲ ਸੰਗੀਨ ਪਰੇ ਹਟ ਕੇ ਕੋਲ ਖਲ੍ਹਤੇ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਇੱਕ ਕਮਾਂਡਰ ਦਾ ਪੇਟ ਚਾਕ ਕਰ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹਉਕਾ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਉਹ ਪਿੱਠ ਭਾਰ ਭੁੰਜੇ ਜਾ ਪਿਆ। ਲੰਮੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਸੰਗੀਨ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵਾਹ ਲਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਨੋਕ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਵਿੱਚ ਖੁਭੀ ਪਈ ਸੀ।

ਕੰਪਨੀ ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ, ਜੋ ਰੋਡਾ ਤੇ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਗੱਭਰੂ ਸੀ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਵਰਗਾ

ਜਿਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਸੀ, ਪੌਣ ਚੱਕੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਕਿੜ ਕਿੜ ਕਰਕੇ ਪੱਖਾ ਘੁੰਮ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਭਏਂ ਆ ਪਿਆ। ਫੌਲਾਦੀ ਜਬਾੜੇ ਵਾਲ਼ੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਵੱਢ ਕੇ, ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਿਵਾਲਵਰਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੀਲੇ ਮੁਰਝਾਏ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਉਦਾਸੀ ਲਿੱਪੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਦੂਜੇ ਰੋਹ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਅੱਡੀ ਬੰਦੇ, ਰਿਵਾਲਵਰਾਂ ਨੂੰ ਘੁਟ ਕੇ ਫੜੀ, ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਪੌਣ-ਚੱਕੀਆਂ ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਏ।

"ਕੁੱਤੇ ਨੇ ਇਹ... ਕੁੱਤੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਮਰਨਗੇ।"

“ਵੱਢ ਦਿਓ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਬੀਜ ਮੁਕਾ ਦਿਓ ਇਹਨਾਂ ਦਾ, ਅੱਗੋਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਨਾ ਜੰਮਣ।"

ਅਚਾਨਕ ਰੌਲਾ ਠੰਡਾ ਪੈ ਗਿਆ । ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਧੌਣਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮੁੜ ਗਈਆਂ ਤੇ ਉਹ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਵੱਟ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਘੋੜਾ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਉੱਡਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਵਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਪਿੱਠ ਨਾਲ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਘੋੜੇ ਦੀ ਅਯਾਲ ਵਿੱਚ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਾਸਿਆਂ ਉੱਤੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਲਮਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਲਾਲੋ ਲਾਲ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ। ਖੌਫ ਨਾਲ ਘੋੜਾ ਝੱਲਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਕਾੜ ਕਾੜ ਉਸ ਦੇ ਪੌੜ ਵੱਜਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਚਾਦਰ ਜਿਹੀ ਉੱਡਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਝੱਗ-ਝੱਗ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ।

ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ।

ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਘੁਸਰ ਮੁਸਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ।

"ਅਹੁ ਵੇਖੋ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਆ ਗਿਆ ਜੇ।"

"ਲੋਥ ਲੈ ਕੇ ਆ ਪੁੱਜਾ ਏ।"

ਘੋੜਾ ਝੱਗ-ਝੱਗ, ਫੁਰਕਾੜੇ ਮਾਰਦਾ, ਭੀੜ ਵੱਲ ਆਇਆ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਪਿਛਲੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਲਾਲ-ਗੜੁੱਚ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਾਲਾ ਸਵਾਰ, ਧਾਹ ਕਰਕੇ, ਸਿਰ ਉੱਪਰੋਂ ਦੀ ਪਰੇ ਮੂਧਾ ਜਾ ਪਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਖਿਲਰ ਗਈਆਂ।

ਕਈ ਦੌੜ ਕੇ ਸਵਾਰ ਵੱਲ ਗਏ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਘੋੜੇ ਵੱਲ, ਜਿਸ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਪਾਸਾ ਪੁੱਛਿਆ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਲਹੂ ਵਗ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਲੋਥ ਦੇ ਕੋਲ ਪੁੱਜਦਿਆਂ ਹੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ "ਇਹ ਤਾਂ ਓਖਰੀਮ ਹੈ!" ਬੜੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਲੋਥ ਹਿਲਾਈ। ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵਾਰ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਮੋਢੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਕਾਲਾ ਪਿਆ ਲਹੂ ਜੰਮਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖੌਫ਼ ਤੇ ਸਹਿਮ ਦੀ ਹਵਾ ਉੱਡਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਪੌਣ-ਚੱਕੀਆਂ, ਠੇਲ੍ਹਿਆਂ,

ਛਕੜਿਆਂ ਤੇ ਗਲੀਆਂ, ਲਾਂਘਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੋਗੀ ਹਵਾ ਘੁਲ ਗਈ।

"ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਓਖਰੀਮ ਮਾਰ ਛੱਡਿਆ ਏ।"

"ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਹ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ?"

"ਕਿਹੜਾ ਓਖਰੀਮ ਏ ਇਹ ?"

“ਉਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਜਿਹੜਾ ਪਾਵਲੋਵਸਕਾਇਆ ਵਿੱਚ, ਨਦੀ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਝੁੱਗੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ?"

ਦੂਜਾ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਵੀ ਮਿੱਟੀ-ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਲਿਬੜਿਆ ਤੇ ਸਾਹੋਸਾਹ ਹੋਇਆ, ਉੱਥੇ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਉਹ ਵੀ ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ- ਚਿਹਰਾ, ਹੱਥ, ਪਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਗੜੁੱਚ ਕਮੀਜ਼, ਪਜਾਮਾ ਤੇ ਨੰਗੇ ਪੈਰ। ਉਹ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਅੱਡੀ ਘੜੇ ਉੱਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਢਲ ਆਇਆ ਤੇ ਲੋਥ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਖਲ੍ਹ ਗਿਆ, ਜੋ ਮੌਤ ਵਿੱਚ ਭਿਆਨਕ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ ਤੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਭਿਣਕਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ।

"ਓਖਰੀਮ!" ਉਹ ਚੀਖਿਆ।

ਉਹ ਝੱਟ ਲਾਸ਼ ਉੱਤੇ ਝੁਕਿਆ ਤੇ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਕੰਨ ਲਾ ਕੇ ਸਾਹ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਫਿਰ ਉਹ ਉਠ ਖਲ੍ਹਤਾ ਤੇ ਲੋਥ ਕੋਲ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਖਲ੍ਹ ਗਿਆ।

“ਓ ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ, ਓ ਪੁੱਤਰ ਮੇਰੇ...!"

ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਸੋਗਮਈ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ

"ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ... ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਜਵਾਨ।"

ਉਹ ਅਡੋਲ ਝੱਟ ਕੁ ਖਲ੍ਹਤਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਲ ਵਿੰਨ੍ਹਵੀਂ ਚੀਖ਼ ਮਾਰੀ ਜੋ ਸਟੈਪੀ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਲੰਘ ਗਈ।

"ਸਵਾਵਿਨਸਕਾਇਆ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੋਲਤੈਵਸਕਾਇਆ, ਪੇਤਰੋਵਸਕਾਇਆ ਤੇ ਸਤੰਬਲੀਵਸਕਾਇਆ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਾਗੀ ਹੋ ਗਏ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਗਿਰਜਿਆਂ ਦੇ ਬੂਹਿਆਂ ਅੱਗੇ, ਫਾਹੀ ਦੇਣ ਲਈ, ਰੱਸੇ ਲਟਕਾ ਛੱਡੇ ਹਨ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਕਾਬੂ ਆ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਲਾ ਛੱਡਦੇ ਨੇ । ਬਾਲ-ਸੈਨਕ ਸਤੰਬਲੀਵ ਆ ਕੇ ਹਰ ਰਾਹ-ਗੁਜ਼ਰ ਨੂੰ ਛੁਰਾ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਗੋਲੀ ਦਾਗ ਰਹੇ ਨੇ ਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਕੇ ਲੋਥਾਂ ਕੀਊਬਨ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ । ਕਸਾਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਲਈ ਰਹਿਮ ਨਹੀਂ - ਬਾਲ ਹੋਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਬੁੱਢਾ ਹੋਵੇ, ਤੀਵੀਂ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਮਰਦ ਹੋਵੇ। ਸਭਨਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਲੂਕ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਏ। ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਸਮਝਦੇ ਨੇ। ਉਸ ਬੁੱਢੇ ਓਪਾਨਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਓ ਨਾ, ਜੋ ਹਦੁਆਣੇ ਉਗਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਜਿਸ ਦੀ ਝੁੱਗੀ ਯਾਵਦੋਖਾ ਪੈਰੀ ਪੈਰੀ ਚੀਸਤਾ ਦੀ ਝੁੱਗੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੈਂਦੀ ਏ।"

"ਜਾਣਨੇ ਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ।" ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ।

"ਉਸ ਵਿਚਾਰੇ ਰਹਿਮ ਕਰਨ ਲਈ ਹੱਥ ਜੋੜੇ, ਪੈਰੀਂ ਪਿਆ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਪਾਰ ਬੁਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਬੜਾ ਅਸਲਾ ਗੋਲੀ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਹੈ। ਕਸਾਕ ਤੀਵੀਂਆਂ ਤੇ ਬੱਚੇ ਵਾੜੀਆਂ ਤੇ

ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦਿਆਂ ਬਗੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਟਦੇ ਨੇ ਤੇ ਹੇਠ ਰਫਲਾਂ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ - ਅਸਲ੍ਹਾ ਤੇ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ, ਤੁਰਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਦੱਬ ਦਿੱਤੇ ਸਨ । ਖਬਰੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਉਹਨਾਂ ਛੁਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਏ। ਵੱਡੀਆਂ ਭਾਰੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵੀ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਲਹੂ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੇ ਕੀਊਬਨ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਲਾਟਾਂ ਬਲ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਜਿਹੜੇ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲਟਕਾ ਛੱਡਦੇ ਨੇ। ਸਾਡੀਆਂ ਕੁਝ ਟੁਕੜੀਆਂ ਏਕਾਰਟਰੀਨੇਡਾਰ ਵੱਲ ਲੜਦੀਆਂ ਅੱਗੇ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਕੁਝ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਤੇ ਕੁਝ ਰੋਸਤੋਵ ਵੱਲ, ਪਰ ਕਸਾਕ ਤਲਵਾਰਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੂਲੀ ਕੁਤਰਾ ਕਰ ਛੱਡਦੀਆਂ ਨੇ।"

ਉਹ ਫਿਰ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਲੋਥ ਉੱਤੇ ਝੁਕਿਆ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਚੁੱਪ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਸ 'ਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਹਟਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਮਰੋੜਦਾ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਫੜ ਕੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਤੋਂ ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਕੋਸੀ ਕੋਸੀ ਝੱਗ ਭੋਇੰ ਡਿੱਗ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਛਿੱਲੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਹੂ ਸਿਮ ਰਿਹਾ ਸੀ।

“ਪਾਵਲੋ, ਸ਼ੁਦਾਈ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਿਆ- ਜਾ ਕਿਧਰ ਰਿਹਾ ਏਂ ?"

"ਠਹਿਰ ਪਾਵਲੋ- ਗੱਲ ਸੁਣ।"

"ਨਾ ਜਾਣ ਦਿਓ ਏਸ ਨੂੰ ।"

ਪਰ ਪਾਵਲੋ ਨੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਚਾਬਕਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੰਨ ਪਿੱਛੇ ਕਰੀ ਹਵਾ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦੂਰ ਦੂਰ ਫੈਲੀ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ, ਜਿਉਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਨੱਸੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਫਜ਼ੂਲ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏਂ।"

“ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਬਾਕੀ ਪਰਵਾਰ ਉੱਥੇ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮੋਏ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਇੱਥੇ।"

ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬਾੜਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਸੋਚੀਂ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਬੜੀ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਆਖਿਆ:

"ਤੁਸਾਂ ਉਹ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ?''

ਭੀੜ ਨੇ ਬੜੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ:

"ਅਸੀਂ ਅੰਨ੍ਹੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ।"

“ਸੁਣਿਆ ਸਾ ਜੇ, ਉਹ ਕੀ ਆਖਦਾ ਸੀ ?"

ਉਹਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਆਖਿਆ:

"ਅਸਾਂ ਸੁਣ ਲਿਆ ਏ, ਜੋ ਉਹ ਆਖਦਾ ਸੀ।"

ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬੜੇ ਵਾਲਾ ਇੱਕੋ ਸਾਹ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ:

“ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਵਾਸਤੇ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ ਸਾਡੇ ਪਿੱਛੇ ਮੌਤ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਪਰ੍ਹੇ ਦਿੱਸ ਰਹੇ ਜੇ ਨਾ।"- ਉਸ ਦੂਰ ਕਸਾਕਾਂ ਦੀਆਂ

ਗੁਲਾਬੀ ਭਾਹ ਮਾਰਦੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਵਾੜੀਆਂ ਤੇ ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ, ਅੱਜ ਰਾਤ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਗਲੇ ਲਾਹ ਛੱਡਣ ਦੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਣ ਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਡੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਹਿਫ਼ਾਜਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਸਾਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਿੱਧਰ ? ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਕਮਾਂਡਰ ਚੁਣ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਐਤਕਾਂ ਇਹ ਕੰਮ ਪੱਕਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਚੁਣੀਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਜਾਨ ਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਲੋਹੇ ਵਰਗਾ ਪੱਕਾ ਜ਼ਬਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬਸ ਇਸੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡਾ ਬਚਾਅ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਲੜਦੇ ਲੜਦੇ ਆਪਣੇ ਮੁੱਖ ਦਸਤਿਆਂ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲਾਂਗੇ। ਫਿਰ ਰੂਸ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਲਈ ਹੱਥ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਆਉਣਗੇ। ਰਜ਼ਾਮੰਦ ਹੋ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ?"

ਵਾੜੀਆਂ, ਝੁੱਗੀਆਂ, ਗਲੀਆਂ, ਛਕੜਿਆਂ ਤੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੀਕ ਫੈਲੇ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਜਿਉਂ ਇੱਕ ਗੂੰਜ ਉੱਠੀ, "ਰਜ਼ਾਮੰਦ ਹਾਂ।"

"ਠੀਕ ਏ। ਆਉ, ਝੱਟ ਚੋਣ ਕਰ ਲਈਏ। ਉਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵਿਉਂਤਬੰਦ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ । ਲੜਾਕੂ ਦਸਤਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਜੋਸਾਮਾਨ ਢੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਕਰ ਦੇਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਨੇ। ਹਰ ਇੱਕ ਯੂਨਿਟ ਦਾ ਅੱਡ ਕਮਾਂਡਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

"ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ !" ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਾਰੀ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ।

ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੂ-ਹਾ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜ਼ਰਾ ਭਾਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਭਰੀ।

"ਪਰ ਅਸੀਂ ਜਾਵਾਂਗੇ ਕਿੱਧਰ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਬਣੇਗਾ ਕੀ? ਅਸੀਂ ਤਬਾਹ ਹੋਏ ਲੋਕ ਹਾਂ। ਘਰ ਘਾਟ, ਪਸ਼ੂ, ਖੇਤੀ ਸਭ ਛੱਡ ਆਏ ਹਾਂ।"

ਇਹ ਇਉਂ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਕਿਸੇ ਛੱਪੜ ਵਿੱਚ ਵੱਟਾ ਕੱਢ ਮਾਰਿਆ ਹੋਵੇ। ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਝ ਘੁਰ ਘੁਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ, ਜਿਉਂ ਖਲ੍ਹਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੱਟ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹੋਣ।

"ਜਾਵਾਂਗੇ ਕਿੱਥੇ ? ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਵਾਪਸ? ਕੀ ਤੇਰੀ ਸਲਾਹ ਏ ਕਿ ਸਾਰੇ ਵੱਢੇ ਜਾਈਏ ?"

ਸਿੱਧ ਸਰੂਪੇ ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ:

"ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਵੱਢ ਕਿਉਂ ਦੇਣਗੇ, ਜੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ? ਉਹ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਹ ਦੇ ਪੰਜਾਹ ਮੋਰਕੂਸ਼ਿਨਸਕੀ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ - ਰਫ਼ਲਾਂ, ਗੱਡੀਆਂ, ਹਥਿਆਰ ਸਭ ਧਰ ਦਿੱਤੇ ਨੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ। ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ। ਅੱਜ ਉਹ ਕਿਰਸਾਨ ਆਪਣੀ ਵਾਹੀ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਨੇ।"

“ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਸਨ।"

ਸਭ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਭਰੇ, ਮੁੱਕੇ ਉੱਘਰਦੇ ਤੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੇ, ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਏ।

"ਤੇਰੀ ਕੁੱਤੀ ਦੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ।"

"ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਫਿਰ ਵੀ ਨਹੀਂ।"

“ਵਾਹੀ ਕੀਹਦੇ ਲਈ ਕਰੀਏ ?" ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਚੀਖੀਆਂ। "ਕਸਾਕਾਂ ਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਲਈ।”

"ਫਿਰ ਮੁੜ ਕੇ ਗੁਲਾਮ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ?"

“ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਹੋਣੀ ਏ, ਕਸਾਕ ਸਾਡੀ ਖੱਲ ਉਧੇੜਨ। ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਅਫਸਰਾਂ ਤੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੇ ਜੂਠੇ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜੀਏ।"

"ਅੱਖੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾ ਗ਼ੱਦਾਰਾ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਲੈ ਕੇ ।"

"ਭੋਹ ਖੱਲ ਭਰੇ ਸਹੁਰੇ ਦੀ। ਆਪਣੇ ਸਾਕ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਹੀ ਵੇਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ।"

ਬਜ਼ੁਰਗ ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ:

"ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਓਏ, ਭੌਂਕੀ ਹੀ ਨਾ ਜਾਓ ਸਾਰੇ।"

“ਚੁੱਪ ਕਰ ਬੁੱਢਿਆ, ਪਾਟੇ ਛਿੱਤਰ ਵਾਂਗ ਵਧੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏਂ।"

ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਭਰੇ ਪੀਤੇ, ਲਾਲ ਲਾਲ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢੀ ਤੇ ਹਰੇ ਮੁੱਕੇ ਚੁੱਕੀ, ਸਭ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਘੂਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਇੱਕ ਮੁੱਕਾ ਕਿਸੇ ਜੜ੍ਹ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਭ ਇੱਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਲੱਗੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਭਜਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਓ, ਭਰਾਵੋ ।"

“ਮਾਫ ਕਰੋ... ਮੈਨੂੰ ਕਿੱਧਰ ਧੂਹ ਲੈ ਚੱਲੇ ਓ? ਜਾਣ ਦਿਓ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕਣਕ ਦੀ ਬੋਰੀ ਵਾਂਗ ਕਿਉਂ ਘਸੀਟੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ।"

ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬੜੇ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਆਇਆ।

“ਸਾਥੀਓ, ਬਥੇਰੀ ਹੋ ਗਈ ਏ ਏਸ ਨਾਲ । ਹੁਣ ਜਾਣ ਦਿਓ ਇਸ ਨੂੰ। ਸਾਨੂੰ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਸਾਂ ਇੱਕ ਕਮਾਂਡਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬੰਦੇ ਚੁਣਨੇ ਹੋਣਗੇ। ਤੁਹਾਡੀ ਚੋਣ ਕਿਸ ਦੀ ਹੈ ?"

ਝੱਟ ਕੁ ਲਈ ਬਿਲਕੁਲ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾ ਗਈ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬਿਲਕੁਲ ਚੁੱਪ ਚਾਂ ਵਰਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਇੱਕ ਵੇਰ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਤੇ ਇੱਕ ਨਾਂ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਸਾਰੀ ਸਟੈਪੀ ਦੀਆਂ ਵਾੜੀਆਂ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਫੈਲਦੀ ਚਲੀ ਗਈ।

"ਕੋ-ਜੂ-ਖ!"

ਇਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਰਤ ਕੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁੜ ਆਈ।

"ਊਖ।"

ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬੜੇ ਘੁੱਟ ਲਏ ਤੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਆਖਦਾ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਤਣਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਦੋਹਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਕੋਲ ਪੁੱਜਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਭਿੱਜਿਆ ਕਾਨਿਆਂ ਦਾ ਟੋਪ ਲਾਹ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਮਗਰ ਭੀੜ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੰਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਤੀਵੀਆਂ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ । ਕਖ ਝੱਟ ਕੁ ਲਈ, ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਝੁਕਾਈ ਖਲੋਤਾ ਰਿਹਾ।

"ਚਲੋ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਈਏ। ਚੁੱਕ ਲਓ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ।"

ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਦੇ ਫੌਜੀ ਕੋਟ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਮਲਾਹ ਦੀ ਰਿਬਨਾਂ ਵਾਲੀ ਟੋਪੀ ਵਾਲਾ ਲੰਮਾ ਜਵਾਨ ਬਟਾਲੀਅਨ ਕਮਾਂਡਰ ਦੀ ਲੋਥ ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਦੀ ਉੱਤੇ ਲਹੂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉੱਘੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਦੇਹ ਉੱਤੇ ਝੁਕਿਆ ਤੇ ਬੜੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਮਤੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚੈਟ ਲੱਗ ਜਾਵੇ, ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਓਖਰੀਮ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਦੇਹਾਂ ਚੁੱਕੀ ਲੋਕ ਉੱਥੋਂ ਟੁਰ ਪਏ।

ਭੀੜ ਨੇ ਲੰਘਣ ਲਈ ਵਿੱਚੋਂ ਰਾਹ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਫਿਰ ਨੰਗੇ ਸਿਰਾਂ ਦਾ ਜਲੂਸ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਿੱਛੇ ਟੁਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪੈਰ ਧਰਦੇ ਲੋਕੀਂ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕਿਸੇ ਗੱਭਰੂ ਦੀ ਬੜੀ ਕਰੁਣਾ ਮਈ ਸੁਰ, ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੀ:

"ਵੀਰ ਸਾਡਿਓ, ਲੜ ਮਰੇ ਤੁਸੀਂ ਲੜ੍ਹਦੇ ਅੰਤਲੇ ਸਵਾਸਾਂ ਤੀਕ।"

ਫਿਰ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਕਈ ਖਹੁਰੀਆਂ ਬੇਸੁਰੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਹੀ ਤੱਕ ਦੁਹਰਾ ਦਿੱਤੀ।

"ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਡੇ ਸੂਰਮੇ... !"

ਭਾਵੇਂ ਭੀੜ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੇਸੁਰੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਸੁਣਨ ਵਾਲ਼ੇ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ ਚੀਰ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਸਟੈਪੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਹਵਾ ਜਿਉਂ ਚੀਖਾਂ ਮਾਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਮਾਤਮੀ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਝੁੱਗੀਆਂ, ਵਾੜੀਆਂ ਤੇ ਗਲੀਆਂ ਦੇ ਕੱਖ, ਕੋਲੋਂ ਦੇਹਾਂ ਚੁੱਕੀ ਲੰਘਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੰਝੂਆਂ ਭਿੱਜੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਉਂ ਇਹ ਉਹੀ ਮਿੱਟੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਜੰਮੇ ਸਨ, ਖੇਡੇ ਸਨ ਤੇ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਕਲਿੱਤਣ ਹੋਰ ਡੂੰਘੀ ਹੋ ਗਈ।

ਦਾਦੀ ਮਾਂ ਗੋਰਪੀਨਾ, ਜਿਸ ਆਪਣੀ ਹੱਡਲ ਬਾਂਹ ਕਈ ਬਾਂਹਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਪਰ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਲੀਰੋ ਲੀਰ ਮੈਲੀ ਕਮੀਜ਼ ਨਾਲ, ਆਪਣਾ ਮੱਥਾ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਾਲ ਸੂਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਚਿਹਰਾ ਪੂੰਝਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਤਰੇੜ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਤੇ ਘੱਟੇ ਦੀ ਤਹਿ ਜੰਮੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਡਸਕੋਰਿਆਂ ਵੱਸ ਪਈ ਉਹ ਕਈ ਵੇਰ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਦੁਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਕਾਸ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਹੇਂਠ ਫਰਕਦੇ:

"ਹੇ ਸਦਾ ਹਾਜ਼ਰ ਨਾਜ਼ਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਖੁਦਾ..... ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਕਰਮ ਕਰੋ.... ਮਿਹਰ

ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰੋ ।"

ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਜਲ ਥਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਤੇ ਕਈ ਵੇਰ, ਆਪਣੀ ਕਮੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਸ ਆਪਣਾ ਨਮ ਮੂੰਹ ਛੁਪਾ ਲਿਆ।

ਸਿਪਾਹੀ ਪੈਰ ਨਾਲ ਪੈਰ ਮੇਲਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸੰਜੀਦਗੀ ਤਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਆਂ ਸੰਗੀਨਾਂ ਫੜੀ ਕਤਾਰਾਂ ਝੁਲਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

".. ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਵਤਨੀਆਂ ਲਈ ਸੂਰਮੇ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰ ਗਏ...!"

ਪੇਤਲੀ ਪੇਤਲੀ ਧੂੜ, ਜੋ ਤ੍ਰਿਕਾਲਾਂ ਢਲੇ ਸ਼ਾਂਤ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਫਿਰ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤੀ ਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਗੁਬਾਰ ਜਿਹਾ ਛਾ ਗਿਆ।

ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਬਸ ਸਿਰਫ਼ ਕਈ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਟੁਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ

“... ਤੇ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਉਮਰਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰ ਗਏ..."

ਏਨਾਂ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟਾ ਆਕਾਸ਼ ਵੱਲ ਉੱਡਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਤਾਰੇ ਵੀ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ।

ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਕਾਸ ਕੁਝ ਭੁੰਜੇ ਡਿੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਕੁਝ ਟੇਢੇ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ । ਸੱਥਰ ਸਟੈਪੀ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਝੱਟ ਇੱਕ ਉੱਲੂ ਉੱਡਦਾ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਚਮਗਾਦੜ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਫੜ-ਫੜਾਂਦੇ ਉੱਡ ਗਏ। ਕਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀਆਂ ਸਿਲਾਂ ਤਿਕਾਲਾਂ ਦੇ ਘੁਸਮੁਸੇ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਸੌਖੇ ਰੱਜੇ ਪੁੱਜੇ ਕਸਾਕਾਂ ਤੇ ਧਨੀ ਸੌਦਾਗਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਸਨ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਸੁੱਤੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਜੰਮੀ ਪਈ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਮਕਬਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਭੀੜ ਗਾਉਂਦੀ ਲੰਘ ਗਈ:

"ਜ਼ਾਲਮ ਸਦਾ ਹੀ ਨੀਂਦੇ ਸੁੱਤੇ ਰਹਿਣਗੇ,

ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਾਏ ਮਿੱਟੀ ਝਾੜ ਕੇ,

ਇਕ ਦਿਨ ਜਾਗ ਪੈਣਗੇ...!"

ਕੋਲ਼ ਕੋਲ਼ ਦੇ ਕਬਰਾਂ ਪੁੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਸੱਜਰੀ ਮਹਿਕ ਛੱਡਦੇ ਤਖਤਿਆਂ ਦੇ ਤਾਬੂਤ ਬਣਾਏ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਹਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਸੱਜਰੀ ਪੁੱਟੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਢੇਰ ਉੱਪਰ ਜਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਹੋਟ ਲਾਹ ਲਿਆ।

"ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਾਥੀ ਸਾਥੋਂ ਵਿਛੜ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ 'ਚ ਰਤਾ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਵਾਰ ਗਏ। ਇਹੀ ਮੈਂ ਆਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਕਿਸ ਅਰਥ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ? ਸਾਥੀਓ, ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ; ਤੇ ਇਹ ਸਦਾ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਸਾਥੀਓ, ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਓਹ ਪਰੇ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਤੇ ਮਾਸਕੋ ਹੈ। ਅਖੀਰ ਜਿੱਤ ਰੂਸ

ਦੀ ਹੈ। ਰੂਸ, ਜਿੱਥੇ ਤਾਕਤ ਕਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਹਰ ਗੱਲ ਦਾ ਆਪੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਵੇਗੀ। ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਫੌਜੀਆਂ ਅਰਥਾਤ, ਜਰਨੈਲਾਂ, ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ, ਲਹੂ ਪੀਣੇ ਲੁੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੀ ਜੁੱਤੀ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਾਂਗੇ। ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੱਸਾਂਗੇ। ਸਾਥੀਓ, ਆਓ ਆਪਣੇ ਵਿਛੜੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪਾਈਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਈਏ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸੋਵੀਅਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਾਂਗੇ...।"

ਤਾਬੂਤ ਕਬਰ ਵਿੱਚ ਲਾਹ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਦਾਦੀ ਮਾਂ ਗੋਰਪੀਨਾ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਧਰੀ ਫਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈ ਤੇ ਫਿਰ ਹੰਝੂਆਂ ਝੜੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਿਸਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਵਾਜ਼ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ, ਜਿਉਂ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਕਤੂਰਾ ਰੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਇੱਕ ਦੋ ਹੋਰ ਤੀਵੀਂਆਂ ਡਸਕੋਰੇ ਭਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਸਾਰਾ ਕਬਰਸਤਾਨ ਤੀਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੋਗੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ । ਉਹ ਝੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਮੁੱਠੀਆਂ ਭਰ ਭਰ ਕਬਰ ਉੱਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪਾਈ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਸੋਗਮਈ ਆਵਾਜ਼ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੀ।

ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕੋਜੂਖਦੇ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕੀਤੀ:

"ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿੰਨੇ ਕਾਰਤੂਸ ਦੇਵਾਂ ?"

"ਪਰ ਇਹ ਥੋੜ੍ਹੇ ਨਾ ਹੋਣਗੇ।"

"ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦੀ ਥੁੜ੍ਹ ਹੈ, ਬੜੇ ਸਰਫ਼ੇ ਨਾਲ ਵਰਤਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ ।"

ਇਕ ਰੋਂਦ ਚਲਾਈ ਗਈ... ਦੂਜੀ ਫਿਰ ਤੀਜੀ... ਇੱਕ ਲਾਟ ਨਿਕਲੀ ਤੇ ਝੱਟ ਕੁ ਲਈ ਲੱਕੜ ਦੇ ਕ੍ਰਾਸ ਚਮਕ ਉੱਠੇ... ਮਿੱਟੀ ਪਾਂਦੇ ਬੇਲਚੇ ਲਿਸ਼ਕੇ.... ਮਾਤਮੀ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਿਸ਼ਕਾਰਾ ਪਿਆ ਤੇ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਚੁੱਪ ਚਾਂ ਵਰਤ ਗਈ। ਰਾਤ ਦੀ ਕਲਿੱਤਣ ਤੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਵਲ੍ਹੇਟ ਲਿਆ। ਸੱਜਰੀ ਕਬਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕੋਸੀ ਕੋਸੀ ਮਹਿਕ ਸਾਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਖਿਲਰ ਗਈ..... ਦਰਿਆ ਦਾ ਪਾਣੀ ਮੱਠੀ ਮੱਠੀ ਚਾਲੇ ਰੁਮਕਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਪਰੇ ਖੜ੍ਹੋਤੇ ਕਾਲੇ ਪਹਾੜ, ਅਕਾਸ਼ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਸੋ ਗਏ।

3

ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਨੂੰ ਘੂਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਏਸ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭਿਆਨਕ ਰਮਜ਼ ਛੁਪੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।

ਤਿਪਾਈ ਉੱਤੇ ਪਈ ਟੀਨ ਦੀ ਬੱਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੰਬਦੇ ਕੰਬਦੇ ਗੋਲ਼ ਗੋਲ਼ ਧੂਏਂ ਦੇ ਛੱਲੇ

ਛੱਤ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਤੰਮਾਕੂ ਦੇ ਧੂੰਏ ਨਾਲ ਹਵਾ ਬੋਝਲ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ। ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਨਮੂਨੇ ਵਾਲੀ ਧਾਰੀਦਾਰ ਦਰੀ, ਸਾਵੇ ਤੇ ਨੀਲੇ ਧੱਬਿਆਂ ਵਾਲੀ ਵਿਛੀ ਪਈ ਸੀ ਤੇ ਉੱਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ - ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਸੀ।

ਕਮਾਂਡਰ ਪੇਟੀਆਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਪਾਈ, ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਪੈਰਾਂ ਭਾਰ ਇਸ ਨਕਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਝੁਕੇ, ਬੜੇ ਗੌਰ ਨਾਲ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਹੜੇ ਕਸ਼ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਬੜਾ ਧਿਆਨ ਸੀ ਕਿ ਸਵਾਹ ਹੇਠਾਂ ਨਾ ਝੜ ਜਾਵੇ। ਕੋਜੂਖ ਜਬੜੇ ਘੁਟੀ ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ, ਦੂਰ ਦੁਰੇਡੇ ਕੁਝ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਡੂੰਘੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਾ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤੰਮਾਕੂ ਦੇ ਧੂਏ ਵਿੱਚ ਸਭ ਘਿਰੇ ਬੈਠੇ ਸਨ।

ਕਾਲੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਗਦੇ ਦਰਿਆ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਆਵਾਜ਼ ਲਗਾਤਾਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ, ਜੋ ਦਿਨੇਂ ਅਕਸਰ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ।

ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਤੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਦੇ ਵਾਸੀ, ਚਰੋਕਣੇ ਕੱਢ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਸਾਰੇ ਬੜੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

“ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਬੇੜਾ ਗਰਕ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਵੇਖਦੇ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਗੱਲ ਮੰਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ।"

"ਤੁਸੀਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ?"

“ਫਿਰ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਤਬਾਹ ਹੀ ਹੋ ਜਾਣਗੇ - ਕਸਾਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਬੋਟੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਣਗੇ।"

"ਤਬਾਹੀ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਹਿੱਲਣਗੇ ਵੀ ਨਹੀਂ।"

"ਤਬਾਹੀ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਕਸਰ ਹੀ ਕੀ ਰਹਿ ਗਈ ਏ - ਸਾਰੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਲਾਟਾਂ ਨਿਕਲ ਰਹੀਆਂ ਨੇ।"

“ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।"

"ਸਾਨੂੰ ਨੋਵੋਰੋਸੀਸਿਕ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ, ਅੱਗੋਂ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

"ਨਵਰਸੀਸਿਕ ਦਾ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਇੱਕ ਸਾਫ ਸੁਥਰੀ ਮੁੰਨੀ ਦਾਹੜੀ ਤੇ ਚਿੱਟੀ ਦੁੱਧ ਕਮੀਜ਼ ਵਾਲੇ ਗੱਭਰੂ ਨੇ ਆਖਿਆ। "ਮੈਨੂੰ ਸਾਥੀ ਸਕੋਰ ਨਇਆਨ ਕੋਲੋਂ ਇੱਕ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਸਭ ਹੇਠਲੀ ਉੱਪਰ ਹੋਈ ਪਈ ਹੈ: ਜਰਮਨ, ਤੁਰਕ, ਮੈਨਸ਼ਵਿਕ, ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ, ਬਾਲਸੈਨਕ ਤੇ ਸਾਡੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਮੇਟੀ... ਸਭ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਸੱਦਦੇ ਨੇ, ਸਭ ਬਹਿਸਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਖਹਿਬੜਦੇ ਨੇ, ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਬੁਲਾਂਦੇ ਨੇ, ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਨਿਬੜਨ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤਜਵੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਸਭ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫੌਜ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਲੈ ਜਾਣਾ ਇਸ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇਣਾ ਹੈ।"

ਦਰਿਆ ਦੀ ਗੜ੍ਹਕਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪਿਸਤੌਲ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ। ਆਵਾਜ਼ ਭਾਵੇਂ ਮੱਧਮ ਸੀ, ਪਰ ਸਾਫ਼ ਸੀ । ਕਾਲੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ, ਜਿਉਂ ਬਿੜਕਾਂ ਲੈਂਦੀਆਂ ਆਖ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ, "ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।"

ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਝੱਟ ਕੰਨ ਚੁੱਕ ਲਏ, ਪਰ ਉੱਪਰੋਂ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ, ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਧੂਏਂ ਛੱਡਦੇ, ਸਾਹਮਣੇ ਪਏ ਨਕਸ਼ੇ ਦੀਆਂ ਲੀਕਾਂ ਉੱਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਫੇਰ ਫੇਰ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਤੇ ਵਿਚਾਰਦੇ ਰਹੇ।

ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਜਿੰਨੀ ਮਰਜ਼ੀ ਘੋਖ ਨਾਲ ਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵੇਖਣ, ਪਰ ਉਹ ਬਦਲ ਸੂਤ ਭਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਕਦੇ: ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਵਾਲਾ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਖਲ੍ਹਤੀ ਕੰਧ ਵਾਂਗ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਲਾਂਘਾ ਨਾ ਹੋਵੇ; ਉਤਲੇ ਪਾਸੇ, ਸੱਜੇ ਕਰ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਨ; ਹੇਠਾਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਲਾਲੀ ਦੀ ਭਾਹ ਮਾਰਦੇ ਅਲੰਘ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਸਨ: ਉਹ ਇੱਕ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਨਕਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਵੱਲ ਪੇਚ ਖਾਂਦਾ ਵਗਦਾ ਦਰਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਗੜ੍ਹਕ ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਫ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੈਂਪ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖੱਡਾਂ, ਖਾਈਆਂ, ਝਾੜੀਦਾਰ ਦਲਦਲਾਂ, ਜੰਗਲਾਂ, ਸਟੈਪੀਆਂ, ਸਾਰੇ ਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਨਕਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਵਿਖਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਕਸਾਕ ਹਰਲ ਹਰਲ ਕਰਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਤੀਕ ਇਕੱਲੇ ਦੁਕੱਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਲਗਭਗ ਦਬਾ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਪਰ ਹੁਣ ਸਮੁੱਚੇ ਕੀਊਬਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਫੈਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਸੋਵੀਅਤ ਸ਼ਕਤੀ ਲਤਾੜ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਮੁਹਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਫਾਹੀ ਦੇ ਰੱਸੇ ਲਟਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਰ ਇੱਕ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਨੂੰ - ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ "ਪਰਦੇਸ਼ੀ" ਸਨ, ਫਾਂਸੀ ਚਾੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੀ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਕਸਾਕ ਵੀ ਸਨ। ਪਰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭਿੰਨ ਭੇਦ, ਸਭ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਬੰਦਾ ਹੁਣ ਜਾਵੇ ਵੀ ਕਿੱਥੇ ਹੱਟ ਕੇ ? ਕਿਹੜੀ ਥਾਂ ਖਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

"ਸਾਫ਼ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੀਖੋਰੇਤਸਾਕਾਇਆ ਪੁੱਜਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੋਂ ਸਵਾਈਤੋਏ ਕ੍ਰੈਸਟ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਅਸੀਂ ਰੂਸ ਪੁੱਜ ਜਾਵਾਂਗੇ।"

"ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੁਖੀ ਦਸਤਿਆਂ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

"ਪਰ ਸਾਡੇ ਮੁਖੀ ਦਸਤੇ ਹੈਣ ਕਿੱਥੇ ? ਜੇ ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਖਬਰ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸ।"

"ਮੇਰਾ ਪੱਕਾ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਨੋਵਰੋਸੀਸ਼ਕ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਜਦ ਤੱਕ ਰੂਸ ਤੋਂ ਮਦਦ ਨਾ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏ, ਉੱਥੇ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।"

ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਰਮਜ਼ ਛੁਪੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਗਵਾਈ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਦਰਿਆ ਦੀ ਗੜ੍ਹਕ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਭਿਆਨਕ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਗਈ । ਫਿਰ ਦੋ ਗੋਲੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤੇ ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ  ਠਾਹ... ਠਾਹ... ... ਤੇ ਉਪਰੰਤ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾ ਗਈ।

ਸਭ ਨੇ ਕਾਲੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਲਏ। ਪਿਛਲੀ ਕੰਧ ਵਾਲੇ ਪਾਸਿਉਂ ਇੱਕ ਕੁੱਕੜ ਦੀ ਬਾਂਗ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ।

"ਸਾਥੀ ਪਰੀਖੋਦਕ", ਕੋਜ਼ੂਖ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਜਾਹ, ਜਾ ਕੇ ਵੇਖ, ਗੱਲ ਕੀ ?"

ਇੱਹ ਪਤਲਾ ਜਿਹਾ ਕੀਊਬਨ ਕਸਾਕ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਨਾਮਲੂਮ ਜਿਹੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਾਗ ਸਨ, ਪਰ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸੁਹਣਾ ਸਾਲ੍ਹੜਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨ ਕੋਟ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਪਤਲੇ ਜਿਹੇ ਲੱਕ ਉੱਤੇ ਘੁੱਟ ਕੇ ਪੇਟੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਗਿਆ।

"ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ...।"

"ਸਾਥੀ, ਮਾਫ ਕਰਨਾ।" ਮੁੰਨੀ ਦਾਹੜੀ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਬੋਲ ਪਿਆ। ਉਹ ਖਲ੍ਹੋਤਾ, ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਦੂਜੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜੋ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੇ ਜੰਮ ਪਲ ਸਨ ਕਈ ਤਰਖਾਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ ਤੇ ਕਈ ਨਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿਪਾਹੀਉਂ ਉੱਚੇ ਅਹੁੱਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਉਸ ਹੀ, ਫੌਜੀ ਟਰੇਨਿੰਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ। "ਜਿਹੇ ਜਿਹੀ ਮਾੜੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਫੌਜੀ ਨੇ, ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨੀ ਇਕ ਬੜੀ ਅਸੰਭਵ ਗੱਲ ਹੈ। ਤਬਾਹੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਕੋਈ ਫੌਜੀ ਦਸਤੇ ਨਹੀਂ, ਇੱਕ ਇੱਜੜ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਉਂਤਬੰਦ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹਨਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਰੀਫੂਜੀਆਂ ਦੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜ ਤੋਂ ਅੱਡ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ - ਜਿੱਥੇ ਜੀ ਕਰਦਾ ਏ, ਚਲੇ ਜਾਣ। ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤ ਜਾਣ, ਜਾਂ ਜਿਥੇ ਮਰਜ਼ੀ ਪਰ ਫ਼ੌਜ ਬਿਲਕੁਲ ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਡੁੱਲ੍ਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸੋ, ਮੇਰੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਫਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਨਵੇਂ ਸਿਰੋਂ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਲਈ, ਅਸੀਂ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰਾਂਗੇ।"

ਉਸ ਦੇ ਲਫ਼ਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ:

'ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸੂਝ-ਸਮਝ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਕਥਨੀ ਨੂੰ ਕਰਨੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਫੌਜੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਉਂ ਤੇ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?... ਭੀੜ ਤਾਂ ਅੰਨ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਭੀੜ ਬਸ ਭੀੜ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ... ।

“ਤੂੰ ਕੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏਂ?" ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੇ ਭਾਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ। "ਹਰ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਬੰਧੀ ਸਾਮਾਨ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਹੈ— ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਪਿਉ, ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਜਾਂ ਸਾਰਾ ਪਰਵਾਰ। ਤੇਰਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ, ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੇਗਾ ? ਜੇ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹੇ, ਸਭ ਵੱਢ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਸਾਨੂੰ ਟੁਰੀ ਹੀ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰੋਂ ਜਥੇਬੰਦ ਵੀ ਕਰਦੇ

ਜਾਵਾਂਗੇ। ਸਾਨੂੰ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਨਾਂ ਝੱਟ ਰੁਕੇ ਲੰਘ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ । ਅਸੀਂ ਤੁਪਾਸੇ ਪੁੱਜ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਉੱਥੋਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਮੋਹਰੀ ਦਸਤਿਆਂ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਉਹ ਹਾਲਾਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਗਏ ਹੋਣੇ। ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਏਥੇ ਰਹਾਂਗੇ, ਹਰ ਘੜੀ ਮੌਤ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀ ਜਾਵੇਗੀ।"

ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਇੱਕੋ ਵੇਰ ਬੋਲਣ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਲਈ ਬੇਕਾਰ ਸੀ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜੋ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਇੱਕ ਇੱਕ ਨੂੰ ਘੁਰ ਕੇ ਵੇਖਿਆ, ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਤਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

"ਕੱਲ੍ਹ ਤੜਕੇ ਅਸਾਂ ਕੂਚ ਕਰ ਜਾਣਾ ਏ,” ਉਸ ਆਖਿਆ।

ਪਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਖਿਆਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ 'ਉਹ ਮੰਨਣਗੇ ਨਹੀਂ, ਸ਼ੈਤਾਨ।'

ਸਾਰੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਦੇ ਅਰਥ ਸਨ:

'ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਝੱਲ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

4

ਅਲੈਕਸੀ ਪਰੀਖੋਦਕੋ ਝੋਪੜੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਾਹਰ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ. ਜੋ ਦਰਿਆ ਦੀ ਗੜ੍ਹਕ ਨਾਲ ਭਿਆਨਕ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੂਹੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸਿਆਹ ਕਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਬੀੜੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਲਾਗੇ ਦੇ ਕਾਲੇ ਚਿਹਰੇ ਖਲ੍ਹਤੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਨਾਂ ਘੁਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵੇਖਦਾ ਪਰੀਖੋਦਕੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਗਿਆ। ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਚਾਦਰ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਖਿੱਲਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੂਰੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਭੌਂਕਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਭੌਂਕਦੇ ਭੌਂਕਦੇ ਅਚਾਨਕ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਜਾਂਦੇ, ਜਿਉਂ ਦਰਿਆ ਦੀ ਗੜ੍ਹਕ ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹੋਣ ਤੇ ਇੱਕ ਵੇਰ ਫੇਰ ਪੂਰੇ ਤਾਨ ਨਾਲ ਭੌਂਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ।

ਫਿੱਕੇ ਚਿੱਟੇ ਮਕਾਨ ਬੜੇ ਭਿਆਨਕ ਦਿੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿੰਗੀਆਂ ਟੇਢੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨ੍ਹੇਰਾ ਹੀ ਅਨ੍ਹੇਰਾ ਦਿੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਰਤਾ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪਾਲਾਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁੱਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਘੁਰਾੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਬੇਮੁਹਾਰੇ ਸਰੀਰ ਅੜਿੰਗ-ਬੜਿੰਗ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਗਲੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪਿੱਪਲ ਦਾ ਰੁੱਖ ਖਲ੍ਹਤਾ ਹੋਇਆ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਛਕੜੇ ਦਾ ਬੰਮ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਘੋੜੇ ਮਜ਼ੇ ਮਜ਼ੇ ਜੁਗਾਲੀ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਗਾਵਾਂ, ਜਿਉਂ ਭਾਰੇ ਭਾਰੇ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ।

ਅਲੈਕਸੀ ਸਿਗਰਟ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਸੁੱਤਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਬਚ ਬਚਾ ਕੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੁੱਪ-ਚਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਰਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਝ ਭਾਸਦਾ ਸੀ,

ਜਿਉਂ ਕਿਸੇ ਘੜੀ ਕੁਝ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਵੇਰ ਗੋਲੀ ਦੀ ਠਾਹ ਹੋਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

"ਕੌਣ?"

"ਮਿਤੱਰ।"

“ਕੌਣ ਏ ਭਾਈ... ਤੇਰੀ ਸ਼ਾਮਤ ਆਈ ਏ।"

ਦੋ ਸੰਗੀਨਾਂ ਅਛਪਲੀਆਂ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਆਈਆਂ।

"ਕੰਪਨੀ ਕਮਾਂਡਰ ।" ਉਸ ਆਖਿਆ ਤੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਫਿਰ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਬੋਲਿਆ।

"ਤੋਪ ਗੱਡੀ।”

"ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ।"

ਅਲੈਕਸੀ ਛੱਕੜਿਆ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ, ਮੂੰਹ ਮਾਰਦੇ ਘੋੜਿਆਂ, ਡੂੰਘੀ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਸੁੱਤੇ ਬੰਦਿਆਂ, ਦਰਿਆ ਦੀ ਗੜ੍ਹਕ ਤੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੀ ਭੌਂਕਣ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਾਂ ਲੱਤਾਂ ਲਤਾੜਦਾ ਲੰਘੀ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਛਕੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਜਾਗਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਭਿਣਕ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਬੀਵੀਆਂ ਨਾਲ ਘੁਸਰ ਫੁਸਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। '

ਨਸ਼ਈ ਹੋਏ ਪਏ ਨੇ ਫਿਰ, ਬਦਜ਼ਾਤ । ਲੱਗਦਾ ਏ ਕਸਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਡੱਫ ਗਏ ਨੇ । ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਮਤ ਟਿਕਾਣੇ ਰੱਖਣ ਸਕਣ ਤਾਂ ਇਹ ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਹਾਲਾਂ ਤੱਕ ਸਾਨੂੰ ਵੱਢਿਆ ਨਹੀਂ ? ਬੇਵਕੂਫ਼ । ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਗੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਚਿੱਟੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਿਆ.... ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਝੁੱਗੀ... ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਚਿੱਟੇ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਟੋਟਾ। 'ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ- ਜੋ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ । ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੁੱਲ ਦਸ ਤੋਪ ਗੱਡੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਲਈ ਕੁੱਲ ਦਸ ਗੋਲੇ, ਜਦ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਘਾਟ ਨਹੀਂ।"

ਉਹ ਸਫੈਦ ਚੀਜ਼ ਹਿਲੀ ਜੁਲੀ।

"ਅੰਕਾ ਤੂੰ ਏਂ?"

"ਤੂੰ ਰਾਤ ਕਿੱਥੇ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਏਂ ?"

ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਘੋੜਾ ਭੁੰਜੇ ਪਏ ਦੋ ਬੰਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪਏ ਘਾਹ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ... ਅਲੈਕਸੀ ਕਾਗਜ਼ ਵਿੱਚ ਤਮਾਕੂ ਵਲ੍ਹੇਟ ਕੇ ਇੱਕ ਸਿਗਰਟ ਬਣਾਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇੱਕ ਛੱਕੜੇ ਲਾਗੇ ਪਈ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਆਪਣੀ ਨੰਗੀ ਲੱਤ ਨੂੰ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲ ਖੁਰਕਣ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਛੱਕੜੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਕੰਬਲ ਵਿੱਚੋਂ ਘੁਰਾੜਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ - ਕੁੜੀ ਦਾ ਪਿਉ ਗੂਹੜੀ ਨੀਂਦ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

"ਕੀ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਠਹਿਰਾਂਗੇ ?"

"ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਇੱਥੋਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਚਾਲੇ ਪਾਣ ਵਾਲੇ ਹਾਂ" ਅਲੈਕਸੀ ਸਿਗਰਟ ਦਾ ਕਸ਼ ਲਾਂਦਾ ਬੋਲਿਆ।

ਸਿਗਰੇਟ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਨੱਕ ਦੀ ਘੋੜੀ ਲਿਸ਼ਕੀ, ਤੰਮਾਕੂ ਨਾਲ ਧੁਆਂਖੇ ਪੋਟੇ ਲਿਸ਼ਕੇ, ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਲਿਸ਼ਕੀਆਂ ਤੇ ਲਿਸ਼ਕ ਪਈ ਚਿੱਟੀ ਕਮੀਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸ ਦੀ ਧੌਣ ਤੇ ਗਲ ਵਿੱਚ ਪਈ ਮਣਕਿਆਂ ਦੀ ਮਾਲਾ - ਤੇ ਫਿਰ ਝੱਟ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। '

ਇਸ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ - ਕੋਈ ਔਖੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਸ ਸੋਚਿਆ।

ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਇੱਕ ਸੁਹਣੀ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਮੂੰਹ, ਫੁੱਲ ਦੀ ਟਹਿਣੀ ਵਰਗੀ ਧੌਣ, ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਨੀਲੀ ਭਾਹ ਮਾਰਦੀ ਉਸ ਦੀ ਫਰਾਕ, ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਸਕੂਲ ਦਸਵੀਂ ਕਰਕੇ ਨਿਕਲੀ ਹੋਈ... ਉਸ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮੰਗੇਤਰ ਕੁੜੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਕਦੇ ਮਿਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਜੋ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਸ ਦੇ ਖਿਆਲਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਝਿਲ ਮਿਲ ਝਿਲ ਮਿਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ।

"ਜੇ ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਈ ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ ਛੁਰਾ ਮਾਰ ਲਵਾਂਗੀ।"

ਕੁੜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਝੱਗੇ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਪਾਇਆ ਤੇ ਇੱਕ ਮਾੜੀ ਮਾੜੀ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਚੀਜ਼ ਉਸ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਈ।

"ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੈ... ਪਰਖ ਕੇ ਵੇਖ ਲੈ।"

ਤੀ..ਲੀ.ਲੀ..।

ਰਾਤ ਦੀ ਚੁੱਪ ਚਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਤਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਮਾਰਦੀ ਲੰਘ ਗਈ । ਪਰ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਇਹ; ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਉੱਲੂ ਦੀ ਹੋਵੇ।

"ਅੱਛਾ... ਮੈਨੂੰ ਚੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਵਕਤ ਅਜਾਈਂ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ।" ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਜਿਉਂ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਗੱਡੇ ਗਏ ਹੋਣ; ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਹਟਾ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਟੋਰਨ ਲਈ, ਉਹ ਕੁੜੀ ਦੀ ਬਦਖੋਈ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ: "

ਨਿਰੀ ਗਊ ਏ, ਪਿਛਲੀਆਂ ਟੰਗਾਂ ਨਾਲ ਕੰਨ ਖੁਰਕਣ ਵਾਲੀ।"

ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਹਿਲ ਨਾ ਸਕਿਆ; ਉੱਥੇ ਹੀ ਖਲ੍ਹਤਾ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਕਸ਼ ਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇੱਕ ਵੇਰ ਫਿਰ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸ ਦੇ ਨੱਕ ਦੀ ਘੋੜੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ, ਕੁੜੀ ਦੀ ਸੁਨੱਖੀ ਧੌਣ ਥੱਲੇ ਦੀ ਵਿਹਲੀ ਥਾਂ, ਮਣਕਿਆਂ ਦੀ ਮਾਲਾ, ਕਸੀਦੇ ਵਾਲੀ ਕਮੀਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਉਭਰੀਆਂ ਮਸਤ ਛਾਤੀਆਂ, ਸਭ ਉੱਘੜ ਆਏ ਤੇ ਝੱਟ ਮਗਰੋਂ, ਫੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਗਾ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ, ਦਰਿਆ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਤੇ ਸੁੱਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘੁਰਾੜੇ!

ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਚਮਕ, ਜਿਉਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਨ੍ਹ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸੂਈਆਂ ਚੁਭ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਉਹਨੇ ਉਹਦੀ ਕੂਹਣੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਈ।

"ਅੰਕਾ।"

ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਤੰਮਾਕੂ ਤੇ ਇੱਕ ਤਗੜੇ ਜਵਾਨ ਸਰੀਰ ਦੀ ਮਹਿਕ ਆਈ।

"ਅੰਕਾ, ਆ ਅਸੀਂ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਚਲੀਏ ਤੇ ਝੱਟ ਉੱਥੇ ਬੈਠ ਜਾਈਏ।"

ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਕੇ, ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਝਟਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਉਹ ਧੱਕਾ ਖਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਤੇ ਬਾਹਾਂ ਲਤਾੜਦਾ ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਪਿਆ। ਨਿਰੀ ਨੂਰ ਦੀ ਡਲੀ, ਅਛੋਪਲੇ ਚੂਕਦੇ ਛੱਕੜੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜੀ ਤੇ ਫਿਰ ਹੱਥ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਹੱਸੀ ਤੇ ਚੁੱਪ ਚਾਂ ਹੋ ਗਈ। ਵੱਡੀ ਬੇਬੇ ਗੁਰਪੀਨਾ ਨੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਛਕੜੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੀ ਬੈਠੀ ਜ਼ਰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੁਰਕਣ ਲੱਗ ਪਈ।

“ਓਏ ਰਾਤ ਦੇ ਪੰਛੀ! ਰੱਬ ਕਰਦਾ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਨੀਂਦ ਆਉਂਦੀ। ਕੌਣ ਹੈ ?"

"ਬੇਬੇ ਮੈਂ ਵਾਂ।"

"ਆਹ, ਅਲੈਕਸੀ! ਪੁੱਤਰ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਏ ? ਪੁੱਤਰ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ ਏਂ। ਪੁੱਤਰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੀ ਬੀਤਣ ਵਾਲਾ ਏ ? ਜ਼ਹਿਰ ਘੁੱਲਣ ਵਾਲਾ ਏ ਪੁੱਤਰ ਸਾਡੇ ਪਿਆਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਕੌੜੀ ਕੌੜੀ ਮਹਿਕ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਏ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਟੁਰਨ ਲੱਗੇ ਸਾਂ, ਇੱਕ ਬਿੱਲੀ ਅੱਗ ਰਾਹ ਕੱਟਦੀ ਲੰਘ ਗਈ ਸੀ। ਇੱਡੀ ਵੱਡੀ ਬਿੱਲੀ । ਬੱਚੇ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਇੱਕ ਗਲਹਿਰੀ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੇ ਮਗਰੇ ਦੌੜੀ। ਰੱਬ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਕਰਮ ਕਰੋ। ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਲੈਣਗੇ ? ਸਾਡੀ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ। ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਰਚਾਇਆ, ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, 'ਅਹਿ ਲੈ ਸਮੋਵਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਰੱਖੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਨਾ ਰਹੇਂਗੀ, ਤੇਰੇ ਪੋਤਿਆਂ ਦੋਹਤਿਆਂ ਦੇ ਇਹ ਕੰਮ ਆਵੇਗਾ।' ਮੈਂ ਸੋਚਦੀ ਸਾਂ ਜਦ ਅੰਕਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗੀ ਤੇ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਛੱਡ ਛਡਾ ਕੇ ਆ ਗਏ ਹਾਂ, ਸਭ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਛੱਡ ਆਏ ਅਸੀਂ। ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਕੀ ਕਰਨ ਜੋਗੇ ਨੇ ? ਸੋਵੀਅਤ ਤਾਕਤ ਕੀ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਵੇ ਸਭ ਕੁਝ ਖੂਹ ਵਿੱਚ, ਮੇਰਾ ਸਮੋਵਾਰ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। 'ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਟੁਰ ਜਾਉ', ਆਖਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ, ਸਭ ਕੁਝ ਫਿਰ ਪਹਿਲੇ ਵਰਗਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ! ਤੇ ਅੱਜ ਸੱਤ ਦਿਨ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਨੇ, ਰੂਹਾਂ ਵਾਂਗ ਸਾਨੂੰ ਭਟਕਦਿਆਂ। ਇਹ ਸੇਵੀਅਤ ਤਾਕਤ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ, ਜੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਕਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ? ਸਵਾਹ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਕਸਾਕ ਭੂਤਾਂ ਵਾਂਗ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹੋਤੇ ਨੇ! ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਆਪਣਿਆਂ ਲਈ ਰੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਓਖਰੀਮ ਲਈ... ਤੇ ਉਸ ਜਵਾਨ ਗੱਭਰੂ ਲਈ... ਕੀ ਨਾਂ ਸੀ ਉਸ ਦਾ... ਓ... ਮੇਰੇ ਮਾਲਕ!"

ਵੱਡੀ ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੁਰਕਦੀ ਰਹੀ। ਉਸ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆ ਦੀ ਗੜ੍ਹਕ ਤੇ ਰਾਤ ਦੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਘੁਲਦੀ ਮਿਲਦੀ ਰਹੀ।

“ਆਹ, ਬੇਬੇ ਗਿਲੇ ਸ਼ਿਕਵੇ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ। ਉਸ ਨਾਲ ਤੇਰੀ ਕਿਸਮਤ

ਪਰਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਲੱਗੀ।"

ਉਸ ਆਪਣੀ ਸਿਗਰਟ ਲਾ ਲਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਤੇ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ! ਕੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਮੁਖੀ ਰਹੇ ਜਾਂ ਹੈੱਡ-ਕੁਆਰਟਰ ਦੇ ਅਮਲੇ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲੇ । ਇਹਨਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਕੂੰਜ ਜਿਹੀ ਧੌਣ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲ ਸਕੇਗਾ। ਬੇਬੇ ਏਨੀ ਸਹਿਜੇ ਚੁੱਪ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ। ਏਨੀ ਲੰਮੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੇ ਮਗਰ ਟੁਰੀ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਤੁਰਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ ਦੋ ਨੇ ਇੱਥੇ ਵਰਦੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਦਾ ਆਦਮੀ ਛੱਕੜੇ ਹੇਠਾਂ ਘੁਰਾੜੇ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਗਲਾਧੜ ਅੰਕਾ ਚੂਹੀ ਵਾਂਗ ਸੁੱਤੀ ਪਈ ਸੀ, ਪਰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੁੱਤੀ ਸੀ ਜਾਂ ਉਂਝ ਹੀ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਆਹ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿੰਨੀ ਔਖੀ ਬੀਤੀ ਸੀ ਏਸ ਦੀ। ਸਰੀਰ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੱਡੀ ਕੜਕੀ ਪਈ ਸੀ... ਸੱਠ ਸਾਲ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਮਿਹਨਤ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਮੀ ਤੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਲੱਕ ਦੂਹਰੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਏਨਾ ਕੁਝ ਕੀਹਦੇ ਲਈ ? ਕਸਾਕਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਲਈ...। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਾਂਭ ਲਈ ਸੀ ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਕਸਾਕ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਘਾਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ! ਬਲਦਾਂ ਵਾਂਗ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਗੱਡੀ, ਉਹਨਾਂ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਨਿੱਤ ਸਵੇਰ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਵੇਲ਼ੇ, ਉਸ ਜ਼ਾਰ ਦੀ ਖੈਰ ਮੰਗੀ ਸੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਦੀ ਖੈਰ, ਫਿਰ ਜ਼ਾਰ ਦੀ, ਫਿਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ, ਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਪੱਕੇ ਨਿਸ਼ਚੇ ਵਾਲ਼ੇ ਈਸਾਈਆਂ ਦੀ। ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜ਼ਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਕ ਭੂਰਾ ਕੁੱਤਾ ਸੀ, ਸੋ ਉਸ ਨੂੰ ਠੁੱਡਿਆਂ ਨਾਲ ਦੁਰਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਆਹ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ। ਉਸ ਦੀ ਨਾੜੀ ਨਾੜੀ ਕੰਬ ਉੱਠੀ ਸੀ। ਉਹ ਡਰ ਗਈ ਸੀ, ਜਦ ਉਸ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਸੋਚਿਆ ਸੀ, ਚੰਗਾ ਹੀ ਹੋਇਆ... ਉਹ ਇੱਕ ਕੁੱਤਾ ਸੀ- ਕੇਵਲ ਇਕ ਕੁੱਤਾ।

"ਇਸ ਘਿਨੌਣੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਹੀ ਮੱਖੀਆਂ ਭਿਣਕ ਰਹੀਆਂ ਨੇ ।"

ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਬਾਹਾਂ ਅਕੜਾਈਆਂ ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਘੂਰਨ ਲੱਗ ਪਈ । ਦਰਿਆ ਗੜ੍ਹਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਕਾਸ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣਾਇਆ।

"ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਹੀ ਵਾਲਾ ਹੈ।"

ਉਹ ਫਿਰ ਲੰਮੀ ਪੈ ਗਈ, ਪਰ ਨੀਂਦ ਉਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਬੰਦੇ ਦਾ ਬੀਤਿਆ ਸਮਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਟੁਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਏਸ ਕੋਲ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਏਨਾ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤਾ ਨਾਲ ਟੁਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਹੈ ਵੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਹੁੰਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ।

ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਦਾ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਹਨਾਂ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਪਰ੍ਹੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੁੱਟ

ਦਿੱਤਾ। ਅਫ਼ਸਰ ਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਸਭ ਨੱਸ ਭੱਜ ਗਏ। ਉਸ ਨਾਲ ਕਸਾਕਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਗਰਮ ਹੋ ਗਏ। ਓ ਮਾਲਕ, ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ, ਬਹਿਸ਼ਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਈਮਾਨ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰ। ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਕਿਤੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਲੋਕ ਨੇ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਠੇ ਹੁੰਦੇ, ਇਹ ਲਾਅਨਤੀ ਜੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਨਾ, ਤੇ ਮੇਰੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਅੱਜ ਜਿਉਂਦੇ ਜਾਗਦੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ। ਹੁਣ ਉਹ ਤੁਰਕਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਗੂੜ੍ਹੀ ਨੀਂਦੇ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਨੇ। ਇਹ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਆਏ ਕਿੱਥੋਂ ? ਕੁਝ ਆਖਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹ ਮਾਸਕੋ ਵਿੱਚ ਵਧੇ ਫੁਲੇ ਨੇ, ਕੁਝ ਸ਼ਾਇਦ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਦੱਸਦੇ ਨੇ। ਜਰਮਨ ਜ਼ਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲ ਪੋਸ ਕੇ ਰੂਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਨਾਹਰਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ, 'ਜ਼ਮੀਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕਸਾਕਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ । ਬੰਦੇ ਤਾਂ ਨੇਕ ਨੇ ਪਰ ਮੇਰਾ ਸਮੇਵਾਰ, ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕਿਉਂ ਖੁਸ ਗਿਆ...ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰ...ਬਿੱਲੀ...!

ਬੇਬੇ ਦੀ ਬੁੜ ਬੁੜ ਰੁੱਕ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਊਂਘਾਂ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਈ।

ਸੂਰਜ ਦੀ ਟਿੱਕੀ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਸੀ।

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹੋਵੇਗੇ ਕਿ ਘੁੱਗੀਆਂ ਕੂਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਪਰ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਵਾੜ ਲਾਗੇ ਇੱਕ ਛੱਕੜੇ ਹੇਠਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੂ.. ਕੂ.. ਕਰਨ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ; ਨਿੱਕੇ ਮੂੰਹ ਬੁੜ ਬੁੜੀਆਂ ਕਿਉਂ ਛੱਡਦੇ ਨੇ ? "ਵਾ ਵਾ ਵਾ" ਤੇ "ਊ ਵਾ ਵਾ ਵਾ...।" ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਹ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਮਾਂ ਦੀ ਵੀ, ਨਾਲ ਹੀ ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ:

"ਮੇਰੇ ਲਾਲ ਕਿਉਂ? ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਹੋਰ ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ । ਤੂੰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੂੰਹ ਕਿਉਂ ਕਰ ਲਿਆ ਏ ? ਵੇਖੋ ਕਿਵੇਂ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਮਾਂ ਦਾ ਬਣ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ, ਜੀਭ ਮਾਰ ਮਾਰ ਚਲਾਕੀਆਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਏ।"

ਉਸ ਦਾ ਏਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਿੱਠਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, ਜਿਉਂ ਅਨ੍ਹੇਰੇ ਨੂੰ ਪਰੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਦਿਨ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਹੋਵੇ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਦਿੱਸਦੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਕਾਲੇ ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ ਲਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਚਾਂਦੀ ਦੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਤਾਂ ਲੱਗ ਹੀ ਸਕਦਾ ਹੈ।

“ਰੋਜ ਗਿਆ ਏਂ ? ਹੈ, ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ? ਉਹ ਤਾਂ ਗੁੱਸੇ ਲੱਗਦਾ ਏ । ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਥਣ ਨੂੰ ਪਰੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਏ ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਨਾਜ਼ਕ ਨਾਜ਼ਕ ਉਸ ਦੇ ਨਹੁੰ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਇੱਕ ਗੁਲਾਬੀ ਉਂਗਲ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਲੈਣ ਦਿਓ! ਤੁਕ-ਤ..ਕ. ਤਕ ਆਹ, ਕਿੰਨੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਦੰਦੀਆਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਏ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਰੂਰ ਇਹ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਬਣੇਗਾ। ਬੁੜ ਬੁੜੀਆਂ ਤੇ ਪੋਪਲੇ ਮੂੰਹ ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਬੁੱਢੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਆਖੇਗਾ, 'ਬਹਿ ਜਾ ਅੰਮਾਂ, ਤੈਨੂੰ ਸੀਰਾ ਬਣਾ ਦੇਂਦੇ ਆਂ।' ਸਤੋਪਨ, ਓ ਸਤੈਪਨ, ਤੂੰ ਬਥੇਰਾ ਸੌ ਲਿਆ ਏ। ਜਾਗ, ਤੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਚਾਂਘਰਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਏ।"

"ਨਾ ਕਰ। ਜਾਣ ਦੇ। ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਛੇੜ... ।"

"ਸਤੈਪਨ, ਜਾਗ ਪਉ ਹੁਣ। ਵੇਖ ਮੁੰਡਾ ਕਲੋਲਾਂ ਪਿਆ ਕਰਦਾ ਏ! ਤੂੰ ਵੀ ਢਿੱਲੜ ਬੰਦਾ ਹੀ ਏਂ! ਮੈਂ ਲੱਗੀ ਹਾਂ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਪਾਣ। ਮਾਂ ਸਦਕੇ ਖਿੱਚ ਇਹਦਾ ਨੱਕ, ਹੋਂਠ ਉੱਤੇ ਦੰਦੀ ਵੱਢ ਸੂ । ਹਾਂ, ਇੰਝ। ਤੇਰੇ ਪਿਓ ਨੇ, ਤੇਰੇ ਖੇਡਣ ਲਈ, ਹਾਲਾਂ ਦਾਹੜੀ ਨਹੀਂ ਉਗਾਈ, ਸੋ ਹਾਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਹੇਠ ਫੜ ਕੇ ਖਿੱਚ।"

ਤੇ ਇੱਕ ਸੁੱਤੇ ਸੁੱਤੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼, ਖੇੜੇ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟਾਂ ਭਰੀ, ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ

"ਹਈ ਸ਼ਾਵਾਂ ਸ਼ੇ... ਪੈ ਜਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤੀਵੀਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਭਲਾ ਵਕਤ ਕਿੱਥੇ, ਅਸੀਂ ਦੇ ਸੋਚਾਂ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਕੱਠੇ ਜੰਗ ਉੱਤੇ ਜਾਵਾਂਗੇ; ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿਮੀਂ ਵਾੜੀ ਵਾਹਾਂ ਗਾਹਾਂਗੇ। ਹੱਤ ਤੇਰੀ ਦੀ ਅਹਿ ਕੀ ਕੀਤਾ ਈ? ਡੈਡੀ ਨੂੰ ਡੋਬਣ ਲੱਗਾ ਏਂ ?"

ਖੀਵੀ ਹੋਈ ਮਾਂ ਏਡੇ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਹੱਸੀ, ਜਿਉਂ ਗਿੱਧੇ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਨੱਚ ਪਏ ਹੋਣ। ਪਰੀਖੋਦ ਬਚ ਬਚ ਕੇ ਪੈਰ ਧਰਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਲੱਤਾਂ, ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੇ ਬੰਮਾਂ, ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਪਟਿਆਂ ਤੇ ਥੈਲਿਆਂ ਉੱਤੋਂ ਲੰਘਦਾ ਗਿਆ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਸਿਗਰਟ ਉੱਤੇ ਕਸ਼ ਮਾਰਦਾ, ਝੱਟ ਦਾ ਝੱਟ ਸਭ ਕੁਝ ਲਿਸ਼ਕ ਜਾਂਦਾ ।

ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੁਪ-ਚਾਂ ਵਰਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਹੀ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵਾੜ ਲਾਗੇ ਛੱਕੜੇ ਹੇਠਾਂ ਲੰਮਾਂ ਪਿਆ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਹੁਣ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁੱਤੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਦਰਿਆ ਵੀ ਜਿਉਂ ਹੁਣ ਗੜ੍ਹਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਰੁਮਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੋਵੇ। ਨੀਂਦ ਨੇ ਸਭ ਨੂੰ ਮਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਵਾਸਾਂ ਉੱਤੇ ਏਸ ਵੇਲੇ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।

ਪਰੀਖੋਦੋ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੇੜੇ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਠਾਹ ਠੂ ਤੋਂ ਉਹ ਅਵੇਸਲਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਦੂਰ ਪਰਿਉਂ ਅਕਾਸ਼ ਛੋਂਹਦੇ ਪਹਾੜ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ।

"ਹਮਲਾ ਅਕਸਰ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ...।"

ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਪਰਤਿਆ, ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੂੰ ਰੀਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਛੱਕੜੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਿਆ। ਛੱਕੜਾ ਚੀਂ ਚੀਂ ਕਰ ਕੇ ਹਿੱਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਹ ਕੁਝ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ - ਕਿਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਸੀ ? ਉਸ ਪਲ ਕੁ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀਆਂ ਤੇ ਝੱਟ ਨੀਂਦ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ।

5

ਲੋਹੇ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਵੱਜਣ ਦੀ ਛਣਕਾਰ.... ਛਣਕ.... ਛਣਕ .....ਚੀਖ਼ਾਂ ਦੀ ਹਾ

ਹਾ ਕਾਰ....।

"ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਗੱਲ ਕੀ ਹੈ ? ਸਾਵਧਾਨ।"

ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕਾਰਾ ਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਹੈ? ਅੱਗ ਦੀ ਭਾਹ ਸੀ ? ਜਾਂ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ ?

“ਪਹਿਲੀ ਕੰਪਨੀ... ਦੋੜਨ ਲਈ ਤਿਆਰ... ਮਾਰਚ !"

ਲਾਲੀ ਦੀ ਭਾਹ ਮਾਰਦੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ, ਕਾਲੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਢੰਡਰ ਕਾਂ ਚੱਕਰ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਸਵੇਰ ਦੇ ਘੁਸ ਮੁਸੇ ਵਿੱਚ ਘੋੜੇ ਛਕੜੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ... ਪਟੇ ਗਲਾਵੇਂ ਪਾਏ ਜਾਣ ਲੱਗੇ।

ਰੀਫਿਊਜੀ ਤੇ ਅਸਲ੍ਹੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦੇ ਬੰਦੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਖਹਿਬੜਨ ਲੱਗ ਪਏ।

ਬੂੰ...! ਬੰਮ... ਬੰਮ ।

ਛੱਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ.. ਧੁਰੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਬਕਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਕਾਫ਼ਲਾ ਵਾਹੋ ਦਾਹੀ ਵਿੱਚ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਪਹੀਏ ਪੁਲ ਉੱਤੋਂ ਚੱਕਰੀ ਵਾਂਗ ਉੱਡਦੇ ਘੁੰਮੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ; ਕਈ ਵੇਰ ਛਕੜੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਰਾਹ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦਾ।

ਰਟ.. ਰਟ.. ਟਟ...ਟਟ...ਟਟ...ਬੂੰ..ਬੰਮ... ਬੰਮ!

ਘੁੱਗੀਆਂ ਦੀ ਡਾਰ ਚੋਗੇ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਉੱਡਦੀ ਲੰਘ ਗਈ। ਤੀਵੀਂਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮੱਚ ਗਈ।

ਰਟ... ਟਟ... ਟਟ... ਟਾ..!

ਤੋਪੋਚੀ ਬੜੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਤੋਪਾਂ ਬੀੜਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਇੱਕ ਭੈਂਗਾ ਜਿਹਾ ਸਿਪਾਹੀ ਨਿਰੀ ਨਿੱਕਰ ਪਾਈ ਦੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਧੂਹਦਾ ਚੀਖ਼ੀ ਜਾਏ।

“ਮੇਰੀ ਕੰਪਨੀ ਕਿੱਧਰ ਗਈ, ਮੇਰੀ ਕੰਪਨੀ ਕਿੱਧਰ ਗਈ ?"

ਇਕ ਤੀਵੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਾਲ, ਸ਼ੁਦਾਈਆਂ ਵਾਂਗ ਚੀਖ਼ਾਂ ਮਾਰਦੀ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜੀ ਜਾਏ

"ਵਾਸਿਲ! ਵਾਸਿਲ ! ਓ ਵਾਸਿਲ!"

ਰਟ.. ਟਟ... ਟਟ... ਟਟ... ਬੰਮ....।

ਕੰਮ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੋਂ ਧੂੰਏਂ ਦੇ ਮੋਹਲੇ ਅਕਾਸ਼ ਵੱਲ ਉੱਡਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਮਾਲ-ਡੰਗਰ ਥਾਂ ਬਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਕੀ ਰਾਤ ਬੀਤ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ? ਝੱਟ ਪਹਿਲਾਂ, ਘੁੱਪ-ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੰਦੇ ਗੜ ਗੜ ਕਰਦੇ ਦਰਿਆ ਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਛੋਂਹਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦੁਰੇਡੇ ਘੁਰਾੜੇ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ

ਹੁਣ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਲਾਬੀ ਗੁਲਾਬੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੀ ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਦੀ ਰਟ ... ਟਟ...ਟਟ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ। ਇੱਕ ਸਹਿਮ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਦੀ ਰਟ ਟਟ ਟਟ ਵੀ ਗੋਲਿਆਂ ਦੀ ਧਾਹ ਧਾਹ ਧਾਹ ਅੱਗੇ ਫਿੱਕੀ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਇੱਕ ਝੁੱਗੀ ਅੱਗੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਪੀਲਾ ਚਿਹਰਾ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਗੱਡੀ ਆਉਣ ਸਾਰ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਚੀ ਮਾਰੋ-ਮਾਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਜੋ ਗੱਡੀ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਣੀ ਸੀ। ਪਲ ਪਲ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਬੰਦੇ ਦੌੜਦੇ, ਜਾਂ ਝੰਗਾਂ ਸਿੱਟਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ, ਆ ਕੇ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਸ ਦਾ ਐਡਜੂਟੈਂਟ ਤੇ ਅਰਦਲੀ ਉਸ ਕੋਲ ਖਲੋਤੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਸੂਰਜ ਦੇ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਗੋਲਿਆਂ ਦੀ ਮਾਰੋ ਮਾਰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ। ਸਾਰੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦਾ ਉਸ ਕੋਲ ਇੱਕ ਜਵਾਬ ਸੀ:

"ਕੋਈ ਗੋਲੀ ਜ਼ਾਇਆ ਨਾ ਕਰੋ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਚਲਾਓ, ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਬਿਨਾਂ ਚਲਾਏ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ । ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਅਗੇਰੇ ਹੋਣ ਦਿਓ। ਉਸ ਦੇ ਅਗੇਰੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ, ਇੱਕ ਦਮ ਚੜ੍ਹ ਜਾਓ। ਕਿਸੇ ਹਾਲ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾੜੀਆਂ-ਬਗੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਵੜਨ ਦਿਓ। ਪਹਿਲੀ ਰਜਮੈਂਟ ਵਿੱਚੋਂ ਦੇ ਦਸਤੇ ਲੈ ਕੇ ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਓ। ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਬੀੜ ਦਿਓ।"

ਬਹੁਤੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਬੜੀਆਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਨ । ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਪੀਲਾ ਚਿਹਰਾ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿਵਾਏ ਇਸ ਦੇ ਕਿ ਜਬੜੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਚਿਲਕੇ ਮਾਸ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਤਣੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਅੰਦਰੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੇੜੇ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਖਦੀ ਸੁਣੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, “ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਓ.. ਸ਼ਾਬਾਸ਼!” ਸ਼ਾਇਦ, ਘੰਟਾ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ, ਕਸਾਕ ਘੇਰੇ ਤੋੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਆ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਟੋਟੇ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਣਗੇ। ਹਾਂ, ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਪਰ ਉਸ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਤੀਕ ਜੇ ਬੇਮੁਹਾਰੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋਏ, ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਭੱਜੀ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅੱਜ ਇੱਕ ਜੁੱਟ ਹੋ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਿੰਨੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਹੁਕਮ ਲੈ ਕੇ ਬਰੀਕੀ ਤੇ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਕਾਰਜ ਤੋੜ ਚਾੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹੀ ਕਮਾਂਡਰ, ਜੋ ਕਲ੍ਹ ਰਾਤ ਇੱਕ ਮੁੱਠ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ।

ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਸਾਕਾਂ ਪਹਿਲੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਕੋਲ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ । ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਕੰਨ, ਨੱਕ, ਜੀਭ, ਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ

"ਵੇਖ ਲਓ, ਇੱਕ ਇੱਕ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਅਸੀਂ ਇਹੀ ਗਤ ਕਰਾਂਗੇ।"

"ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੈ - ਬੱਚਿਓ।" ਕੋਜੂਖ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਜਿਉਂ ਉਸ ਨੂੰ

ਆਖ ਰਹੀ ਸੀ।

ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਬੜਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।

ਫਿਰ ਇੱਕ ਹਰਕਾਰੇ ਨੇ ਸਾਹੋ ਸਾਹ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਆ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ

"ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਲੜਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਮਾਨ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਤੇ ਰੀਫੂਜੀ ਲੜ ਮਰ ਰਹੇ ਨੇ।"

ਕੋਜ਼ੂਖ ਦਾ ਸਾਂਵਲਾ ਚਿਹਰਾ ਨਿੰਬੂ ਵਾਂਗ ਪੀਲਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਹ ਝੱਟ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਭਗਦੜ ਮੱਚੀ ਵੇਖੀ । ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਲੋਕ ਪੁੱਲ ਦੇ ਲਾਗੇ ਕੁਲ੍ਹਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਛਕੜਿਆਂ ਦੇ ਪਹੀਏ ਟੁਕੀ ਵੱਢੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਜੋ ਜਿਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਬਾਂਸ, ਕੁਲ੍ਹਾੜੀ, ਡਾਂਗ ਚੁੱਕੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਿਰ ਪਾੜੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਭੂਤਾਂ ਦੀ ਜਿਉਂ ਲੜਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਚੀਖ਼ਾਂ ਵੱਜ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਤੀਵੀਆਂ ਮਰਦ ਸਿਰ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਾਲ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੁੱਥਮ-ਗੁੱਥਾ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ। ਛੱਕੜੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਪਏ ਸਨ ਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟੰਗਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਫਸੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਬੱਚੇ ਬੁੱਢੇ ਚੀਖੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਾ ਅੱਗੇ ਸਰਕਨ ਨੂੰ ਥਾਂ ਸੀ, ਨਾ ਪਿੱਛੇ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜਿਉਂ ਰਟ.. ਟਟ.. ਟਟ... ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

"ਹਟੇ ਹਟੋ..!" ਜੂਖ ਦੀ ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੜਕੀ । ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਨਾ ਸੁਣੀ। ਉਸ ਸਭ ਤੋਂ ਲਾਗਲੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਕੰਨ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ । ਸਾਰੇ ਕਿਰਸਾਨ ਸੋਟੇ ਚੁੱਕੀ ਵਹਿਸ਼ੀਆਂ ਵਾਂਗ ਉਸ ਵੱਲ ਕੁੱਦ ਪਏ।

"ਤੇਰੇ ਹਰਾਮੀ ਦੀ ਐਸੀ ਤੈਸੀ, ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰੇਗਾ.. ਹੈਂ। ਫੜ ਲਓ ਏਹਨੂੰ... ਲਾਹ ਦਿਓ ਸਿਰ।"

ਕੋਜ਼ੂਖ, ਉਸ ਦਾ ਐਡਜੂਟੈਂਟ ਤੇ ਦੋ ਸਿਪਾਹੀ ਦਰਿਆ ਵਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ ... ਤੇ ਡਾਂਗਾਂ ਸੋਟੇ ਚੁੱਕੀ ਭੀੜ ਉਸ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਮਾਰਦੀ ਗਈ।

"ਇੱਕ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਲਿਆਓ ।" ਉਸ ਭਾਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ।

ਉਸ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਮੱਛੀ ਵਾਂਗ ਗੱਡਿਆਂ ਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਹੇਠੋਂ ਤਿਲ੍ਹਕਦਾ, ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਝੱਟ ਪਟ ਇੱਕ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਪਲਟਨ ਦੌੜਦੀ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ।

ਕਿਰਸਾਨ ਭੂਤਰੇ ਸਾਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਬੇਕਣ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਜਾਣ ਨਾ ਦੇਣਾ ਇੱਕ ਨੂੰ ਵੀ ।" ਉਹ ਚੀਖ਼ੇ ਤੇ ਬਾਂਸਾਂ ਸੋਟਿਆਂ ਨਾਲ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕੀਆਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਉੱਤੇ ਟੁਟ ਪਏ। ਸਿਪਾਹੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ-ਪਿਉਆਂ, ਮਾਵਾਂ ਤੇ ਬੀਵੀਂਆਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਹਾਲ ਵੀ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚਲਾ ਸਕਦੇ, ਰਫ਼ਲਾਂ ਪੁੱਠੀਆਂ ਕਰਕੇ ਬੱਟਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਬਿੱਲੀ ਦੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਗਿਆ ਤੇ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਭੀੜ ਉੱਤੇ ਕਈ ਰੌਂਦਾਂ ਦੀ ਉਸ ਵਾਛੜ ਸਿਟ ਦਿੱਤੀ । ਗਲੀਆਂ ਵਿੰਨ੍ਹਦੀਆਂ ਲੰਘ ਗਈਆਂ ਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਖੌਫ਼ ਨੇ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲੂੰਅ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।

ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ ਤੇ ਬਗੀਚੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਰਾਟ... ਰਟ... ਰਟ ਗੋਲੀ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਰਹੀ।

ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਤੋਂ ਹੱਥ ਚੁੱਕੇ ਤੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਨ੍ਹਤਾਂ ਪਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਅਖੀਰ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕ ਗਏ। ਪੁੱਲ ਉੱਤੇ ਕਈ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੇ ਪਹੀਏ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਪਏ ਸਨ । ਉਹ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਧੱਕ ਦਿਓ। ਉਸ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਪੁੱਲ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪੁੱਲ ਦੇ ਲਾਗੇ ਉਸ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪਲਟਨ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਬੜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਛੱਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਲੰਘਾਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਛੱਕੜੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਸਿਰ ਮਾਰਦੀਆਂ ਗਾਂਵਾਂ ਤੇ ਸੂਰਾਂ ਦਾ ਇੱਜੜ ਪੁੱਲ ਦੇ ਫੱਟਿਆਂ ਉੱਤੋਂ ਖੜ ਖੜ ਕਰਦਾ ਲੰਘਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੋਂ ਫੱਟੇ ਉੱਖੜ ਗਏ ਤੇ ਇਹ ਸਾਰੀ ਅਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਸੁਕਾਟਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਗਈ।

ਪੁੱਲ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਾਮਾਨ ਨਾਲ ਲੱਦੇ ਛਕੜੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਧੂੰ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਦੇ ਗੁਬਾਰ ਉਡਾਂਦੇ, ਭੱਜੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਚੌਰਾਹੇ, ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਗਲੀਆਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਭ ਸੱਖਣੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਤੇ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਭਰਿਆ ਪੂਰਿਆ ਪਿੰਡ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਜੜ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।

ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ, ਦਰਿਆ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਅੱਗਾਂ ਸਿਟਦੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਲਿਆ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਬਗੀਚੀਆਂ ਤੇ ਪੁਲ ਉੱਤੋਂ ਲੰਘਦੇ, ਸਾਮਾਨ ਨਾਲ ਲੱਦੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਘੇਰਾ ਤੰਗ ਕਰਦੇ ਗਏ । ਸਿਪਾਹੀ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੱਖਾਂ ਲਈ ਵੀ, ਮਾਵਾਂ-ਪਿਓਆਂ, ਤੀਵੀਂਆਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਕਰਦੇ ਲੜਦੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਬੜੇ ਸਰਫ਼ੇ ਨਾਲ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਕੋਈ ਛਰ੍ਹਾ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਸਾਕ, ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਲੋਥ ਭੁੰਜੇ ਸਿੱਟੇ ਅਜਾਈਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਾਣ ਦਿੰਦੇ।

ਕਸਾਕ ਵਹਿਸ਼ੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਰੁੱਖਾਂ, ਵਾੜਾਂ ਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਗੀਚੀਆਂ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਹੇ ਸਨ।

ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਕੋਲੋਂ, ਕੁਝ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ ਉੱਤੇ ਅੱਪੜ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਤੂਸ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਹਿੱਤ ਗੋਲੀ ਚਲਾਣੀ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਓਹਲਾ ਕਰ ਕੇ ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਕਸਾਕ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ। ਕਸਾਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਵੋਦਕੇ ਦੀ ਬੋ ਤਰਦੀ ਆ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਨਾਲ ਛੋਂਹਦੀ ਲੰਘ ਰਹੀ ਸੀ।

"ਕੁੱਤੇ ਨਸ਼ਈ ਹੋਏ ਪਏ ਨੇ ! ਕਾਸ਼ ਕਿ ਕੁਝ ਸਾਡੇ ਅੱਡੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ।"

ਅਚਾਨਕ, ਕਸਾਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਚਾਂਭਲ ਤੇ ਠੱਠੇ ਭਰੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਇੱਧਰ ਪੁੱਜੀਆਂ-

“ਵੇਖ ਓਏ ਸਾਲਿਆ, ਔਹ ਖੋਮਕਾ ਖਲ੍ਹਤਾ ਹੋਇਆ ਈ।"

ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਭਿਣਕ ਇੱਧਰ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਸੀ।

ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਪਿੱਛ, ਬਿਨਾਂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤੋ, ਹੈਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਟੱਡੀ ਇੱਕ ਕਸਾਕ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਆਇਆ। ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਉਸੇ ਵਰਗਾ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਇੱਕ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਹੋ ਟੁਰਿਆ।

“ਓਏ, ਇਹ ਤੂੰ ਏਂ ਵਾਂਕਾ!" ਸਿਪਾਹੀ ਕੂਕਿਆ।

ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਤੇ ਗਲੀ ਦੇ ਸਨ। ਦੁਹਾਂ ਦੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ, ਬੈਂਤ ਦੇ ਝਾੜਾਂ ਹੇਠ ਕੋਲ ਕੋਲ ਹੀ ਸਨ। ਸਵੇਰ ਸਾਰ ਜਦ ਚਰਾਂਦ ਵਿੱਚ ਗਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ, ਤਾਂ ਵਾੜ ਲਾਗੇ ਖਲ੍ਹ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ, ਕਿੰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਗੱਲੀਂ ਲੱਗੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ। ਹਾਲਾਂ ਕਲ੍ਹ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਉਹ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸੋਟੀਆਂ ਤੇ ਕੁੰਡੀਆਂ ਫੜੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਛੱਪੜ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਦੋਵੇਂ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਨਹਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਯੂਕਰੇਨੀਆਂ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਉਹ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਵਰ੍ਹਦੇ ਗੋਲਿਆਂ ਹੇਠ ਇਕੱਠੇ ਤੁਰਕਾਂ ਨਾਲ ਲੜੇ ਸਨ।

ਤੇ ਅੱਜ...?

ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਚੀਖਿਆ:

“ਓਏ ਉੱਥੇ ਕੀ ਕਰਨ ਡੇਹਿਆ ਏਂ, ਸੂਰਾ ? ਖੋਤੇ ਦੇ ਪੁੱਤਾ, ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਡਾਕੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਹਨੂੰ ਜਾ ਰਲਿਆ ਏਂ ?"

"ਮੈਂ ਡਾਕੂ ਵਾਂ, ਹੈਂ ਨਾ, ਕਮੀਨਿਆ ? ਤੇਰਾ ਪਿਓ ਸੜ੍ਹਾਂਦਾਂ ਛੱਡਦਾ ਇੱਕ ਕੁਲਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਦੀ ਖੱਲ ਲਾਹੁਣ ਵਾਲਾ, ਤੇ ਤੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਲਹੂ ਪੀਣੀ ਜੋਕ ।"

"ਮੈਂ ਜੋਕ ਵਾਂ, ਹੈਂ ਨਾ, ਤੇ ਤੂੰ।"

ਆਪਣੀ ਰਫ਼ਲ ਭੁੰਜੇ ਸੁੱਟ ਕੇ, ਉਹ ਕੁੱਦ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਿਆ ਤੇ ਖਮਕਾ ਦੇ ਨੱਕ ਉੱਤੇ ਵੱਟ ਕੇ ਮੁੱਕਾ ਕੱਢ ਮਾਰਿਆ। ਖੋਮਕਾ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬਾਂਹ ਉਲਾਰੀ ਤੇ ਵਾਂਕਾ ਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਤੁੰਨ ਦਿੱਤੀ।

"ਹੈਤ... ਕੁੱਤੀ ਦਾ ਪੁੱਤ! ਲੈ ਹੋ ਅਗਾਂਹ।"

ਹੁਣ ਰੋਹ ਭਰੇ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵੱਟ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਚਾਂਘਰਾਂ ਮਾਰਦੇ ਕਸਾਕ, ਵਹਿਸ਼ੀਆਂ ਵਾਂਗ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢੀ, ਵੋਦਕਾ ਦੀ ਬ ਖਲਾਰਦੇ ਕੁੱਦ ਕੁੱਦ ਅੱਗੇ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿਉਂ ਮੁਸ਼ਕ ਚੜ੍ਹ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਰਫ਼ਲਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਧਰੀਆਂ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਇਉਂ ਮੁੱਕ-ਮੁੱਕਾ ਹੋਣਾ ਲੱਗ ਪਈਆਂ, ਜਿਉਂ ਗੋਲਾ-ਬਰੂਦ ਕਿਸੇ ਵੇਖਿਆ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ।

ਕੋਈ ਲੜਾਈ ਵਰਗੀ ਲੜਾਈ ਸੀ ਇਹ! ਸੁੱਜੇ ਮੂੰਹ, ਫਿੱਸੇ ਹੋਏ ਨੱਕ, ਉੱਡੇ ਹੋਏ ਬੁਥਾੜੇ। ਮੁੱਕਿਆਂ ਦੀ ਮਾਰ ਨੇ ਜਬਾੜੇ, ਹੱਡੀਆਂ ਸਭ ਭੰਨ ਕੇ ਰੱਖ ਛੱਡੇ ਸਨ। ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਲਾਨ੍ਹਤਾਂ ਦੀ ਬੁਛਾੜ ਨੇ ਸੰਘ ਖੁਸ਼ਕ ਕਰ ਛੱਡੇ ਸਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ-ਭੂਤਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਦੀ ਭੀੜ, ਦੰਦ ਕਰੀਰ ਕਰੀਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੁੱਥਮ-ਗੁੱਥਾ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ।

ਕਸਾਕਾਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਛੁਡਾਣ ਲਈ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੇ ਭੱਜੀ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਫੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਾਂ ਬਿਗਾਨੇ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ । ਵੇਦਕਾ ਦੀ ਬੋ ਨਾਲ ਹਵਾ ਭਾਰੀ ਹੋਈ ਹੋਈ ਸੀ।

"ਨਸ਼ਈ ਕੁੱਤੇ ਕਮੀਨੇ! ਓਏ ਵੋਦਕਾ ਨਹੀਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੀ ਕੇ ਆਉ!"

"ਜਾਂਗਲੀ ਸੂਰ ਕਿਰਸਾਨ । ਓਏ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਵੋਦਕਾ ਈ ਬਥੇਰੀ ਏ।" ਕਸਾਕ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਮਾਂ-ਭੈਣ ਪੁਣਦੇ, ਕੁੱਦ ਕੁੱਦ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਇੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਝੱਪਟ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੁੱਕੇ ਮਾਰ ਮਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਬਦ ਸ਼ਕਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਅੱਗ ਏਨੀ ਭੜਕੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਠੰਡਾ ਕਰਨਾ, ਅਸਲੋਂ ਅਸੰਭਵ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਬੋਟੀਆਂ ਕਰਕੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਅੱਗੇ ਪਾਣ ਨੂੰ, ਰੋਹ ਵਿੱਚ ਪਾਗਲ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ । ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਗੰਦਗੀ ਦੀ ਬੁਛਾੜ ਵਿੱਚ, ਠੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਬੇ ਰਲੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਜੰਗਲੀ ਬਿੱਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਗੁਰਾਂਦੇ, ਉਹ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਵਲੂੰਧਰਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਸੁਰਤ ਨਾ ਰਹੀ ਕਿ ਕਿਸ ਵੇਲੇ ਰਾਤ ਪੈ ਗਈ।

ਲੜ ਲੜ ਬੇਹਾਲ ਹੋਏ ਦੋ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਝਟ ਕੁ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮੁੱਕੇ ਰੋਕੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਓਪਾਨਸ ਤੂੰ ਏਂ ? ਤੂੰ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਏਂ?"

"ਰੱਬ ਦੀ ਸਹੁੰ ਮੀਕਲੋਕਾ, ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਤੂੰ ਕਸਾਕ ਏਂ । ਪਾਗਲਾ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਹੁਲੀਆ ਵਿਗਾੜ ਛੱਡਿਆ ਏ।"

ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਚਿਹਰੇ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ ਟੁਰ ਗਏ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਲੱਭਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਦੋ ਕਸਾਕ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੇ ਤੇ ਬੁੜ ਬੁੜ ਕਰਦੇ, ਭੂਤਾਂ ਵਾਂਗ ਲੜੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਬੈਠੇ। ਕਦੇ ਉਹ ਘੋੜੀ ਬਣਾ ਲੈਣ ਤੇ ਕਦੇ ਉਹ:

“ਇਹ ਕੀ ਓਏ, ਮੇਰੇ ਉਤੇ ਇਉਂ ਸਵਾਰ ਏਂ, ਜਿਉਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਖੱਸੀ ਘੜਾ ਹੋਵਾਂ ?"

"ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਗਰਾਸਕਾ ਕਿ ਤੂੰ ਏਂ। ਤੂੰ ਪਹਿਲੋਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੈਂ, ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਕੋਈ ਸਿਪਾਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।"

ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਪੂੰਝਦੇ ਕਸਾਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਟੁਰ ਗਏ। ਅਖ਼ੀਰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਬੰਦ ਹੋਈਆਂ ਤੇ ਫਿਰ ਗੜ੍ਹਕਦੇ ਦਰਿਆ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੇ ਪੁੱਲ ਦੇ ਉਖੜੇ ਤਖ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਪਰ ਦੌੜਦੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੀ ਖੜ ਖੜ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਉੱਪਰ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ, ਕਾਲੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਲਾਲੀ ਘੁਲੀ ਪਈ ਦਿੱਸਦੀ ਸੀ । ਸਿਪਾਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗੀਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲੰਮੇ ਪੈ ਗਏ ਤੇ ਬਹਾਰ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ, ਕਸਾਕ

ਲਾਈਨਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਸੀ । ਸਭ ਆਪਣੇ ਫੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਮਲਹਮ ਪੱਟੀਆਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਪੁੱਲ ਉੱਤੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਵਾਜਾਈ ਲੱਗੀ ਸੀ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਦਰਿਆ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੂਕਦਾ ਵੱਗਦਾ ਰਿਹਾ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡ ਖਾਲੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਆਖਰੀ ਦਸਤੇ ਲੰਘ ਗਏ, ਪੁੱਲ ਨੂੰ ਲਾਟਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਉੱਥੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ, ਪਿੰਡ ਵੱਲੋਂ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਾਂ ਤੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਵਰ੍ਹਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ।

6

ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਸਾਕ ਪਿਆਦਾ ਫੌਜ, ਲੰਮੀਆਂ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਉੱਪਰ ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨ ਤੰਗ ਪੇਟੀ ਵਾਲ਼ੇ ਕੋਟ ਪਾਈ, ਝੂੰਮਦੀ ਤੇ ਗਾਉਂਦੀ ਲੰਘ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਭੇਡ ਦੀ ਖੱਲ ਦੀਆਂ ਸਿਆਹ ਬੁਰਦਾਰ ਟੋਪੀਆਂ ਉੱਤੇ ਚਿੱਟੇ ਫੁਮ੍ਹਣ ਝੂਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਜੀਬ ਚਿਹਰੇ ਸਨ: ਕਿਸੇ ਦੀ ਅੱਖ ਹੇਠਾਂ ਥਾਂ ਲਾਲ ਤੇ ਸੁਜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦਾ ਨੱਕ ਰਤਾ ਲਾਲ ਤੇ ਪਿਲਪਿਲਾ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਫੁੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤੇ ਸੁੱਜੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਸਨ। ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਕਲ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋ ਸਾਫ਼ ਜਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਝਰੀਟ ਦੇ ਹੋਵੇ।

ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਝੂਮਦੇ ਤੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟਾ ਉਡਾਂਦੇ ਤੇ ਗਾਉਂਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਆਖਦੇ ਸਨ ਈਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਾਂਗੇ

ਤੇ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤੇ ਉਹ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚ...।"

ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਖੜਕਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੀ ਬਗੀਚੀਆਂ ਤੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ, ਸਾਰੀ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੀ ਲੰਘ ਰਹੀ ਸੀ। "ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਂ-ਧਰਤੀ ਖੋਹੀ ਗਈ ਸੀ...।"

ਕਸਾਕ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੌੜ ਦੌੜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਪਛਾਣ ਪਛਾਣ ਏਨੀਆਂ ਬਉਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ਕਿ ਗੀਤ ਵਿੱਚੇ ਗੜੂੰਦ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਕੋਈ ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਚਿੱਟੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਖੋਂਹਦੀ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੀ। ਤਗੜੇ ਹੱਥ ਕਲਾਵੇ ਭਰ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕੀ ਝੁੱਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਏ।

"ਤੇ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤੇ ਉਹ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚ... ।"

ਕਸਾਕ ਬੱਚੇ, ਝੁੰਡਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ, ਖਬਰੇ ਕਿੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦੌੜਦੇ ਉੱਥੇ ਆ ਪਹੁੰਚੇ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਕਈਆਂ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਸੂਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਰੌਲਾ ਪਾਣ

ਲੱਗ ਪਏ:

“ਡੈਡੀ ਡੈਡੀ ।"

"ਅੰਕਲ ਮਿਕੋਲਾ! ਅੰਕਲ ਮਿਕੋਲਾ ।"

"ਲਾਲ ਫੌਜ ਸਾਡੇ ਵੱਛੇ ਡਕਾਰ ਗਈ।"

"ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਅੱਖ ਉਡਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਸਾਡੀ ਵਾੜੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ।"

ਦੂਜੇ ਰੀਫੂਜੀ ਜੋ ਕਲ੍ਹ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਸਨ ਤੇ ਵਸਨੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ, ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਸਾਰੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਉਤੇ ਪਈਆਂ ਦੇਗਚੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਸਾਕ ਤੀਵੀਆਂ ਕੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਸੀ। ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਛੁਪੀਆਂ ਲੁਕੀਆਂ ਗਾਵਾਂ, ਬਾਹਰ ਹਿੱਕ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕੁੱਕੜ ਕੁਕੜੀਆਂ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਖੰਭ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਭੁੰਨਣ ਤੇ ਰਿੰਨ੍ਹਣ ਪਕਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਜ਼ੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰਾਂ ਸ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਲ੍ਹਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਦਵਾ ਦਵ ਕੱਟ ਵੱਢ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਥੌੜੇ ਏਨੇ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਚਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਦਰਿਆ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਇਸ ਠਾਹ-ਠਾਹ ਵਿੱਚ ਮੱਧਮ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਚਿੱਪਰਾਂ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਉੱਡ ਕੇ ਵੱਜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸੜੇ ਪੁੱਲ ਦੀ ਥਾਈਂ ਨਵਾਂ ਪੁੱਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਅਵੇਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਵੀਆਂ ਕਸਾਕ ਟੋਲੀਆਂ ਸੰਗਠਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਅਫ਼ਸਰ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਪੀਆਂ ਫੜੀ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਕਲਰਕ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਰਸੀਆਂ ਮੇਜ਼ ਡਾਹ ਕੇ ਬੈਠੇ ਲਿਸਟਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਤੇ ਨਾਂ ਬੋਲਣ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਕਸਾਕ, ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚਮਕਦਾਰ ਫੀਤੀਆਂ ਲਾਈ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ, ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ - ਮਸਾਂ ਛੇ ਸਤ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ -ਗੱਲ ਹੀ ਹੋਰ ਸੀ। ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ, ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ, ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਢੀਆਂ ਟੁਕੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਵਰਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਵੀਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜਿਹੜੇ ਬਾਹਰ ਢਾਬਿਆਂ ਢਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਛੁਪੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਲੋਂ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਮੋੜ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਲਿਆ ਕੇ, ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਪੁੱਠਾ ਟੰਗ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਾਂ ਤੇ ਗਿਰਝਾਂ ਦੀ ਉਹ ਖੁਰਾਕ ਬਣ ਗਏ ਸਨ।

ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਾਲ ਭਰ ਦੀ ਹੈ, ਜਦ ਸਾਰੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਤੱਕ, ਭਾਂਬੜ ਬਲ ਉੱਠੇ ਸਨ। ਤੇ ਆਰੰਭ ਕਿਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ?

ਅੱਜ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸ ਸਕਦਾ। ਨਾ ਨਾਂ, ਨਾ ਪਤਾ, ਖ਼ਬਰੇ ਕਿੱਥੋਂ ਅਚਾਨਕ

ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਆ ਪਹੁੰਚੇ ਤੇ ਇਉਂ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗ ਚੱਲਦੀ ਚੱਲਦੀ ਫਿਲਮ ਕਿਸੇ ਹਟਾ ਕੇ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰ ਛੱਡੀ ਹੋਵੇ। ਉਹਨਾਂ ਉਹ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਲਿਆ, ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਭਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵੇਖ ਸਕੇ, ਪਰ ਉਸ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ - ਜਰਨੈਲ ਅਫ਼ਸਰ, ਜੱਜ, ਮੁਖੀ ਫੌਜ ਦੇ ਉੱਚੇ ਅਹੁੱਦਿਆਂ ਵਾਲੇ ਅਫ਼ਸਰ, ਤੇ ਨਾ ਕਾਬਿਲੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ, ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਣ ਵਾਲੀ ਫੌਜ। ਹਰੇਕ ਕਸਾਕ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਖਰਚ ਤੇ ਵਸੀਲੇ ਉਤੇ, ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਘੜਾ, ਕਾਠੀ, ਰਫ਼ਲ ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਜ਼ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦਣ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਗੱਲ ਇਸ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਸੀ। ਉਹ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸੱਖਣੇ ਹੱਥੀਂ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਲੋੜ ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਸਿਰ ਤੱਕ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਕਸਾਕ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਗਰੀਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਹਿਣੀ ਬਹਿਣੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਕਸਾਕ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਦਕਾ ਉਪਰਲੇ ਡੰਡੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਬੈਠੇ ਸਨ ਤੇ ਬਾਕੀ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ।

ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਸੂਰਜ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਤਪਸ਼ ਤੇ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸਾੜੀ ਫੂਕੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

“ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਧਰਤੀ ਸੁਹਣੀ ਨਹੀਂ", ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਨੇ।

ਪੇਤਲੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਸਤਹਿ ਉੱਤੇ ਮਾੜੀ ਮਾੜੀ ਲਿਸ਼ਕ ਜਿਹੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਹਰੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਕੰਢੇ ਦੀ ਰੋਤ ਨੂੰ ਛੋਹ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਮੁੰਦਰ ਮੱਛੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਰੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ - ਜਿਸ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਚੌੜਾਈ ਦਾ ਕੋਈ ਟਿਕਾਣਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨੀਲਾ ਆਕਾਸ਼, ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਢਲਿਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਏਨੀ ਤੇਜ਼ ਲਿਸ਼ਕਾਰਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਮੁੰਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ । ਦੂਰ ਦਿਸਹੱਦੇ ਉੱਤੇ ਧੂੰਏਂ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਵਾਹੀਆਂ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਹਨ- ਧੂੰਆਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਸਟੀਮਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਰੁਪਏ ਨਾਲ ਭਰੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਣਕ ਨਾਲ ਭਰੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੁਰਮਈ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਕੰਧ ਜਿਹੀ ਉਸਰੀ ਪਈ ਹੈ ਤੇ ਉੱਪਰ ਜੰਮੀ ਚਿੱਟੀ ਬਰਵ ਵਿੱਚ ਲਾਲੀ ਭਾਹ ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲ, ਖੱਡਾਂ ਅਤੇ ਘਾਟੀਆਂ, ਪੱਬੀਆਂ ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਪਰਿੰਦਿਆਂ ਤੇ ਦਰਿੰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ।

ਇਹਨਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਢਿੱਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਂਦੀ, ਤਾਂਬਾ, ਜਿਸਤ, ਸਿੱਕਾ, ਸ਼ੀਸ਼ਾ, ਪਾਰਾ ਤੇ ਸੀਮਿੰਟ ਨਿਕਲਦਾ ਏ । ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਦੋਲਤਾਂ ਛੁਪੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਤੇਲ ਇਉਂ ਫੁੱਟ ਕੇ ਨਿਕਲਦਾ ਏ, ਜਿਉਂ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਲ਼ਾ ਲਹੂ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ

ਤੇਲ ਇਉਂ ਵੱਗਦਾ ਏ, ਜਿਉਂ ਇੱਕ ਬੜੀ ਲੰਮੀ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਚਾਦਰ ਰੁੜ੍ਹਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ - ਤੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਇਸ ਦੀ ਮਹਿਕ ਨਾਸਾਂ ਨਾਲ ਖਹਿੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

"ਇਸ ਵਰਗੀ ਹੋਰ ਕਿਹੜੀ ਧਰਤੀ ਹੋਵੇਗੀ?"

ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਖ਼ਬਰੇ ਕਿੱਥੋਂ ਕਿੱਥੋਂ ਤੱਕ, ਸਟੈਪੀਆਂ ਦਾ ਫੈਲਾਅ ਹੈ।

ਨਾ ਸੋਨੇ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕਦੀਆਂ ਕਣਕਾਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਸਾਵੀਆਂ ਕਚੂਚ ਲਹਿਰਾਂਦੀਆਂ ਖੇਤੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ੁਮਾਰ ਤੇ ਦਲਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸਾਂ ਦੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਝੂਮ ਝੂੰਮ ਕੋਈ ਗੀਤ ਛੋਂਹਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਨੇ । ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੇ, ਹਰੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ, ਢੱਕਾਂ, ਫਾਰਮ ਉੱਭਰੇ ਨਜ਼ਰ ਪਏ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਉੱਚੇ ਉੱਚੇ ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੀਆਂ ਟੀਸੀਆਂ ਅਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਜਾ ਛੋਹੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਕਬਰਸਤਾਨਾਂ ਦੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪੌਣ ਚੱਕੀ ਦੇ ਪੱਖੇ ਲੰਮੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਫੈਲਾਈ ਘੁੰਮੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ । ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਭੇਡਾਂ ਦੇ ਇੱਜੜ, ਇੱਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਜੁੜੇ, ਟੁਰੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਲੱਗਦੇ ਇੰਝ ਨੇ ਜਿਉਂ ਖਲ੍ਹਤੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਇੱਕ ਥਾਂ ਉੱਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੱਖੀਆਂ ਭਿਣਕ ਰਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ।

ਰੱਜੇ ਪੁੱਜੇ ਪਸ਼ੂ, ਗੋਡੇ ਗੋਡੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ, ਸਟੈਪੀ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖਲ੍ਹਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਵੇਖ ਮੂੰਹ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਜੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਵੱਗ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਅੱਯਾਲ ਉਛਾਲਦੇ ਦੌੜੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।

ਤੇ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪੈ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਜਾਨ ਖਾਉ ਡਾਢੀ ਤੇਜ਼ ਧੁੱਪ।

ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਪਰ ਕੱਖ-ਕਾਨਿਆਂ ਦੇ ਟੋਪੇ ਜਿਹੇ ਪਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਛੱਕੜੇ ਖਿੱਚਦੇ ਲੂਅ ਨਾਲ ਹੀ ਸੜਕ ਕੰਢੇ ਢੇਰ ਹੋ ਜਾਣ। ਜਿਹੜੇ ਬੰਦੇ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਟੁਰਦੇ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋਅ ਮਾਰ ਜਾਂਦੀ ਏ ਤੇ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਹੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਝੁਲਸੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਟੱਡੀਆਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ।

ਸੱਤਾਂ ਸੱਤਾਂ, ਅੱਠਾਂ ਅੱਠਾਂ ਘੋੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਹਲਾਂ ਦੇ ਵਾਲੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਇਉਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ਸਿਆੜ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਨੇ ਜਿਉਂ ਮਿੱਟੀ ਨਹੀਂ ਕਾਲਾ ਮੱਖਣ ਹੋਵੇ । ਏਨੀ ਸੁਹਣੀ ਦਿੱਸਦੀ ਏ ਕਿ ਮਿੱਟੀ ਬੰਦਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਭਾਵੇਂ ਇੱਕ ਢੋਲੇ ਨੂੰ ਚੱਕ ਮਾਰ ਲਵੇ । ਫਾਲੇ ਭਾਵੇਂ ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਲਹਿੰਦੇ ਜਾਣ, ਪਰ ਖੁਸ਼ਕ ਮਿੱਟੀ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਉਭਰਦੀ, ਉਹ ਸਦਾ ਕੁਆਰੀ ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਹੀ ਪੁੱਟਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਜੋ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀਆਂ ਕਿਆ ਗੱਲਾਂ। ਕੋਈ ਇਆਣਾ ਬਾਲ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਥਾਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਜੜ੍ਹ ਟੰਗ ਦੇਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਬੂਟਾ ਪੁੰਗਰ ਪਵੇਗਾ ਤੇ ਵੱਧਦਾ ਵੱਧਦਾ ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਭਰੇ ਪੂਰੇ ਟਾਹਣਾਂ ਵਾਲਾ ਰੁੱਖ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਗੇ ਅੰਗੂਰਾਂ, ਹਦੁਆਣਿਆਂ, ਅੰਜ਼ੀਰਾਂ, ਖੁਰਮਾਣੀਆਂ, ਟਮਾਟਰਾਂ ਦਾ ਕਿਤੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ - ਉਹਨਾਂ ਜਿੰਨੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ।

ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਸਿਖਰਾਂ ਉੱਤੇ ਬੱਦਲ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀਆਂ ਪਾਂਦੇ ਨੇ, ਸਟੈਪੀਆਂ ਉੱਤੇ

ਲਮਕਦੇ ਫਿਰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਫਿਰ ਏਨੇ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਵੱਧਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ ਕਿ ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹੀ ਡੀਕਾਂ ਲਾ ਲਾ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਪੀ ਜਾਂਦੀ ਏ; ਤੇ ਸੂਰਜ, ਐਨ ਦਾਣੇ ਦੇ ਬੋਹਲ ਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਂਦਾ ਏ।

"ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਸੋਨ ਸੁਨਹਿਰੀ!"

ਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸੁਹਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਾਲਕ ਕੌਣ ਨੇ ?

ਕੀਊਬਨ ਕਸਾਕ ਇਸ ਜਾਦੁਈ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ। ਤੇ ਆਪਣੇ ਜਿੰਨੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਕਾਮੇ ਨੇ, ਕਾਮੇ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਯੂਕਰੇਨੀਅਨ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਉਸੇ ਦੇਸੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਨੇ।

ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਕੇ ਭਰਾ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਪਿਆਰੇ ਯੂਕਰੇਨ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਵਸੇ ਨੇ।

ਕਸਾਕ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆਏ। ਮਲਿਕਾ ਕੈਥੇਰੀਨ ਨੇ ਅੱਜ ਤੋਂ ਡੇਢ ਸੌ ਵਰ੍ਹਾ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਸਾਕਾਂ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ, ਜ਼ਾਪੋਰਜ਼ਈ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਥਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਉਸ ਵੇਲੇ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਇਲਾਕਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਤੋਹਫ਼ੇ ਨੇ ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁੜਿਤਨ ਤੇ ਗ਼ਮ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਵਿਚਾਰੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਯੂਕਰੇਨ ਲਈ ਤਰਸਦੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਬੁੱਸੀਆਂ ਦਲਦਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੀਲਾ ਬੁਖਾਰ ਉੱਠਿਆ, ਜਿਸ ਨਾ ਕੋਈ ਬੁੱਢਾ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਨਾ ਜਵਾਨ। ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਬੇਦਿਲੇ, ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਆਇਆਂ ਦਾ ਤੇਜ਼ ਛਰਿਆਂ ਤੇ ਪੱਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। ਰਾਤ ਦਿਨ ਨੇਪੀਅਰ ਦੇ ਕੰਢੇ, ਆਪਣੀ ਜਨਮਭੂਮੀ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰ ਕਰਕੇ ਕਸਾਕ ਲਹੂ ਦੇ ਹੰਝੂ ਕੇਰਦੇ, ਪੀਲੇ ਬੁਖਾਰ ਦਾ ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨਾਂ ਦਾ ਤੇ ਬੇਦਰਦ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਬੁੱਢੀ ਰੱਕੜ ਧਰਤੀ ਦਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੋਹਿਆ, ਬਿਨਾਂ ਹਲ ਪੰਜਾਲੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸੀਲੇ ਦੇ, ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।

ਤੇ ਹੁਣ ? ਹੁਣ!

"ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸੁਹਣੀ ਧਰਤੀ ਹੋਰ ਕਿੱਥੇ ਹੈ।"

ਤੇ ਫਿਰ ਖਜ਼ਾਨਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਕਈਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਧਣ ਲਈ ਫੜਕਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਤੰਗਹਾਲੀ ਦੇ ਸਤਾਏ ਗਰੀਬ ਗੁਰਬੇ ਤੇ ਨੰਗੇ, ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਪਾਟਾ ਪੁਰਾਣਾ ਵਸੇਬਾ ਲੈ ਕੇ ਖਾਰਕੋਵ, ਪੋਲਤਾਵਾ, ਏਕਾਟਰਨੀ-ਓਸਲਾਵ ਤੇ ਕੀਵ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਕਸਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਫੈਲ ਗਏ ਤੇ ਭੁੱਖੇ ਭੇੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਰੱਜੀ ਪੁਜੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੰਦ ਖੋਭਣ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਚਸ਼ਮੇ ਬਦ ਦੂਰ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਨਹੀਂ।"

ਇਹਨਾਂ ਆਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ "ਵਿਦੇਸ਼ੀ" ਆਖ ਕੇ, ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਭਾੜਾ ਮਜ਼ੂਰ ਲਾ ਲਿਆ। ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਹਰ ਸੰਭਵ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਇਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਬੜੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਸਾਕ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਜ਼ਮੀਨਾਂ, ਝੁੱਗੀਆਂ, ਵਾੜੇ ਵਾੜੀਆਂ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਬਹੁਤ ਪੈਸੇ ਵਸੂਲ ਕੀਤੇ ਤੇ ਸਾਰੀ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਖਰਚੇ ਦਾ ਭਾਰ

ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਘ੍ਰਿਣਾ ਭਰੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ "ਦੋਜ਼ਖੀ ਰੂਹਾਂ", "ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੀ ਔਲਾਦ" ਤੇ "ਨਾਪਾਕ ਦਬੜੂ-ਘੁਸੜੂ" ਆਖਿਆ।

ਆਪਣੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਪੱਕੇ, ਬੇਘਰ, ਬੇਜ਼ਮੀਨ ਇਹ "ਵਿਦੇਸ਼ੀ" ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਲਪ ਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਜੀਅ ਜਾਨ ਨਾਲ ਜੁੱਟ ਪਏ । ਉਹ ਜੁਗਤੀ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਬੜੀ ਭੁੱਖ ਸੀ । ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹਨੇ ਪੈ ਗਏ ਤੇ ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ "ਕੁਲਕ" ਤੇ "ਲਹੂ ਪੀਣੇ" ਆਖ ਕੇ, ਐਸੇ ਨੂੰ ਤੈਸਾ ਕਰ ਕੇ ਟਕਰੇ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਖਰਾਂ ਦੀ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ, ਜੋ ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ, ਜਰਨੈਲਾਂ ਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੇ ਖੂਬ ਬਾਲ ਕੇ ਸੇਕੀ।

ਏਨੀ ਸੁਹਣੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਈਰਖਾ, ਨਫ਼ਰਤ ਤੇ ਕਮੀਨਗੀ ਦੀ ਬਲਦੀ ਅੱਗ!

ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਸਾਕ, ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਹੀ "ਵਿਦੇਸ਼ੀ", ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਹ "ਵਿਦੇਸ਼ੀ", ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ, ਬੁੱਧੀ ਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ, ਦਿਨ ਰਾਤ ਹੱਡ ਗੋਡੇ ਭੰਨ੍ਹ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਅਮੀਰ ਕਸਾਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਆਦਰਯੋਗ ਗਿਣੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਠੇਕੇ ਉੱਤੇ ਕਸਾਕਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਤੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਲੈ ਲਏ। ਗਰੀਬ "ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ" ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਬੰਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਲ ਸਨ। ਬੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖਾਤੇ ਸਨ ਤੇ ਅਨਾਜ ਦਾ ਵਣਜ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ।

ਢੋਡਰ ਕਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਚੁੰਝਾਂ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦੇ।

ਘੇਰੇਦਾਰ ਲੰਮੇ ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨ ਕੋਟ ਪਾਈ ਕਸਾਕ, ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਬੁਰਦਾਰ ਟੋਪੀਆਂ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਰੱਖੀ, ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸੁੰਮਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰਚ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਚਿੱਕੜ ਗਾਰਾ ਉਡਾਂਦੇ ਲੰਘ ਗਏ। ਉਹ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਸੀਟੀਆਂ ਮਾਰਦੇ ਤੇ ਰੁੱਤ ਬਹਾਰ ਦੇ ਨੀਲੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਕੋਈ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ ? ਗਿਰਜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਫ਼ਾਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਾਂ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਸਾਰੀ ਆਬਾਦੀ ਕਸਾਕ ਤੇ "ਵਿਦੇਸ਼ੀ" ਦੋਹਾਂ ਨੇ, ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿਨ ਵਾਲੇ ਬਸਤਰ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ, ਬੁੱਢੇ, ਜਵਾਨ, ਦੰਦ ਬੋੜੀਆਂ ਤੇ ਝੁਰੜੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਸਭ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਝੂਮ ਰਹੇ ਸਨ।

ਈਸਟਰ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਸੀ ? ਨਹੀਂ, ਲੋਕੀਂ ਗਿਰਜੇ ਵਿੱਚ ਲੰਗਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਖਾ ਰਹੇ। ਇਹ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖੀ ਤਿਉਹਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਅੱਜ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਜਦੋਂ ਦੀ ਸੰਸਾਰ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ, ਅੱਜ ਇਹ ਸ਼ੁਭ ਘੜੀ ਆਈ ਹੋਵੇ।

ਜੰਗ ਮੁਰਦਾਬਾਦ।

ਕਸਾਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਗਲੇ ਮਿਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ "ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ" ਨੂੰ

ਗਲਵੱਕੜੀਆਂ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ। "ਵਿਦੇਸ਼ੀ" ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਜੱਫੀਆਂ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾ ਕਸਾਕ ਸੀ ਤੇ ਨਾ "ਵਿਦੇਸ਼ੀ" - ਸਭ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਨ। ਹੁਣ ਨਾ ਕੋਈ "ਕੁਲਕ" ਸੀ; ਨਾ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੀ ਔਲਾਦ ।" ਸਭ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਨ।

ਜੰਗ ਮੁਰਦਾਬਾਦ।

ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਾਰ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਉਲਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਫਿਰ ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ, ਦੂਰ ਕਿਤੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ, ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਵਾਪਰ ਗਿਆ ਸੀ । ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਠੀਕ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਹੋਇਆ ਕੁਝ ਅਵੱਸ਼ ਅਜਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਛਾਪ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਉੱਤੇ ਪੈ ਗਈ।

ਜੰਗ ਮੁਰਦਾਬਾਦ!

ਦਿਲਾਂ ਨੇ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ਬੁੱਝ ਲਈ ਸੀ।

ਇੱਕ ਰਜਮੈਂਟ ਮਗਰੋਂ ਦੂਜੀ ਰਜਮੈਂਟ, ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਸਾਕ ਰਸਾਲਾ, ਕੀਊਬਨ ਕਸਾਕ ਬਟਾਲੀਅਨ, "ਵਿਦੇਸ਼ੀ" ਪਿਆਦਾ ਰਜਮੈਂਟਾਂ, ਬੜੀ ਚੁਸਤੀ ਨਾਲ ਮਾਰਚ ਕਰਦੀਆਂ ਲੰਘ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਤੋਪ ਗੱਡੀਆਂ ਗਰੜ ਗਰੜ ਕਰਦੀਆਂ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇੱਕ ਅਥਾਹ ਭੀੜ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤ ਰਹੀ ਸੀ - ਆਪਣੇ ਜਾਣੇ ਪਛਾਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ । ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ, ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਈ। ਸਭ ਸਾਜੋ ਸਾਮਾਨ ਭਰੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਸਮੇਤ, ਉਹ ਮੁੜ ਰਹੇ ਸਨ । ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਕਈ ਸਟੋਰਾਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਭੰਨ ਕੇ ਮਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਲਿਆ, ਕਈ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀਆਂ ਭੱਠੀਆਂ ਲੁੱਟ ਲਈਆਂ ਤੇ ਪੀ ਪੀ ਕੇ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਝੂੰਮਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਜਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਤੋਂ ਬਚ ਆਏ ਸਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਫਾਰਮਾਂ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ।

ਕੀਊਬਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕੀਊਬਨ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਕਿਰਤੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੇ ਮਲਾਹ, ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਵੜੇ। ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਗੱਲ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦੱਸਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਾਹ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਮਝਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ "ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ" ਤੇ "ਬੁਰਜੂਆ" ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਾਰ ਨੇ ਕਸਾਕਾਂ ਤੇ "ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ" ਤੇ ਕਾਕੇਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਬੀਜ ਬੀਜਿਆ ਸੀ । ਸੋ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਾਂ ਥੈਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ, ਥੈਲੇ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।

ਹੁਣ ਵਾਹੀ ਤੇ ਬਿਜਾਈ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਦੱਖਣੀ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ, ਭਰੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ।

"ਅੱਛਾ, ਸਾਨੂੰ ਵਾਹੀ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ? ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਵੰਡ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਵਕਤ ਅਜਾਈਂ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ,""ਵਿਦੇਸ਼ੀ", ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ।

"ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।" ਕਸਾਕ, ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਲੇ ਡੋਰੇ ਲਿਆ ਕੇ ਬੋਲੇ। ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਸੁਹਾਉਣਾ ਪੱਖ ਫਿੱਕਾ ਪੈ ਗਿਆ।

"ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ... ਮੰਗਤੇ!"

ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੂੰ ਵੱਢਣਾ ਟੁਕਣਾ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁਪਤ ਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ, ਕਸਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਫੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਰਲੇ। ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਪਿੱਟਦੇ ਆਏ ਤੇ ਕਸਾਕਾਂ ਦੇ ਰੋਹ ਨੂੰ ਮਾਚਸ ਲਾਣ ਲੱਗ ਪਏ।

“ਬਾਲਸਵਿਕਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਫਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਏ ਕਿ ਕਸਾਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਲੈ ਕੇ "ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ" ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਕਾਮੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਜਿਹੜੇ ਨਾਂਹ ਨੁੱਕਰ ਕਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਇਬੇਰੀਆ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰ ਜਾਇਦਾਦ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਕੇ "ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।"

ਕੀਊਬਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਖੇੜਾ ਝੱਟ ਪਟ ਮਰ ਮੁਕ ਗਿਆ, ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਗੁੱਝੀ ਅੱਗ, ਸਟੈਪੀਆਂ, ਖੱਡਾਂ ਖਾਈਆਂ, ਬਾਂਸਾਂ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਾੜਿਆਂ ਤੇ ਫਾਰਮਾਂ ਨੂੰ ਲੂਹ ਗਈ।

ਸਾਡੇ ਵਰਗਾ ਸੋਹਣਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ।

ਕਸਾਕ ਫਿਰ "ਕੁਲਕ" ਤੇ "ਲਹੂ ਪੀਣੇ" ਬਣ ਗਏ।

"ਵਿਦੇਸ਼ੀ" ਇੱਕ ਵੇਰ ਫਿਰ "ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੀ ਔਲਾਦ" ਤੇ "ਗੰਦੇ ਦਬੜੂ-ਘੁਸੜੂ" ਬਣ ਗਏ।

"ਇਸ ਧਰਤੀ ਵਰਗੀ ਸੁਹਣੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਧਰਤੀ ਨਹੀਂ।"

ਬੜੇ ਚਾਵਾਂ ਨਾਲ, ਮਾਰਚ 1918 ਵਿੱਚ, ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਭਰਿਆ ਖਾਣਾ ਪਰੋਸਿਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਅਗਸਤ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ । ਸੂਰਜ ਤਪਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਮਾਰਚ ਮਹੀਨੇ ਵਾਲੀ ਪਾਰਟੀ ਖੇਰੂੰ ਖੇਰੂੰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਇੱਕ ਵੇਰ ਫੇਰ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ ਖਲ੍ਹਤੇ।

ਨਹੀਂ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਕੀਊਬਨ ਕਦੇ ਵੀ ਪੁੱਠਾ ਨਹੀਂ ਵਗੇਗਾ। ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਪਰਤਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਕਸਾਕ ਹੁਣ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਨਹੀਂ ਠੋਕਦੇ ਤੇ ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੇ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਭੈੜਾ ਸਲੂਕ ਸੀ । ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵੀ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ, ਕਿਵੇਂ ਇਹਨਾਂ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਕਰ ਛੱਡੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਅੱਜ ਉਹ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਹਰੇਕ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ ਨੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ।

ਸੋ ਕੁਲ੍ਹਾੜੀਆਂ ਖੜਕੀਆਂ, ਚਿੱਪਰਾਂ ਉੱਡੀਆਂ ਤੇ ਦਰਿਆ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪੁੱਲ ਬਣ ਗਿਆ। ਰਸਾਲਾ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਲੰਘ ਗਿਆ । ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਭੱਜਦੇ ਲਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿਬੜਨ ਦੀ ਬੜੀ ਕਾਹਲ ਸੀ।

7

ਚੀਂ ਚੀਂ ਕਰਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦੇ ਛਕੜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਸਿਪਾਹੀ ਕਦਮ ਨਾਲ

ਕਦਮ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਬਾਹਾਂ ਮਾਰਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਕਿਸੇ ਦੀ ਅੱਖ ਉੱਤੇ ਨੀਲ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਲਾਲ ਸੂਹਾ ਨੱਕ ਸੁਜਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਵਲੂੰਧਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਬਾਹਾਂ ਮਾਰਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸਨ ਤੇ ਬੜੀ ਤਸੱਲੀ ਨਾਲ ਫੜ੍ਹਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ:

"ਮੈਂ ਐਸਾ ਮੁੱਕਾ ਵੱਟ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਨੱਕ ਉੱਤੇ ਮਾਰਿਆ ਕਿ ਉਹ ਦੜ-ਗਾਟੇ ਜਾ ਪਿਆ ।"

"ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਆਪਣੇ ਗੋਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਕੰਜਾ ਚਾੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਹਰਾਮੀ ਨੇ ਮੇਰੇ... ਇਸ ਉੱਤੇ ਚੱਕ ਕੱਢ ਮਾਰਿਆ।"

"ਹੋ! ਹੋ। ਹਾਹ! ਹਾਹ!" ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਪਏ।

"ਤੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਕੀ ਆਖੇਗੀ ?"

ਬੜੀ ਮੌਜ ਵਿੱਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਛੁਰਾ ਮਾਰਨ ਤੇ ਵੱਢਣ ਦੀ ਥਾਂ, ਕਿਸੇ ਗੁੱਝੇ ਕਾਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵਹਿਸ਼ੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਮੁੱਕੇ ਮਾਰ ਮਾਰ ਜਾਨ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਚਾਰ ਕਸਾਕ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਪਿੰਡ ਕਾਬੂ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਵੀ ਵਲੂੰਧਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਾਇਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

"ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਬੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁੱਝੀ ਕੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਦੰਦ ਹੀ ਭੰਨਣ ਡਹਿ ਪਏ? ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਰਫ਼ਲਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸਨ ?"

"ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਧੁੱਤ ਹੋਏ ਹੋਏ ਸਾਂ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ।" ਕਸਾਕ ਮੋਢੇ ਹਿਲਾ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ।

ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਲਿਸ਼ਕ ਪਈਆਂ।

"ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਮਾਲ ਆ ਕਿੱਥੋਂ ਗਿਆ ?"

"ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਕਿਤੇ ਨਜ਼ਰ ਪੈ ਗਈ - ਕੋਈ ਪੰਜਾਹ ਘੜੇ- ਲਾਗਲੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਗੱਡੇ ਹੋਏ ਦਿੱਸ ਪਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਲਿਆ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਗੱਡ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ, ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਅਰਮਾਵੀਰ ਦੀ ਭੱਠੀ ਲੁੱਟ ਕੱਢੀ ਸੀ ਅਫ਼ਸਰ ਸਾਨੂੰ ਲੇਨ ਵਿੱਚ ਖਲ੍ਹਾਰ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਜੇ ਅਸੀਂ ਪਿੰਡ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਈਏ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਡੀ ਮੌਜ ਕਰਾ ਦੇਣਗੇ। ਅਸਾਂ ਆਖਿਆ, 'ਚਲੋ, ਲੁਆਉ ਘੁੱਟ ਤੇ ਅਸੀਂ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੀਮਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਧਰ ਦਿਆਂਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਨੂੰ ਦੋ ਦੋ ਬੋਤਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਅਸਾਂ ਇੱਕੋ ਵੇਰ ਚਾੜ੍ਹ ਲਈਆਂ। ਖੂਬ ਨਸ਼ਾ ਦੁਆਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਖਾਣ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਬਸ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਧੰਨ ਭੰਨਣ ਲਈ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਏ। ਰਫ਼ਲਾਂ ਕਰਕੇ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ, ਸੋ ਅਸਾਂ ਪਰੇ ਵਗਾਹ ਮਾਰੀਆਂ।"

"ਸੁਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ।" ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਮੁੱਕਾ ਉੱਘਰਦਾ ਕੁੱਦ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਪਰ ਪੈਣ ਲੱਗਾ। ਦੂਜੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਿਆ।

"ਜਾਣ ਦੇ ਦੋਸਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ ਸੀ । ਉਹ ਤਾਂ ਅਫ਼ਸਰਾਂ

ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੁਤਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।"

ਇੱਕ ਸੜਕ ਦੇ ਮੋੜ ਉੱਤੇ ਦਸਤਾ ਰੁੱਕ ਗਿਆ ਤੇ ਕਸਾਕ ਆਪਣੇ ਲਈ, ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਕਬਰ ਪੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਸਾਮਾਨ ਗੱਡੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟਾ ਉਡਾਉਂਦੀਆਂ ਆਪਣੇ ਲੰਮੇ ਸਫ਼ਰ ਉੱਤੇ ਟੁਰੀ ਗਈਆਂ। ਦੂਰ ਪਰੇ ਸੁਰਮਈ ਪਹਾੜ ਖਲ੍ਹਤੇ ਦਿੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਛਕੜੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਸਿਰਹਾਣਿਆਂ, ਕੰਬਲਾਂ, ਕੱਪੜਿਆਂ, ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਸਮੋਵਾਰ, ਨਾਲ ਲੱਦੇ ਪਏ ਸਨ ਤੇ ਸਿਰਹਾਣਿਆਂ, ਕੰਬਲਾਂ, ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੇ ਜੁੱਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਜਾਂ ਬਿੱਲੀਆਂ ਦੇ ਕੰਨ ਦਿੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਚੂਚੇ ਟੋਕਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੜ ਕੁੜ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਗਾਵਾਂ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੱਝੀਆਂ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਨਾਲ ਝੰਡਲ ਕੁੱਤੇ ਜੀਭਾਂ ਲਮਕਾਈ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਛਾਵੇਂ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੇ ਇਸ ਜਲੂਸ ਵਿੱਚ, ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦਾ ਨਿੱਕਾ ਮੋਟਾ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ ਤੁਸਿਆ ਪਿਆ ਸੀ । ਜਦ ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਲੱਦ ਲਦਾ ਕੇ, ਪਿੰਡੋਂ ਨਿਕਲ ਆਏ ਤੇ ਨਿਰੀਆਂ ਸੱਖਣੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਆਏ।

"ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ" ਲਈ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਘਾਟ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਸੋਵੀਅਤ ਸੱਤ੍ਹਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਸਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਕਈ ਵੇਰ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਖਲ੍ਹਤੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਹਾਲਾਤ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਲਾਲ ਸਿਪਾਹੀ ਆ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ ਤੇ ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਂਭ ਸਿਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਹਾਲਤ ਆਮ ਵਰਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਹੁਣ ਹਾਲਤ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵਿਗੜਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਕਸਾਕਾਂ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦੂਜਾ ਹਫ਼ਤਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੀ ਭੜਕੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਰਸਦ ਮਸਾਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਜੋਗਾ ਹੀ ਸੀ । ਨਿੱਤ ਉਹ ਇਹ ਸੁਣਨ ਦੀ ਆਸ ਲਾਈ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਕਿ, "ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤ ਸਕਦੇ ਹੋ", ਪਰ - ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆ ਪੁੱਜਦੀਆਂ ਕਿ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕਈ"ਵਿਦੇਸ਼ੀ" ਫਾਹੇ ਲਾਏ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਕੀ ਕਦੇ ਇਸ ਦਾ ਅੰਤ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਛੱਡੇ ਛਡਾਏ ਘਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ ?

ਛੱਕੜੇ ਚੀਂ ਚੀਂ ਚੀਖ਼ਦੇ, ਸਾਮਾਨ ਨਾਲ ਲੱਦੇ ਆਪਣੀ ਵਾਟੇ ਪਏ ਰਹੇ। ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਸਿਰਹਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੋਲ ਮਟੋਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚਮਕਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ । ਸਿਪਾਹੀ ਕਾੜ ਕਾੜ ਪੈਰ ਮਾਰਦੇ, ਖੇਤਾਂ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦੇ ਟੁਰੀ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਨਾ ਕੋਈ ਹਦੁਆਣੇ ਦੀ ਵੇਲ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਕੱਦੂਆਂ ਤੇ ਸੂਰਜ ਮੁਖੀ ਦੇ ਬੂਟੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਿਰੇ ਰੁੰਡ-ਮੁੰਡ ਖੇਤ ਮੂੰਹ ਅੱਡੀ ਪਏ ਸਨ। ਹੁਣ ਨਾ ਕੋਈ ਕੰਪਨੀ ਰਹੀ ਸੀ, ਨਾ ਬਟਾਲੀਅਨ ਤੇ ਨਾ ਰਜਮੈਂਟ ਸਭ ਰਲ ਗੱਡ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਸ ਦਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ। ਕੋਈ ਗਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕੋਈ ਗਾਲ਼ਾਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕੋਈ ਚਖਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਸੀ, ਕੋਈ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਛੱਕੜੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ, ਅੱਖਾਂ ਨੁਟੀ ਸਿਰ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਖਤਰੇ ਜਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਕੋਈ ਖੌਫ਼ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਕਮਾਂਡਰ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੇ ਕੋਈ ਆਖਦਾ ਕਿ ਭਈ ਬੰਦੇ ਬਣੋ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨੌਂ ਸੌ ਗਾਲ੍ਹ ਸੁਣਨੀ ਪੈਂਦੀ । ਸਭ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਰੱਖੀ ਟੁਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਉਂ ਡਾਂਗਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੋਣ। ਸਿਗਰਟ ਪੀਂਦੇ ਤੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ: "ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦ' ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਾਡਾ ਗਹਿਣਾ, ਭੱਟ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਪੁਰਾਣਾ ਰਾਜਾ ਰਾਣਾ।"

ਕੋਜੂਖਨੂੰ ਇਉਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਜਿਲ੍ਹਣ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਪਿਆ ਹੋਵੇ; ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ, ਤਾਣੀ ਵਾਂਗ ਤਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਦਸਤੇ ਦਾ ਦਸਤਾ ਸਾਰਾ ਹੂੰਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਸ ਸੀ ਕਿ ਖਤਰੇ ਦਾ ਬਿਗਲ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਜਵਾਨ ਸਾਊ ਬਣ ਜਾਣਗੇ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਬਣ ਗਏ ਸਨ, ਤੇ ਜਾਨਾਂ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾ ਕੇ ਲੜ ਮਰਨਗੇ। ਪਰ ਗੱਲ ਸੰਭਲਣ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਦੇਰ ਨਾ ਹੋ ਜਾਏ। ਉਹ ਮਾਯੂਸੀ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਜੋੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਅਚਣਚੇਤ ਹੋ ਜਾਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਜ਼ਰਾ ਸੰਭਲ ਜਾਣ।

ਇਹ ਬੇਜ਼ਾਬਤਾ ਭੀੜ ਜ਼ਾਰ ਦੀ ਕੁੱਟੀ ਮਾਰੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚੋਂ ਨੱਸੀ ਭੱਜੀ, ਲਾਲ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਆ ਵੜੀ ਸੀ ਤੇ ਹੋਰ ਜਿਹੜੇ ਲਾਲ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਆ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਨਾਈ, ਮੋਚੀ, ਧੋਬੀ, ਲੁਹਾਰ, ਤਰਖਾਣ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ, ਮਛੇਰੇ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ "ਵਿਦੇਸ਼ੀ” ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਤੰਗ ਹਾਲੀ ਵਿੱਚ ਬੀਤਿਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਉਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸੋਵੀਅਤ ਸੱਤ੍ਹਾ ਦੀ ਆਮਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਭੀੜੇ ਬੂਹਿਆਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਣਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਖਾਵੀਂ ਆਸ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਕਿਰਸਾਨ ਸਨ। ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਕੋਈ ਭਾਵੇਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਸਭ ਆਪਣੇ ਫਾਰਮ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਆਏ ਸਨ। ਕੇਵਲ ਜਿਹੜੇ ਸੌਖੇ ਸਨ, ਉਹ ਹੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤੇ ਅਮੀਰ ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਤੱਦੀ ਨਾ ਦਿੱਤੀ।

ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਸੁਹਣੇ, ਪਤਲੇ ਛੀਟਕੇ, ਘੁਟੇ ਲੱਕਾਂ ਵਾਲੇ ਕੀਊਬਨ ਕਸਾਕ ਸਨ; ਜੋ ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨ ਕੋਟ ਪਾਈ ਛੋਹਲੇ ਘੋੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਵਿਚਾਰੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਸਾਕ ਸਨ । ਬਹੁਤੇ ਜੰਗ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਧੂਏਂ ਤੇ ਗੁਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਝਲਕ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਬੁਰਦਾਰ ਲਾਲ ਰਿਬਨਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਟੋਪੀਆਂ ਪਾਈ, ਪੰਕਤੀ ਬੱਧ, ਇੱਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ, ਮੋਢਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਲਮਕਾਈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਲਿਸ਼ ਲਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਸਜਾਈ, ਘੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਅਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਵਿੱਚ, ਇਹੀ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਜਥੇਬੰਦ ਤੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਵਾਲ਼ੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ।

ਇਹ ਬੰਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ,

ਡੰਗਰ ਤੇ ਆਪਣਾ ਨਿੱਕਸੁਕ ਸਭ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ - ਘਰ ਘਾਟ ਸਭ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਛੀਟਕੇ ਪਰ ਚੁਸਤ, ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਹਿਜ ਚਾਲੇ ਭੇਡ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਪਿਆਰੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਰਿਬਨ ਬੰਨ੍ਹੀ, ਯੂਕਰੇਨੀ ਗੀਤ, ਆਪਣੀਆਂ ਤਗੜੀਆਂ ਜਵਾਨ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਂਦੇ ਲੰਘੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕੋਜੂਖ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਬੜੀਆਂ ਸਧਰਾਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਆ ਬਾਤਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ- ਉਸ ਦਾ ਮਾਣ, ਉਸ ਦੀ ਸੱਧਰ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਤੱਕਣੀ ਵਿੱਚ, ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਜਦ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਬੇਮੁਹਾਰੇ "ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ" ਉੱਤੇ ਪੈਂਦੀ, ਤਾਂ ਵਧੇਰੇ ਨਿੱਘ ਹੁੰਦਾ। ਕੋਜ਼ੂਖ ਆਪ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਸੀ।

ਆਪਣੇ ਬੀਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਟੁਰੀ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਬੰਦਾ ਭੁੱਲ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਝਾੜ ਕੇ ਪਰ੍ਹੇ ਨਹੀਂ ਸਿਟ ਸਕਦਾ। ਇੱਕ ਭੁੱਖ ਨੰਗ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹਾ ਅਨਪੜ੍ਹ ਬੰਦਾ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਹਾਲਾਂ ਜਵਾਨ ਹੀ ਸੀ, ਦੁੱਖਾਂ ਗਮਾਂ ਦਾ ਰਾਹਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਬਾਲ ਹੋਏ। ਇੱਕ ਨਾ ਇੱਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਤੇ ਇੱਕ ਉਸ ਦੀ ਘੱਗਰੀ ਨਾਲ ਲਮਕਿਆ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਓ ਸਦਾ ਭਾੜੇ ਦਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇੱਕ ਦਾਸ ਵਾਂਗ ਹੱਡੀਆਂ ਰਗੜਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਪੂਰੀ ਨਾ ਪਈ: ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦਿਨ ਕੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ਲੰਘਦੇ ਸਨ।

ਜਦ ਕੋਜੂਖਛੀਆਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਭੇਡਾਂ ਚਾਰਨ ਉੱਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਟੈਪੀ, ਖੱਡਾਂ, ਜੰਗਲ, ਭੇਡਾਂ, ਸਿਰ ਉੱਪਰੋਂ ਲੰਘਦੇ ਬੱਦਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ, ਉਸ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਸਨ।

ਮਗਰੋਂ ਇਸ ਤਿੱਖੀ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਕੁਲਕ ਕੋਲ ਹੱਟੀ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਅੱਖਰ ਉਠਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਫਿਰ ਲਾਮ ਲਗ ਗਈ। ਉਹ ਭਰਤੀ ਹੋ ਕੇ ਤੁਰਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਡਟਿਆ। ਇੱਕ ਕਮਾਲ ਦਾ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਵੇਰ, ਆਪਣੇ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਾਂ ਚਲਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਜਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਲਹਿ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਘੇਰਿਆ । ਜਦ ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਫੌਜੀ ਦਸਤੇ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਟੁਰਨ ਲੱਗੇ, ਉਸ ਆਪਣੀ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਦਾ ਮੋਘਾ ਐਸਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਭੁੰਨ ਕੇ ਧਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਇੰਝ ਭੁੰਜੇ ਡਿੱਗ ਪਏ, ਜਿਉਂ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਨੇ। ਗਰਮ ਲਹੂ ਦੀ ਫੁਹਾਰ ਉਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵੀ ਆ ਪਈ। ਉਸ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬੰਦਾ ਏਨੇ ਲਹੂ ਦੇ ਛੱਪੜ ਵਿੱਚ ਖਲ੍ਹ ਵੀ ਸਕਦਾ ਏ । ਪਰ ਉਹ ਤੁਰਕਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਭੁੱਲ ਵੀ ਗਿਆ।

ਉਸ ਦੀ ਇੱਡੀ ਵੱਡੀ ਦਲੇਰੀ ਬਦਲੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵਾਲ਼ੇ ਸਕੂਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬੜਾ ਔਖਾ ਸਮਾਂ ਲੰਘਾਣਾ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਪਾਟ ਜਾਏਗਾ। ਉਹ ਝੋਟੇ ਵਾਂਗ ਜੁੱਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ

ਲੱਗਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਸਿੱਖਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਸਰ, ਉਸ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਨ ਵਾਲੇ ਸਮੇਤ ਨਵੇਂ ਸਿਖਾਂਦਰੂਆਂ ਦੇ, ਉਸ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਕ ਕਿਰਸਾਨ ਅਫ਼ਸਰ ਬਣਨ ਟੁਰਿਆ ਏ! ਇੱਕ ਮੋਟੇ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਭੌਂਦੂ...ਹਾ...ਹਾ..ਹਾ...।

ਉਹ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਫਰਤ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵਟਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਹ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਅਣਫਿੱਟ ਸਮਝ ਕੇ, ਰਜਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਘੱਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਮੁੜ ਉਹੀ ਥਾਂ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੌਤਾਂ, ਖੂਨ ਤੇ ਪੀੜਾਂ। ਫਿਰ ਉਸ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁਕਾਣ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟ ਗਈ। ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਲੋਥਾਂ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਕਮਾਲ ਦਾ ਸੀ । ਮਨੁੱਖੀ ਭੀੜਾਂ ਤੇ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਸਭ ਕਿਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹਰ ਵੇਲੇ ਮੌਤ ਉਸ ਦੇ ਲਾਗੇ ਖਲ੍ਹਤੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ, ਕਿਸ ਵਾਸਤੇ ਗੋਡੇ ਗੋਡੇ ਲਹੂ ਵਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਕੀ ਇਹ ਸਭ ਜ਼ਾਰ ਲਈ, ਮਾਤਰ- ਭੂਮੀ ਲਈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣ ਪੰਥੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਕੇ ਸੀ । ਉਸ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕੋਲੋਂ ਕਦੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪੁੱਛੇ ਤੇ ਜਦ ਕਦੇ ਪੁੱਛੇ ਵੀ ਸਨ, ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਪੁੱਛ ਲਏ ਸਨ। ਜੋ ਕੁਝ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆਈ, ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਕ ਅਫ਼ਸਰ ਬਣਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਉਂਝ ਹੀ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਭੇਡਾਂ ਚਾਰਨ ਮਗਰੋਂ ਸੋਲਜ਼ਮੈਨ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਅਫ਼ਸਰ ਬਣਨ ਲਈ ਉਹ ਚੀਖਾਂ ਤੇ ਲਹੂਆਂ ਵਿੱਚ ਗੜੁੱਚ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਦੰਦ ਪੀਂਹਦਾ, ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਚਲਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਸ ਏਨਾ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਘਾਹ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

ਦੂਜੀ ਵੇਰ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਫ਼ਸਰੀ ਦੇ ਕੋਰਸ ਲਈ ਸਕੂਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਘਾਟ ਸੀ - ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕਈ ਵੇਰ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਮਾਂਡਰ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਹਾਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖਣਾ ਪਿਆ। ਉਹ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਉੱਪਰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਸ ਘਾਲਾਂ ਘਾਲੀਆਂ ਸਨ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਿਪਾਹੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨਾਂਹ ਨੁੱਕਰ, ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਕੀ ਇਹ ਸਭ ਜ਼ਾਰ ਲਈ, ਮਾਤਰ-ਭੂਮੀ ਲਈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣ ਪੰਥੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਕੇ ਸੀ ? ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਦੂਰ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਨ, ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਨਣ ਲੱਭਣ ਵਾਂਗ । ਜੋ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵਕਤ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ, ਉਹ ਸੀ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਜਾਣਾ, ਭਾਵੇਂ ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ । ਜੇ ਉਹ ਕਿਤੇ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੇ, ਪਿਛੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੁੰਨ ਛੱਡਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਸੇ ਵਿੱਚ ਭਲਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਗਠੀਲੇ ਕਿਰਸਾਨ ਆਗੂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਜਾਣ।

ਕਿੰਨਾ ਕਠਿਨ... ਕਿੰਨਾ ਔਖਾ ਸੀ, ਸਕੂਲ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿੱਖਣਾ... ਠੀਕ ਗੱਲ ਏ -

ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਮੱਥਾ ਪਾਟ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਹਿੰਦਸੇ ਤੇ ਕਸਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣਾ, ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਵਿੱਚ ਮਰ ਜਾਣ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਔਖਾ ਸੀ।

ਅਫ਼ਸਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੱਸ ਹੱਸ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਨੱਪਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ - ਵਾਧੂ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰ, ਜੋ ਇੱਥੇ ਆ ਵੜੇ ਸਨ- ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਹਿਲਾਂ, ਪਿੱਛੇ ਰਹਿਣਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੜਾਈ ਦੇ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ, ਕਈ ਫਜ਼ੂਲ ਦੇ ਕੰਮ ਇੱਥੇ ਕੱਢੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਵੇਖ ਕੇ, ਉਸ ਵੱਲ ਹੱਸ ਹੱਸ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਘੁੱਟਦੇ ਅਹੁ ਵੇਖੋ ਆ ਗਿਆ ਜੇ ਗੰਵਾਰ ਕਿਤੋਂ ਦਾ, ਘਚੀੜ। ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਤੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਈ ਫੇਲ੍ਹ ਕਰ ਛੱਡਦੇ, ਜੋ ਕਰੜੀ ਮਿਹਨਤ ਮਗਰੋਂ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੀਕ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ। ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰਜਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਖਰਾਬ ਹੈ।

ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਦੀ ਵਾਛੜ, ਰਟ ਰਟ ਕਰਦੀ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼... ਜਾਨ ਖਾਊ ਕੰਮ... ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਲੋਥਾਂ ਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਖਲ੍ਹਤਾ ਉਹ... ਜਿਉਂ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਵਾਢੀ ਕਰਦਾ ਕਿਰਸਾਨ।

ਇਸ ਕਿਰਸਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਝੋਟੇ ਦਾ ਬਲ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਅੱਗੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਧੁੱਸ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ - ਉਹ ਐਵੇਂ ਤਾਂ ਯੂਕਰੇਨੀਅਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਖਵਾਂਦਾ। ਭਰਵੱਟੇ ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਤੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਵਿੰਨ੍ਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ।

ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਕਾਰਨ, ਤੀਜੀ ਵੇਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਕੰਮ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਸਕੂਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।

ਤੇ ਅਫ਼ਸਰ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ, ਵੱਖੀਆਂ ਨੱਪਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਵੇਖੋ, ਉਹ ਕਿਰਸਾਨ, ਉਹ ਗੰਵਾਰ, ਘੀਚ, ਖੋਟੇ ਪੈਸੇ ਵਾਂਗ ਫਿਰ ਪਰਤ ਆਇਆ ਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਵੇਰ ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ, ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਠੀਕ ਨਹੀਂ, ਰਜਮੈਂਟ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।

ਫਿਰ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਨੇ ਚਿੜ੍ਹ ਕੇ, ਦਖਲ ਦੇਂਦਿਆਂ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ: "ਉਸ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ... ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਘਾਟ ਹੈ।"

ਘਾਟ, ਹੈ ਸੀ ਕਿਤੇ ? ਅਵੱਸ਼, ਮੋਰਚਿਆਂ ਉੱਤੇ - ਕਿਉਂਕਿ ਪਿਛਾੜੀ ਜਮਘਟ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੋ ਕੋਜੂਖ ਨੂੰ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜਦ ਉਹ ਰਜਮੈਂਟ ਵਿਚ ਪਰਤ ਕੇ ਆਇਆ, ਉਸ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਿੱਲੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਸ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਬਣਾ ਲਈ ਸੀ । ਉਹ ਬੜਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਤੇ ਦੁਖੀ ਸੀ। ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਇਸ ਕਰਕੇ, ਕਿ ਉਹ ਜੋ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਬੜੀਆਂ ਕਠਨਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ, ਉਹ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਦੁਖੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਲੱਗਾ ਇਹਨਾਂ ਬਿੱਲਿਆਂ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣਿਆਂ ਸਾਥੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲੋਂ

ਉਹ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਾਧਾਰਨ ਜਵਾਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਇੱਕ ਸਖਣੇਪਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਸੀ।

ਅਫ਼ਸਰ ਸਿੱਧੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ, "ਕਿਰਸਾਨ", "ਗੰਵਾਰ", "ਘੀਚੜ", ਨਾ ਆਖਦੇ, ਪਰ ਇੱਧਰ ਉਧਰ ਖਾਣੇ ਦੇ ਕਮਰਿਆ ਵਿੱਚ, ਤੰਬੂਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਜਿੱਥੇ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਲੱਗੇ ਵੀਤੀਆਂ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਖਲ੍ਹਤੇ ਹੁੰਦੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਕਲਾਪਾ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਪਰ ਜੋ ਕੁਝ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆਖ ਸਕਦੇ, ਅੱਖਾਂ, ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੇ ਸੈਣਤਾਂ ਨਾਲ ਆਖ ਜਾਂਦੇ: "ਇੱਕ ਕਿਰਸਾਨ.... ਕਮੀਨਾ ਘੀਚੜ... ਟੁੱਚਾ ਗੰਵਾਰ ।"

ਉਹ ਦਿਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਘਿਣ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉੱਪਰੋਂ ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ ਹੀ ਦਿੱਸਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਤੇ ਜਵਾਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜੁਦਾਈ ਤੋਂ, ਬੜੇ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਲੋਥਾਂ ਵਿੱਚ ਖਲ੍ਹਤੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਈ ਰੱਖਿਆ।

ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਸਭ ਕੁਝ ਡਗਮਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ: ਆਰਮੇਨੀਆ ਦੇ ਪਹਾੜ, ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਦਸਤੇ, ਸਿਪਾਹੀ, ਜਰਨੈਲ, ਡਰੇ ਸਹਿਮੇ ਚਿਹਰੇ, ਖਾਮੋਸ਼ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਉੱਤੇ ਮਾਰਚ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਬਰਫ਼। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਧਰਤੀ ਪਾਟ ਗਈ ਹੋਵੇ ਤੇ ਇਸ ਪਾੜ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਝਲਕਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੋਵੇ, ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਚਰੋਕਣੀ ਉੱਥੇ ਛੁਪੀ ਪਈ ਸੀ, ਜੋ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸੀ, ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ- ਪਰ ਹੈ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ... ਇੱਕ ਸੱਚਾਈ।

ਲੋਕ ਆਏ, ਪਤਲੇ ਦੁਬਲੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਵਾਲੇ, ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੀਲੇ ਚਿਹਰੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਮੁਘਾਰ ਨੂੰ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਛੁਪੀ ਨਫ਼ਰਤ ਝਾਕਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ, ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਵਿਦਰੋਹੀ ਗੁਲਾਮੀ।

ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਕੋਜੂਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਲੱਗੇ ਬਿੱਲਿਆਂ ਦਾ ਬੜਾ ਪਛਤਾਵਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕਦੇ ਉਸ ਇੰਨੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਝਾਗੀਆਂ ਸਨ । ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਫੀਤੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਰਤੀਆਂ, ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਜਦ ਅਕਤੂਬਰ ਦੀ ਗਰਜ ਦਾ ਕਾਂਬਾ ਉਸ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਫੀਤੀਆਂ ਭਰੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਲਾਹ ਕੇ ਪਰੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉਹ ਸਾਹੋ ਸਾਹ ਹੋਇਆ, ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤ ਰਹੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਅਥਾਹ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਲਿਆ ਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਨਾਲ ਤੁਸੇ ਇੱਕ ਟਰੱਕ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਜਾ ਛੁਪਿਆ। ਉੱਚਾ ਉੱਚਾ ਗਾਉਂਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਭਗੌੜੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਢੂੰਡਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਸਭ ਕੁਝ ਖੇਰੂੰ ਖੇਰੂੰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ; ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇ ਕਾਇਮ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਸ ਕਰਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਰਲਗੱਡ ਤੇ ਬੇਯਕੀਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਕਸਾਕ "ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ" ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭ ਲੱਭ ਕੇ ਪਾਰ ਬੁਲਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਰਤੀ ਤੇ ਬਾਗੀ ਮਲਾਹ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜਹਾਜ਼ ਪੁੱਠੇ ਕਰ ਛੱਡੇ ਸਨ, ਕੀਊਬਨ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਆ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ ਕੀ ਸੀ, ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਜਾਗ ਲੱਗ ਗਈ। ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਹੀ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤਾ। ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਫਾਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਸੱਤ੍ਹਾ ਦੀ ਜੈ ਜੈ ਕਾਰ ਹੋ ਗਈ।

ਭਾਵੇਂ ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਸਿਆਸੀ ਬੋਲ- ਜਮਾਤਾਂ, ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ, ਜਮਾਤੀ ਸਬੰਧ- ਦੀ ਏਨੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦੀ, ਪਰ ਜੋ ਕੁਝ ਕਿਰਤੀ ਆਖਦੇ ਸਨ, ਕਿਸੇ ਅੰਦਰਲੀ ਸੂਝ ਸਦਕਾ ਉਹ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸ ਦੀ ਘ੍ਰਿਣਾ, ਇਸ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਪਛਾਣ ਅੱਗੇ ਫਿੱਕੀ ਪੈ ਗਈ - ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ ਸੀ, ਉਹ ਤਾਂ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਤੇ ਬੁਰਜੂਆ ਦੇ ਭਾੜੇ ਦੇ ਟੱਟੂ ਸਨ।

ਮੋਢੇ ਦੀਆਂ ਫੀਤੀਆਂ ਨੇ, ਜੋ ਉਸ ਏਨੀ ਗੁਸਤਾਖੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਦਾਗ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਕਿਰਸਾਨ ਭਾਵੇਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਹੈ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਲ ਵੇਖਣ ਜਿਉਂ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਉਹ ਯੂਕਰੇਨੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ, ਆਪਣਾ ਆਪ ਮਿਟਾ ਕੇ, ਇਸ ਦਾਗ ਨੂੰ ਧੋ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਤਾਂਘ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਤਨਮਨ ਬਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਫਿਰ ਭਾਣਾ ਵਰਤ ਗਿਆ: ਗਰੀਬ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਨੇ ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਦਾ ਖੁਰਾ ਖੋਜ ਮੇਟਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਚੁੱਕ ਲਏ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜਿਸ ਕੋਲ ਦੇ ਪਜਾਮੇ ਵੀ ਸਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਏਸੇ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਗਿਣ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਘਰੋ ਘਰੀ ਜਾ ਕੇ ਤਲਾਸ਼ੀਆਂ ਲਈਆਂ, ਬੂਹੇ, ਟਰੰਕ, ਜੰਦਰੇ ਭੰਨ ਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ ਤੇ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਲਿਆ। ਜੋ ਜਿਸ ਦੇ ਹੱਥ ਆਇਆ, ਉਸ ਉਹੀ ਪਾ ਲਿਆ। ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇਹੀ ਭਾਵ ਸੀ।

ਉਹ ਕੋਜ਼ੂਖ ਦੀ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਦੀ ਝੁੱਗੀ ਵਿੱਚ ਗਏ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੱਪੜੇ ਕੱਢ ਲਿਆਂਦੇ। ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਾਟੀ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਟੁੱਟਾ ਟੋਪ ਤੇ ਪੈਰੀਂ ਪਾਟੇ ਬੂਟ ਪਾਈ ਘਰ ਪਰਤਿਆ, ਤਾਂ ਪਾਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਲੱਭਾ; ਉਸ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਕੋਲ ਵੀ ਇੱਕ ਸਕਰਟ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਉਸ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ; ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕ ਕੇ ਇੱਕੋ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸੁਰਤ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਸਾਕਾਂ ਦੀ ਬਰੋਬਰੀ ਉੱਤੇ ਲਿਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਪਰ ਜਦ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਵੰਡਾਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਪੇਸ਼ ਆਈ- ਕੀਊਬਾਈ

ਉਬਲ ਪਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸੋਵੀਅਤ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਹੂੰਝ ਕੇ ਪਰੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ।

ਤੇ ਹੁਣ ਕੇਖ ਚੀਕਦੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ, ਬੁੜ ਬੁੜ ਕਰਦੇ ਰੀਫੂਜੀਆਂ, ਫੁਰਕਾੜੇ ਮਾਰਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਉੱਡਦੀ ਧੂੜ ਵਿੱਚ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

8

ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਆਖਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬੜਾ ਰੋਲ-ਘਚੋਲੇ ਵਾਲਾ ਸੀ: ਟੁਟੀਆਂ ਭੱਜੀਆਂ ਫੌਜੀ ਯੂਨਿਟਾਂ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਟੋਲਿਆਂ ਨੇ, ਆਫਤ ਖੜ੍ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ; ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ, ਰੋਣ, ਰੋਲਾ ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਛਿੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸਿਉਂ, ਤਾੜ ਤਾੜ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।

ਰੁੱਕ ਰੁੱਕ ਕੇ, ਛੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਆਉਂਦੀ।

ਕੋਜੂਖਆਪਣੇ ਫੌਜੀ ਦਸਤੇ ਤੇ ਰੀਫ਼ੂਜੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅੱਗੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ ਦੂਜੇ ਦਸਤੇ ਤੇ ਰੀਫੂਜੀਆਂ ਨਾਲ, ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਦੂਜੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵੀ, ਕਸਾਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਤਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਲਗਾਤਾਰ ਆਈ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇੱਕ ਸੌੜੀ ਜਿਹੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਆ ਜੁੜੇ ਸਨ । ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਫੌਜੀਆਂ ਤੇ ਨਾ ਕਸਾਕਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ਣਾ ਹੈ। ਸਭ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਜਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਜਾਂ ਫਾਹੇ ਲਾ ਦੇਣਾ ਹੈ ਤੇ ਜਾਂ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ।

ਕਈ ਵੇਰ ਬੇਵਸੀ ਦੀ ਹਵਾ ਉੱਡੀ: "ਸਾਡਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਸਾਡੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਬਦਲੇ ਸਾਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ!' ਤੇ ਜਦ ਗੋਲਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੋਰ ਦਿਲ ਕੰਬਾਣ ਲੱਗੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਲੰਬੂਆਂ ਵਾਂਗ ਭੜਕ ਉੱਠੇ: "ਜਿਸ ਹੀਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਬਚਾ ਲਓ। ਨੱਸ ਜਾਓ, ਜਵਾਨੋ।"

ਕੋਜ਼ੂਖ ਦੇ ਦਸਤੇ ਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ, ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਮਾਰ ਭਜਾਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇਸ ਭਾਜੜ ਨੂੰ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ, ਪਰ ਗੱਲ ਸਾਫ਼ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਕਾਰਾ ਵਰਤ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਸੀ।

ਕਮਾਂਡਰ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਜਲਸਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਸਿੱਟਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ। ਕੋਈ ਵੀ ਇਹ ਨਾ ਦੱਸ ਸਕਿਆ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਘੜੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਫਿਰ ਕੋਜ਼ੂਖ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ:

"ਇਕੋ ਮੌਕਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਟੁਰਦੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲੀਏ। ਅਸੀਂ ਬਸ ਟੁਰ ਹੀ ਪਈਏ।"

"ਜੇ ਤੂੰ ਕੋਈ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਦਸਤੇ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ

ਦਿਆਂਗਾ।" ਸੱਪ ਵਰਗੀ ਕਾਲੀ ਦਾਹੜੀ ਵਾਲਾ ਸਮੋਲੋਦੁਰੋਵ, ਚਿੱਟੇ ਦੰਦ ਕੱਢਦਾ ਬੋਲਿਆ। "ਸਾਨੂੰ ਪੂਰੇ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਭੱਜਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ।"

ਅੱਧੇ ਕੁ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ, ਕੋਜ਼ੂਖ ਦਾ ਦਸਤਾ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜ਼ੁਰੱਅਤ ਨਾ ਪਈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਵੇ ਦਸਤੇ ਦੇ ਟੁਰਦਿਆਂ ਹੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿਪਾਹੀ ਤੇ ਰੀਫ਼ੂਜੀ ਸਹਿਮ ਦੇ ਮਾਰੇ ਹੋਏ, ਛੱਕੜਿਆਂ ਡੰਗਰਾਂ ਸਮੇਤ, ਵਾਹੋ ਦਾਹੀ ਦੌੜ ਪਏ ਤੇ ਸਾਰਾ ਰਾਹ ਰੁੱਕ ਗਿਆ । ਏਡੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਭੱਜਣ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਕਈ ਟੱਕਰ ਖਾ ਕੇ ਖਾਈਆਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਏ ਤੇ ਵਹੀਰ ਦੀ ਵਹੀਰ ਅਜਗਰ ਸੱਪ ਵਾਂਗ ਗੈਂਗਦੀ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਈ।

9

ਉਹ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਤੇ ਪੂਰੀ ਰਾਤ ਚੱਲਦੇ ਰਹੇ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੀਲਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਕਾਫ਼ਲਾ ਮੁੱਖ-ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਸਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਖਲ੍ਹ ਗਿਆ। ਅਕਾਸ਼ ਉੱਤੇ ਖਿੜੇ ਤਾਰੇ, ਏਨੇ ਨੇੜੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ ਜਿਉਂ ਹੱਥ ਨਾਲ ਛੋਹੇ ਜਾਣਗੇ। ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂ ਸ਼ਾਂ ਕਰਦਾ ਪਾਣੀ ਆਪਣੀ ਚਾਲੇ ਵਗੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਧੁੰਦ ਤੇ ਚੁੱਪ ਚਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜਾਂ, ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈਆਂ ਨੂੰ ਵਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਿਰਫ਼ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸੁੰਮਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਝੱਟ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਸ਼ ਲਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਤਾਰੇ, ਫਿੱਕੇ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਰੁੱਖ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟੀ ਧੁੰਦ ਖੱਡਾਂ ਉੱਤੇ ਪਸਰ ਗਈ। ਕਾਫ਼ਲਾ ਫਿਰ ਚਾਲੇ ਪੈ ਗਿਆ ਤੇ ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਜਿਉਂ ਟੁਰਨ ਲੱਗ ਪਈ।

ਦੂਰੋਂ ਪਹਾੜੀ ਸਿਲਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁੰਧਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਢਲਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨੀਲੀ ਭਾਹ ਮਾਰਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਸਿੱਟਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਦਾ ਮੁਹਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਪਹਾੜ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਅਚਾਨਕ ਰੁੱਕ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਦੂਰ ਤੀਕ ਫੈਲੀ, ਇੱਕ ਵੱਲ ਵਲੇਵੇਂ ਖਾਂਦੀ ਅਤਲ ਖਾੜੀ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਮੱਧਮ ਮੱਧਮ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਜਿਹਾ ਦਿੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਕਸਬੇ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਦੂਰ ਤੀਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਨੀਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਇੱਕ ਕੰਧ ਜਿਹੀ ਖਲ੍ਹਤੀ ਦਿੱਸਦੀ ਸੀ।

"ਅਹੁ ਵੇਖੋ, ਸਮੁੰਦਰ।"

"ਪਰ ਇਹ ਕੰਧ ਵਾਂਗ ਕਿਉਂ ਖਲ੍ਹਤਾ ਹੋਇਆ ਏ?"

"ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨਾ ਪਵੇਗਾ।"

“ਪਰ ਉਹ ਕਿਵੇਂ, ਕੱਢੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਉ ਤਾਂ ਕੰਧ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿੱਸਦੀ ਏ ?"

"ਕਿਉਂ, ਤੁਸਾਂ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਦ ਮੂਸਾ ਯਹੂਦੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਸਰੀਆਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਲਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਤਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਕੰਧ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਇਸ ਖੁਸ਼ਕੀ ਉੱਤੋਂ ਲੰਘ ਗਏ ਸਨ।"

“ਪਰ ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਏ ਕਿ ਰਾਹ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਈਂ, ਇਹ ਸਗੋਂ ਅੱਗੋਂ ਸਾਡਾ ਰਾਹ ਡੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

"ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰ ਗਰਾਸਕਾ, ਤੇਰੇ ਨਵੇਂ ਬੂਟਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਭਿੱਜਣ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੇ।"

ਹੱਸਦੇ ਖੇਡਦੇ ਤੇ ਗਾਉਂਦੇ, ਉਹ ਢਲਾਈ ਤੋਂ ਲਹਿੰਦੇ ਗਏ। ਸਭ ਹੇਠਾਂ ਹੀ ਹੇਠਾਂ ਚੱਲੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਅੱਗੇ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਜੰਗੀ ਜਹਾਜ਼, ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖਲ੍ਹਤੇ, ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਧੂਏ ਦੇ ਮੁਹਲੇ ਛੱਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕੋਲ, ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਗਰਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਹਾਜ਼ ਖਲ੍ਹਤੇ, ਨੀਲਾ ਨੀਲਾ ਧੂਆਂ ਛੱਡ ਰਹੇ ਸਨ।

ਪਹਾੜ ਦੇ ਮੱਥੇ ਤੋਂ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਮਾਰਚ ਕਰਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਮਗਰੋਂ ਟੋਲੀਆਂ, ਟੁਰੀ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ, ਸਾਰੇ ਹੀ ਡੂੰਘੇ ਨੀਲੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਝਿਲਮਿਲ ਝਿਲਮਿਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਉਹਨਾਂ ਮਗਰੋਂ, ਸਾਮਾਨ ਗੱਡੀਆਂ ਉਤਰਦੀਆਂ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਸਿਰ ਮਾਰਦੇ ਘੋੜੇ, ਪਰਛੱਡੇ ਮਾਰ ਕੇ ਦੌੜਦੀਆਂ ਗਾਵਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੋਟੀਆਂ ਚੁੱਕੀ ਮੁੰਡੇ । ਕਈ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਦੌੜ ਕੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਲਏ ਤਾਂ ਜੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜਦੇ ਢਲਾਈ ਸੌਖੀ ਢਲ ਜਾਣ। ਕਾਫ਼ਲਾ ਢਲਾਈ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਿੱਛੇ ਦੇਵ ਦਾ ਦੇਵ ਖਲ੍ਹਤਾ ਪਹਾੜ, ਵੇਖ ਵੇਖ ਮੁਸਕਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਵੱਲ ਵਲਾਵੇਂ ਖਾਂਦੀ ਵਹੀਰ, ਕਸਬੇ ਦੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਵੱਲ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਹ ਖਾੜੀ ਦੇ ਸੀਮਿੰਟ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਲੰਘ ਗਏ ਤੇ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਬੰਜਰ ਬੇਜਰ ਪਹਾੜ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨੀਲਾ ਸਮੁੰਦਰ ਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਨਾ ਕਿਤੇ ਧੂੰਏਂ ਦੀ ਲਕੀਰ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਜਹਾਜ਼: ਬਸ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਛੇ ਪੱਥਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਝੱਗ ਹੀ ਝੱਗ ਦਿੱਸਦੀ ਸੀ ਤੇ ਦੂਰ ਤੀਕ ਫੈਲੀ ਕੁਦਰਤ ਰਾਣੀ ਦੀ ਦਿਲ ਹਲੂਣੀ ਚੁੱਪ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿਰਦਾ ਹੀ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਸੀ।

"ਅਹੁ ਵੇਖੋ, ਸਮੁੰਦਰ ਫਿਰ ਪੱਧਰਾ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ !"

"ਤੇਰਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਏ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਕੰਧ ਵਾਂਗ ਹੀ ਖਲ੍ਹਤਾ ਰਹਿਣਾ ਸੀ ? ਜਿਸ ਵੇਲ਼ੇ ਅਸੀਂ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਸਾਂ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਠੱਠਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੇ ਇਹ ਇੰਝ ਹੀ ਖਲ੍ਹਤਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਕਿਵੇਂ ਲੰਘਦੇ ?"

“ਪਰ ਗਰਾਸਕਾ, ਤੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਹੋਇਆ, ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਨਵੇਂ ਬੂਟਾਂ ਨੇ ਭਿੱਜ ਜਾਣਾ ਏ।"

ਗਰਾਸਕਾ ਆਪਣੇ ਬੂਟ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜੀ ਤੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਰਫ਼ਲ ਟਿਕਾਈ, ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਭ ਮੋਜ ਵਿੱਚ ਆਏ, ਖਿੜ ਖਿੜ ਕਰਦੇ ਹੱਸੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸਨ, ਉਹ ਹੱਸਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੱਸੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਹੱਸਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਣੀ ਏ।

ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ:

"ਸਾਡੇ ਲਈ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਹੈ ਬਚਣ ਦਾ ਕੋਈ ਵਸੀਲਾ ਨਹੀਂ। ਇੱਧਰ ਪਾਣੀ, ਉੱਧਰ ਪਹਾੜ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ - ਕਸਾਕ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਾਹ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਏ, ਇਹ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਬਸ, ਸਿਵਾਏ ਟੁਰੀ ਜਾਣ ਦੇ, ਦੂਜਾ ਕੋਈ ਵਸੀਲਾ ਨਹੀਂ।"

ਕਾਫ਼ਲੇ ਦਾ ਮੁਹਰਲਾ ਹਿੱਸਾ, ਚਿਰੋਕਣਾ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ, ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਪਿਛਲਾ ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਢਲਾਈ ਉੱਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਢਲੀ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਜਰਮਨ ਕਮਾਂਡਰ, ਜੋ ਜੰਗੀ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਇਹ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿ ਵਹੀਰ ਦੀ ਵਹੀਰ ਸਾਡੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਆਏ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਕੈਸਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੈ। ਉਸ ਫਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਸਭ ਬੰਦੂਕਾਂ, ਗੋਲੀਆਂ, ਘੋੜੇ, ਛਕੜੇ, ਸਿਪਾਹੀ, ਤੀਵੀਂਆਂ ਤੇ ਬੱਚੇ ਤੇ ਖਾਧ ਸਮੱਗਰੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤੇ ਅਗਲੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਲਈ, ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।

ਪਰ ਭੂਰਾ ਅਜਗਰ ਸੱਪ, ਵੱਲ ਪੇਚ ਖਾਂਦਾ, ਤੇਜ਼ ਚਾਲੇ ਆਪਣੀ ਵਾਟੇ ਪਿਆ ਰਿਹਾ। ਗਾਵਾਂ ਕੁੱਦਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਛੱਕੜਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗੇ ਬੱਚੇ, ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਭੁੜਕਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਵਾਰ, ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਬਕਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ, ਦੁੜਾਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਲਗਾਤਾਰ, ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਢਲਣ ਦਾ ਇੱਕ ਰੋਲਾ ਜਿਹਾ ਆਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਵਹੀਰ ਦੀ ਵਹੀਰ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਵਲ੍ਹੇਟੀ, ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਪੈਂਡਾਂ ਮੁਕਾਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਕਸਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖੀ ਲਹਿਰ, ਛਕੜੇ ਗੱਡੇ-ਗੱਡੀਆਂ, ਬਾਲ, ਡੰਗਰ, ਤੇ ਸਾਜੋ ਸਾਮਾਨ ਸਿਰਾਂ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕੀ, ਇਸ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਆ ਜੁੜੀ। ਗੱਡਿਆਂ ਤੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੇ ਪਹੀਏ ਤੇ ਧੁਰੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਆ ਫਸੇ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੀ ਗਿਣਤੀ ਮਲਾਹਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਮਲਾਹਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਗੋਲ ਗਲਮੇ ਤੇ ਨੀਲੇ ਕਾਲਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਕਿਟਾਂ ਤੇ ਗੋਲ ਟੋਪੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛੇ ਪੀਲ਼ੇ- ਕਾਲੇ ਰਿਬਨ ਝੂਲ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦੇ ਕਈ ਰੰਗ ਤੇ ਨਮੂਨੇ ਸਨ -ਵਿੱਚੇ ਬੱਘੀਆਂ, ਵਿੱਚ ਛੱਕੜੇ। ਬੱਘੀਆਂ ਉੱਤੇ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਚਿੱਤਰ ਉਲੀਕੇ ਹੋਏ। ਕੋਈ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਮਲਾਹ, ਗੰਦੀਆਂ ਤੋਂ ਗੰਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ-ਕੱਢਦੇ, ਸਾਮਾਨ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਲੱਦੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਜਰਮਨ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੁੱਕ ਜਾਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।

ਫਿਰ ਇਸ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਦੀ, ਜੰਗੀ ਜਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਬੰਮ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਹਾੜਾਂ, ਦੁਰਗਾਂ ਤੇ ਦੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਲੰਘ ਗਈ। ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਹੇਠਾਂ ਰਿੜ੍ਹਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਗੂੰਜ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੀਕ ਸ਼ਾਂ ਸ਼ਾਂ ਕਰਦੀ ਲੰਘ ਗਈ।

ਇਸ ਵਾਟੇ ਪਈ ਵਲ ਪੇਚ ਖਾਂਦੀ ਟੁਰੀ ਜਾਂਦੀ ਵਹੀਰ ਉੱਤੋਂ, ਪੇਤਲਾ ਜਿਹਾ ਧੂੰਆਂ, ਹੌਲੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਾਂਗ ਲੰਘ ਗਿਆ।

ਇੱਕ ਭੂਸਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਘੋੜਾ, ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਹੱਟਦਾ ਗਿਆ, ਹੱਟਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਧਾਂਹ ਕਰ ਕੇ ਦੋਵੇਂ ਥੰਮਾਂ ਨੂੰ ਭੰਨਦਾ ਤੋੜਦਾ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਕਈ ਬੰਦੇ ਭੱਜ ਕੇ ਉਸ ਵੱਲ ਵਧੇ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਅੱਯਾਲ, ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਪੂਛ, ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਲੱਤਾਂ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਮੱਥੇ ਦੀ ਲਿਟ, ਸਭ ਨੇ ਸੜਕ ਤੋਂ ਖਿੱਚਦੇ ਖਿਚਾਂਦੇ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਕੜੇ ਸਮੇਤ ਇਕ ਖੱਡ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਮਾਨ ਵਾਲੀ ਵੱਡੀ ਗੱਡੀ ਦਾ ਅੱਗ ਰਾਹ ਨਾ ਰੁੱਕ ਜਾਏ। ਰੋਂਦੀ ਰੋਂਦੀ ਵੱਡੀ ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ ਤੇ ਅੰਕਾ ਕੋਲੋਂ, ਉਸ ਪੁੱਠੇ ਹੋਏ ਛੱਕੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ, ਉਹਨਾਂ ਖਿੱਚ ਕੇ ਲਾਹ ਲਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਰੋਈ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪੋਟਲੀਆਂ ਦੂਜੇ ਛੱਕੜੇ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਪੈਦਲ ਟੁਰ ਪਈਆਂ । ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਜੋਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਪਟੇ ਲਾਹ ਲਏ।

ਜੰਗੀ ਜਹਾਜ਼ ਉੱਤੋਂ ਫਿਰ ਇੱਕ ਲਾਲੀ ਦੀ ਭਾਹ ਮਾਰਦੀ ਜੀਭ ਜਿਹੀ ਲਿਸ਼ਕੀ ਤੇ ਇੱਕ ਧਮਾਕਾ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਸਾਰੇ ਕਸਬੇ ਨੂੰ ਝੁਣਦਾ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ, ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦਾ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ, ਫਿਰ ਚਿੱਟੇ ਧੂੰਏਂ ਦੀ ਚਾਦਰ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉੱਡਦੀ ਲੰਘ ਗਈ। ਕਈ ਬੰਦੇ ਕਰਾਂਹਦੇ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਏ । ਇੱਕ ਛੱਕੜੇ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਲੋਭੀ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ੁਲਫਾਂ ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਦਾ ਥਣ ਫੜੀ, ਚੁੰਘਦਾ ਚੁੰਘਦਾ ਪੱਥਰ ਦਾ ਪੱਥਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਥਣ ਛੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਡੋਡੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਲੋਕ ਉਸ ਵੱਲ ਦੌੜੇ, ਪਰ ਉਸ ਰੋਹ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪਣਾ ਥਣ, ਜੋ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਕਰਕੇ ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਚੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਛਣਕ ਕੇ ਸਾਂਭ ਲਿਆ। ਬੱਚੇ ਦੀਆਂ ਅੱਧ ਮੁੰਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਤਾੜੇ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਮੂੰਹ ਪੀਲਾ ਭੂਕ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਵਹੀਰ, ਕਸਬੇ ਉਦਾਲਿਉਂ ਵੱਲ ਖਾਂਦੀ ਲੰਘੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

ਫਿਰ ਪਹਾੜ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ, ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਲਾਲੀ ਵਿੱਚ, ਘੋੜੇ ਤੇ ਬੰਦੇ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਦੂਰੋਂ ਏਨੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਉਂ ਟਿਮਕਣੇ ਹੋਣ। ਉਹ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਬਰੇ ਕੀ ਖਿਲਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਤਕਦੇ ਅਚਾਨਕ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਏ। ਫਿਰ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ, ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਚਾਰ ਵਾਰੀ, ਧੁੰਮ ਬੂੰਮ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜੀ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਾਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੀਖਦੀ ਲੰਘ ਗਈ । ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਧੂਏਂ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਬੱਦਲ ਤਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਕਰਾਂਹਦੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ, ਘੋੜਿਆਂ, ਗਾਵਾਂ, ਤੀਵੀਂਆਂ, ਮਰਦਾਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋਥਾਂ ਵਿਛ ਗਈਆਂ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਸੇ ਰੋਂਦੇ ਚੀਖਦੇ ਤੇ ਦਮ ਤੋੜਦੇ ਨੂੰ ਘਸੀਟ ਕੇ ਛਕੜੇ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਕਈ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਹੀ ਚਿੱਤ ਹੋ ਗਏ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਘੜੀਸ ਕੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ਲਾ ਖਬਰੇ ਕਿਹੜੀ ਮੰਜ਼ਲ ਵੱਲ ਫਿਰ ਰਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ।

ਕੈਸਰ ਦੇ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਕੋਲੋਂ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਸਹਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਜ਼ਬਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਆਪ ਭਾਵੇਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦੇਵੇ, ਪਰ ਦੂਜਾ ਕੋਈ ਉਸ

ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਬਗੈਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ! ਜੰਗੀ ਜਹਾਜ਼ ਉੱਤੇ ਲੱਦੀ ਤੋਪ ਦਾ ਲੰਮਾ ਸਿਰਾ ਉੱਚਾ ਹੋਇਆ ਧੁੰਮ ਚੁੰਮ ਕਰਦੀ, ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਲ ਜੀਭ ਅੱਗ ਸੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਅਤਲ ਖਾੜੀ ਉੱਤੋਂ, ਸਾਮਾਨ ਗੱਡੀਆਂ ਉੱਤੋਂ, ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਸ਼ੂਕਦੀ ਲੰਘੀ ਤੇ ਧਾਹ ਕਰਕੇ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੇ ਜਾ ਡਿੱਗੀ, ਜਿੱਥੇ ਮਾਸਾ ਮਾਸਾ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਕੋਲ ਖਲ੍ਹ ਗਏ। ਫਿਰ ਹਿੱਲ ਜੁਲ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਗੋਲਿਆਂ ਦੀ ਬੈਟਰੀ ਨੇ ਕਮਾਂਡੈਂਟ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਤੇ ਉੱਡਦਾ ਧੂੰਆਂ ਗੋਬਨ ਉੱਤੋਂ ਤਰਦਾ ਲੰਘ ਗਿਆ।

ਗੋਬਨ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਲੱਗ ਗਈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਿੰਮਨੀਆਂ, ਭਰ ਭਰ ਕੇ, ਕਾਲਾ ਸਿਆਹ ਧੂੰਆਂ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਉਹ ਬੜੇ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਨੀਲੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਜਿਉਂ ਦੋਫਾੜ ਹੋ ਗਏ। ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਨੀਲਾਪਣ ਫਿੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੈਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਕੰਬ ਉੱਠੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ, ਜਿਉਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਤੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਉੱਤੇ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਸਿੱਲਾਂ ਧਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੋਣ। ਘਰਾਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਤੇ ਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਅੱਡੇ ਗਏ ਤੇ ਝੱਟ ਕੁ ਲਈ, ਜਿਉਂ ਲੋਕਾਈ ਗੁੰਗੀ ਹੋ ਗਈ।

ਪਹਾੜ ਦੇ ਉੱਤੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਘਣੀ, ਹਰੀ, ਕਾਲੀ ਜਿਹੀ ਠੋਸ ਵਸਤੂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵਿੰਨ੍ਹ ਸਕਦੀਆਂ, ਉਭਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਕਸਾਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਸ਼ੁਦਾਈਆਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਪਾਗਲ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਬਕਾਂ ਮਾਰਦੇ, ਇਸ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਧੂੰਏਂ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬਚੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਬੰਦੂਕ ਫੜ੍ਹੀ, ਸਰਪਟ ਦੁੜਾਂਦੇ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੋਂ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਹਰੀ ਕਾਲੀ ਗਹੀਰ, ਜੋ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਖਿਲਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ।

ਇਸ ਅਮਾਨਵੀ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਪਾਟ ਗਈ ਤੇ ਕਬਰਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਅੱਡੇ ਗਏ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਝੁਲਸੇ ਹੋਏ ਚਿਹਰੇ, ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਥਾਈਂ ਖੁੱਡਾਂ, ਪਾਟੇ ਤੇ ਲਿਬੜੇ ਬੋ ਮਾਰਦੇ ਕੱਛੇ ਪਾਈ, ਮੰਦੇ ਹਾਲ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਪਾਸੇ ਧੂਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ -ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ । ਕਈ ਖਾਮੋਸ਼ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਅੱਖਾਂ ਟਿਕਾਈ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਈ ਕਰਾਂਹਦੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਘੜੀਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਈ ਬਸਾਖੀਆਂ ਉੱਤੇ ਉਛਲਦੇ, ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਰਹੇ ਸਨ ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਉਹ ਨਿਰਾ ਧੜ ਹੀ ਝੁਲਾਈ, ਲੱਤਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਫੇਰ, ਖਬਰੇ ਕੀ ਗਿੱਘੀਆਂ ਤੇ ਪਾਟੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਲਾ ਪਾਂਦੇ, ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਫਿਰ ਜਿਉਂ ਇੱਕ ਖਲਾਅ ਵਿੱਚੋਂ, ਇੱਕ ਪਤਲੀ ਚੀਖ਼ਦੀ ਆਵਾਜ਼, ਕਿਸੇ ਘਾਇਲ ਪੰਛੀ ਦੀ ਕੁਰਲਾਟ ਵਾਂਗ ਆਈ

“ਪਾਣੀ, ਪਾਣੀ... ਪਾ... ਣੀ।" ਤਪੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ, ਜਿਉਂ ਕੋਈ ਪਿਆਸਾ ਪੰਛੀ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਹੋਵੇ।

ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਆਦਮੀ ਪਾਟੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸ ਦਾ ਮੁਰਦਾਰ ਸਰੀਰ

ਦਿੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਸੁੰਨ ਹੋਈਆਂ ਲੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਭਾਰ ਪਾਂਦਾ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਝਾਕਦਾ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੀਲੀਆਂ ਪਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਸਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

"ਪਾਣੀ... ਪਾ.. ਣੀ....!"

ਇੱਕ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਰਗੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ ਨਰਸ, ਆਪਣੀ ਚੀਥੜੇ ਹੋਈ ਬਾਂਹ ਉੱਤੇ ਫਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਲਾਲ ਕ੍ਰਾਸ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਚਿਪਕਾਈ, ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਨੱਸੀ।

"ਰੁੱਕ ਜਾ, ਮਿਤਿਆ। ਕਿੱਥੇ ਚੱਲਿਆ ਏਂ ? ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਆਵਾਂਗੀ, ਪਰ ਤੂੰ ਖਲ੍ਹ ਤਾਂ ਸਹੀ। ਰੁੱਕ ਜਾ। ਉਹ ਨਿਰੇ ਜਾਨਵਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ।"

"ਪਾਣੀ... ਪਾ.. ਣੀ....!"

ਕਸਬੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ, ਆਪਣੇ ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ ਭੇੜ ਲਈਆਂ। ਭੱਜਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ, ਵਾੜਾਂ ਤੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਵੱਜੀਆਂ। ਹਸਪਤਾਲ ਤੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਚੁੱਕ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਬੂਹਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ, ਬਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਨਿਕਲ ਗਏ, ਉਤਲੀਆਂ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਸਾਮਾਨ ਗੱਡੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਹੱਡ ਗੋਡੇ ਰਗੜਦੇ ਟੁਰ ਪਏ।

ਸੀਮਿੰਟ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਸਨ ਜਾਂ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਗਾਵਾਂ, ਘੋੜਿਆਂ, ਕੁੱਤਿਆਂ, ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੀ ਵਹੀਰ ਦੀ ਵਹੀਰ, ਸੱਪ ਵਾਂਗ ਵੱਲ ਵਲੇਵੇਂ ਖਾਂਦੀ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

ਲੱਤਾਂ ਬਾਹਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ, ਟੁੱਟੇ ਜਬੜਿਆਂ ਤੇ ਬੇਮੁਹਾਰੀਆਂ ਲੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਵਲ੍ਹੇਟੀ, ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਤੇ ਢਿੱਡਾਂ ਉੱਤੇ ਲਹੂ ਗੜੁੱਚ ਪੱਗਾਂ ਵਲ੍ਹੇਟੀ, ਮੁਰਦਾਰ ਡਿੱਗੇ ਚਿਹਰੇ, ਤਪਸ਼ ਦੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਪੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਘੂਰਦੇ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਾਤਾਵਰਣ, ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਹੋ ਜ਼ਾਰੀਆਂ ਤੇ ਚੀਖਾਂ ਨਾਲ, ਸੋਗੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਤੇ ਲੋਕ ਡਿੱਗੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਨਾਲ ਛੱਪਰਾਂ ਹੇਠੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦੇ, ਆਪਣੀ ਅਣਪਛਾਤੀ ਮੰਜ਼ਲ ਵੱਲ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

'ਭਰਾਓ... ਭਰਾਓ... ਸਾਥੀਓ!"

ਬਸ ਇਹੀ ਹਿਰਦੇ ਵੇਧਕ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸਨ, ਜੋ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

“ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਮਾਰੂ ਤਾਪ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ - ਤਾਪ ਨਹੀਂ... ਮੈਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਵਾਂ... ਸਾਥੀਓ।"

"ਤੇ ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਤਾਪ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਸਾਥੀਓ।"

"ਨਾ ਮੈਂਨੂੰ...."

"ਨਾ ਮੈਂਨੂੰ...."

ਪਰ ਛਕੜੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹੇ ਟੁਰੀ ਗਏ।

ਇੱਕ ਫੱਟੜ ਨੇ ਸਾਮਾਨ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਛਕੜੇ ਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ ਹੱਥ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਇੱਕ ਲੱਤ ਉੱਤੇ ਹੀ, ਉੱਛਲ ਉੱਛਲ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਛੱਕੜੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਤੇ ਧੁੱਪ ਪਾਲੇ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਕਾਲਾ ਚਿਹਰਾ ਸੀ, ਲੰਝੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਟੰਗ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਛਕੜੇ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਉੱਪਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਇੱਕ ਦਮ ਚੀਖਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।

“ਵੇਖ ਤਾਂ ਸਹੀ, ਕੀ ਕਰਨ ਡਹਿਆ ਹੋਇਆ ਏਂ... ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਿਰ ਫੇਹਣ ਲੱਗਾ ਏਂ।" ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਰੁਮਾਲ ਵਲ੍ਹਟੀ ਇੱਕ ਤੀਵੀਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ।

ਇੱਕ ਟੰਗ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਚਿਹਰਾ, ਦੁੱਖੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨਾਲ ਖਿੜ ਗਿਆ: ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਧਰਤੀ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਡਿੱਗਦੇ ਢਹਿੰਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਲ ਵੱਲ ਵਧੀ ਗਏ।

“ਭਰਾਓ, ਜੇ ਸਾਡੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਈ ਜਾਂਦੇ । ਪਰ ਕੀ ਕਰੀਏ। ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਿੰਨੇ ਫੱਟੜ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਨੇ ਤੇ ਖਾਣ ਨੂੰ ਕੋਲ ਕੁਝ ਹੈ ਨਹੀਂ... ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਓਗੇ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਦਿਆਂ ਸਾਡੇ ਕਲੇਜੇ ਪਏ ਪਾਟਦੇ ਨੇ...।"

ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਸੁੜਾਕੇ ਮਾਰਦੀਆਂ, ਆਪਣਾ ਨੱਕ ਮੂੰਹ ਤੇ ਹੰਝੂਆਂ ਵਿੱਚ ਗੋਤੇ ਖਾਂਦੀਆਂ, ਅੱਖਾਂ ਪੂੰਝੀ ਟੁਰੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।

ਇੱਕ ਬੜਾ ਲੰਮਾ ਜਿਹਾ ਭਿਅੰਕਰ ਚਿਹਰੇ ਵਾਲਾ ਸਿਪਾਹੀ, ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਲੱਤ ਉੱਤੇ ਉਚਕਦਾ, ਬਸਾਖੀਆਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਘੁਟੇ ਹੇਠਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ:

"ਲਾਨ੍ਹਤ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਮੀਨੇ ਕੁੱਤੇ!"

ਸਾਮਾਨ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਹੋ ਗਈ। ਬੱਸ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੀ ਉਡਾਈ ਧੂੜ, ਪਹੀਆਂ ਤੇ ਧੁਰਿਆਂ ਦੀ ਕੇਵਲ ਚੀਂ ਚੀਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਈ । ਕਸਬਾ ਤੇ ਖਾੜੀ ਦੂਰ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ । ਬਸ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਤੇ ਉੱਪਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵਰਗੇ ਟੁਰਦੇ ਆਦਮੀ ਦਿੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਥੱਕ ਕੇ ਚੂਰ ਹੋਏ ਉਹ ਸੜਕਾਂ ਕੰਢੇ ਬਹਿੰਦੇ ਗਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਛੱਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਨੀਝਾਂ ਲਾ ਲਾ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ, ਜੋ ਹੁਣ ਉੱਥੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਗਏ ਸਨ । ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਡੁੱਬਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਲਾਲ ਉੱਡਦੀ ਧੂੜ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬੈਠ ਗਈ।

ਬਸ ਬਸਾਖੀਆਂ ਉੱਤੇ ਉੱਚਕਦਾ, ਉਹ ਲੰਮਾ ਕਾਲਾ ਦੇਵ ਦਾ ਦੇਵ, ਸੱਖਣੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਜਾਂਦਾ ਦਿੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬੁੜ ਬੁੜ ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੇਠਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੀ:

"ਲਾਨ੍ਹਤ ਤੁਹਾਡੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਾਤ ਉੱਤੇ। ਕਮੀਨਿਓ, ਅਸਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ

ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰੀਆਂ !"

ਦੂਜੇ ਬੰਨਿਉਂ ਕਸਾਕ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਘੁੱਸ ਗਏ।

10

ਥੱਕੀ ਮਾਂਦੀ ਰਾਤ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਈ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਵਹੀਰ ਦੀ ਵਹੀਰ, ਕਿਸੇ ਕਾਲੀ ਨਦੀ ਵਾਂਗ ਬਿਨਾਂ ਕਿਤੇ ਰੁੱਕੇ, ਆਪਣੀ ਮਸਤ ਚਾਲੇ ਟੁਰੀ ਗਈ।

ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤਾਰੇ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗੇ । ਸੂਰਜ ਤਪਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਪਹਾੜ, ਖੱਡਾਂ ਤੇ ਖਾਈਆਂ, ਧੁੰਦਲੇ ਘੁਸਮੁਸੇ ਵਿੱਚ ਨਿਖਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।

ਹਰ ਬੀਤਦੇ ਪਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਕਾਸ਼ ਸਾਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ, ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਫੈਲਾਅ ਹਿਲੋਰੇ ਲੈਂਦਾ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਕਦੇ ਕਿਰਮਚੀ, ਕਦੇ ਧੁੰਧਲ ਚਿੱਟਾ ਤੇ ਕਦੇ ਅਸਮਾਨੀ।

ਜਿਉਂ ਹੀ ਪਹਾੜ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਨੇ ਨੁਹਾਇਆ, ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜੀਆਂ ਸੰਗੀਨਾਂ ਸਾਫ਼ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।

ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ, ਅੰਗੂਰ ਦੀਆਂ ਵੇਲਾਂ ਝੂਲਦੀਆਂ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ । ਸੱਖਣੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਤੇ ਕੱਚੇ ਕੋਠੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਭਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ, ਆਦਮੀ ਕਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟੋਪੀਆਂ ਪਾਈ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਕਹੀਆਂ ਫਹੋੜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੜਕ ਤੋਂ ਲੰਘਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਦਸਤੇ ਤੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ।

ਉਹ ਕੌਣ ਸਨ ? ਕਿੱਧਰੋਂ ਆਏ ਸਨ ? ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਪਲ ਕਿਤੇ ਰੁੱਕੇ, ਬਾਹਾਂ ਮਾਰਦੇ ਕਿੱਧਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ? ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਚਮੜੇ ਵਾਂਗ ਪੀਲੇ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਲਿਬੜੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਥੱਲੇ ਕਾਲੇ ਘੇਰੇ ਉਭਰ ਆਏ ਸਨ । ਥੱਕੇ ਥੱਕੇ ਸੁੰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੰਨੀ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਚੀਂ ਚੀਂ ਚੂਕਦੇ ਛਕੜੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿੱਚ, ਬੱਚੇ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਚੁੱਕ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਝਾਕਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਧੌਣਾਂ ਹੇਠਾਂ ਝੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਪਹਾੜ ਦੇ ਢਲਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਪੁੱਟਣ ਦਾ ਕੰਮ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਸੀ ? ਪਰ ਜਦ ਥੱਕ ਜਾਂਦੇ, ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਲੱਕ ਸਿੱਧੇ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਝੱਟ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ। ਉਹ ਕਾਫਲੇ ਨੂੰ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵੱਲ ਪੇਚ ਖਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਝੂਲਦੀਆਂ ਸੰਗੀਨਾਂ ਨੂੰ, ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਚਮਕਦਾ ਸੂਰਜ, ਹੁਣ ਤਪਸ਼ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਤਪਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਤੇ ਸੂਰਜ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਚਿਲਕੋਰ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਭਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਕਾਫ਼ਲਾ ਟੁਰੀ ਗਿਆ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਲੜਖੜਾਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਘੋੜੇ ਖੜ੍ਹ ਗਏ ਤੇ ਇੱਕ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਪੁੱਟਣ ਤੋਂ ਆਰੀ ਹੋ ਖਲ੍ਹਤੇ।

"ਇਸ ਕੋਜ਼ੂਖ ਦਾ ਵੀ ਸਿਰ ਫਿਰ ਗਿਆ ਏ।"

ਬੁੜ ਬੁੜ ਕਰਨੀ ਆਮ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ।

ਇੱਕ ਅਰਦਲੀ ਨੇ ਕਖ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਮਲੋਦੂਰੋਵ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਾਜੋ ਸਾਮਾਨ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਆ ਰਲੇ ਸਨ, ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਰਾਤ ਲਈ ਪੜਾਅ ਕਰ ਬੈਠੇ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਵੇਲ਼ੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਸ ਕੁ ਮੀਲ ਦੀ ਵਿੱਥ ਪੈ ਗਈ ਸੀ । ਕੋਜ਼ੂਖ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੁੰਗੜ ਗਈਆਂ, ਜਿਉਂ ਆਪਣੀ ਘ੍ਰਿਣਾ ਦੀ ਚਮਕ ਉੱਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹੋਣ। ਪਰ ਉਸ ਆਖਿਆ ਕੁਝ ਨਾ । ਕਾਫ਼ਲਾ ਟੁਰੀ ਗਿਆ।

"ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਕੇ ਛੱਡੇਗਾ!"

“ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਇੰਝ ਧੱਕੀ ਕਿਉਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਸਾਡੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ, ਸਮੁੰਦਰ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤੇ ਖੱਬੇ ਦੇਵ ਪਹਾੜ। ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਕੌਣ ਹਮਲਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਪੈਂਡਾ ਤਾਂ, ਕਸਾਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਮਾਰੂ ਹੈ। ਥਕੇਵੇਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੇ ਮਰ ਮੁੱਕ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਪੰਜ ਘੋੜੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਢੇਰ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ, ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੂੰਹ ਭਾਰ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਏ।"

“ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ ?" ਮਲਾਹ ਚੀਖ਼ੇ। ਉਹ ਰੀਵਾਲਵਰਾਂ ਤੇ ਬੰਬਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਟੁਰਦੇ ਤੇ ਪੈਦਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

“ਵੇਖਦੇ ਨਹੀਂ ਤੁਸੀਂ, ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਤਜਵੀਜ਼ ਹੈ? ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ? ਤੇ ਹੁਣ ਕਿਹੜਾ ਨਹੀਂ ਉਹ । ਜੋ ਅਸੀਂ ਆਖਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕੂੰਡਾ ਕਰਕੇ ਛੱਡੇਗਾ। ਪਤਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਦੋਂ ਲੱਗੇਗਾ, ਜਦ ਵਕਤ ਵਿਹਾ ਗਿਆ....।"

ਜਦ ਸੂਰਜ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਡਾਹੁਣ ਲਈ ਪੰਦਰਾਂ ਕੁ ਮਿੰਟ ਰੁੱਕ ਗਏ। ਪਸੀਨੇ ਦੇ ਮਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ, ਦੋ ਦੋ ਘੁੱਟ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਲ ਉੱਤੇ ਟੁਰ ਪਏ । ਉਹ ਮਸਾਂ ਆਪਣੇ ਸਿਥਲ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਧੂਹ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹਵਾ ਜਿਹੜੀ ਵੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ, ਉਹ ਡਾਢੀ ਤਪੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੁੜ ਬੁੜ ਹੁਣ ਕੌਣ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਕੁਝ ਟੁਕੜੀਆਂ ਤੇ ਕੰਪਨੀ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੇ ਕੋਜੂਖਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਝਟ ਸਾਹ ਦੁਆਣਗੇ ਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਟੁਰ ਪੈਣਗੇ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਹਿੱਸ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਫ਼ਲਾ ਟੁਰੀ ਗਿਆ।

ਰਾਤ, ਉਹਨਾਂ ਪੜਾਅ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਢਾਣੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਧੂਣੀਆਂ ਬਾਲ ਕੇ

ਬਹਿ ਗਏ ਤੇ ਸੜਕ ਉਤੇ ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ ਚਾਨਣਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਝਾੜ ਬਰੂਟ ਪੁੱਟ ਕੇ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ - ਉਸ ਰੇਤਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬੂਟਿਆਂ ਦਾ ਕਿਤੇ ਨਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੱਚੇ ਕੋਠਿਆਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ ਭੰਨ੍ਹ ਤੋੜ ਕੇ ਬਾਲਣ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਤੇ ਪੱਕਣ ਰਿੰਨ੍ਹਣ ਦੀਆਂ ਦੇਗਚੀਆਂ ਧਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।

ਏਨੇ ਥਕੇਵੇਂ ਮਗਰੋਂ, ਸਭ ਲੱਕੜਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵਾਂਗ ਪੈ ਰਹੇ । ਪਰ ਧੂਣੀਆਂ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਬੈਠੇ ਚਿਹਰੇ, ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ, ਭਾਹ ਮਾਰਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਾਸੇ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੋਈ ਵਾਜਾ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਿਪਾਹੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਵੱਲ ਧੱਕਦੇ, ਠੱਠੇ ਮਖੌਲ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਮਾਨ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਤਕੁਤਾੜੀਆਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕੇਤਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿਚੜੀ ਉਬਾਲੇ ਖਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਚੱਟਦੀਆਂ, ਜੀਭਾਂ ਮਾਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਸਫਰੀ ਰਸੋਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲ ਨਿਕਲ ਅਕਾਸ਼ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਡੇਰਾ ਵੇਖ ਕੇ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਇੱਥੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਠਹਿਰਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੋਵੇ।

11

ਸਫ਼ਰ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਬੜੀ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।

ਪਰ ਜਦ ਉਹ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੇ, ਤਾਂ ਰਾਤ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ । ਉਹ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ।

ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ, ਚੌਕੜਾ ਮਾਰ ਕੇ, ਡਿੱਗੇ ਛਕੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਆਂਦੀ ਦੇਗਚੀ ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਖੁੱਬੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਅੱਗ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਉਹ ਭੂਤਨੀ ਜਿਹੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਖਾਵੰਦ ਇੱਕ ਘਸੇ ਹੋਏ ਚੋਗੇ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਇੱਕ ਕੰਨੀ ਰਾਤ ਗਰਮੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ, ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਅੱਗ ਵੱਲ ਘੂਰਦੀ ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ ਝੂਰ ਰਹੀ ਸੀ:

"ਨਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਪਲੇਟ ਹੈ, ਨਾ ਚਮਚ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੁੱਪਾ ਵੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਹੀ ਛੱਡਣਾ ਪੈ ਗਿਆ । ਕੌਣ ਚੁੱਕੇਗਾ ਉਸ ਨੂੰ ? ਬੜਾ ਸੁਹਣਾ ਕਾਲੀ ਲੱਕੜ ਦਾ ਕੁੱਪਾ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਲਾਖੇ ਵਰਗਾ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਘੋੜਾ ਵੀ ਕਿਤੇ ਹੋਵੇਗਾ ? ਉਹ ਛਾਤੀ ਕੱਢ ਕੇ ਦੌੜਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਦੇ ਚਾਬਕ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈ। ਉੱਠ ਕਰਮਾਂ ਵਾਲਿਆ, ਕੁਝ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ।" ਉਸ ਖਾਵੰਦ ਨੂੰ ਆਖਿਆ।

"ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਖਾਣਾ ਮੈਂ।" ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਚੰਗੇ ਹੇਠੋਂ ਕਿਹਾ।

"ਕੀ ਆਖਿਆ ਈ। ਜੇ ਮੂੰਹ ਗਰਾਹੀ ਅੰਨ ਦੀ ਨਾ ਪਈ, ਰਹਿ ਖਲੋਵੇਂਗਾ। ਕੀ

ਫਿਰ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵਾਂਗੀ ?"

ਬਜ਼ੁਰਗ ਖ਼ਾਮੋਸ਼, ਚੋਗੇ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਦਿੱਤੀ ਪਿਆ ਰਿਹਾ।

ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਦੂਰ ਸੜਕ ਉੱਤੇ, ਇੱਕ ਪਤਲੀ ਪਤੰਗ ਗੋਰੀ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਛੱਕੜੇ ਦੁਆਲੇ ਲਮਕਦੀ ਦਿੱਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਮਧੁਰ ਆਵਾਜ਼ ਕਿਸੇ ਦੇ ਤਰਲੇ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ:

"ਜੀਉਣ ਜੋਗੀਏ, ਛੱਡ ਪਰ੍ਹੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਈ, ਛੱਡ ਦੇ। ਇੰਝ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਟੁਰਨਾ...।"

ਕਈ ਹੋਰ ਗੋਰੇ ਚਿਹਰੇ ਛੱਕੜੇ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਹਿੱਲਦੇ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਕਈ ਆਵਾਜ਼ਾਂ, ਇੱਕੋ ਵੇਰ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ:

"ਛੱਡ ਦੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਈ। ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਮੂਰਤ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮਿੱਟੀ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਉਸ ਦਾ ਰਾਖਾ ਹੈ।"

ਆਦਮੀ ਕੋਲ ਖਲ੍ਹਤੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਬੋਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰਹੇ।

ਤੀਵੀਂਆਂ ਆਖੀ ਗਈਆਂ:

"ਉਸ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਏਨੀਆਂ ਪੱਥਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਨੇ ਕਿ ਹੱਥ ਨਾਲ ਦੱਬੀਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ।"

ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਸੁੱਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਟੋਹ ਕੇ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ - ਪਰ ਉਂਗਲਾਂ ਰਤਾ ਵੀ ਖੁੱਭਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਜਵਾਨ ਮਾਂ, ਜਿਸ ਦੇ ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਵਾਲ ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬਿੱਲੀ ਵਾਂਗ ਚਮਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਪਾਟੇ ਬਲਾਊਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਧੌਣ ਝੁਕਾ ਕੇ, ਡੋਡੀ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ, ਬੱਚੇ ਦੇ ਠੰਡੇ ਠਾਰ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਲਾ ਰਹੀ ਸੀ।

“ਪੱਥਰ ਹੋ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਏ।"

"ਲਾਸ਼ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬੋ ਛੱਡ ਰਹੀ ਏ। ਇੱਥੇ ਖਲ੍ਹਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ।"

ਕਦੀ ਮਰਦ ਆਖਣ ਲੱਗੇ।

"ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਚੁੱਕ ਲਓ ਲੋਥ ਨੂੰ।”

"ਬਿਮਾਰੀ ਫੈਲ ਜਾਏਗੀ! ਇੰਝ ਤਾਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣਨੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਬ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

ਦੋ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਕੇ ਜ਼ੋਰੀਂ ਮਾਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬੱਚੇ ਦੀ ਲੋਥ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕਿਸੇ ਜਾਨਵਰ ਦੀ ਚੀਖ ਨੇ ਜਿਉਂ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਦੇ ਲੰਗਾਰ ਲਾਹ ਸਿੱਟੇ। ਅੱਗਾਂ, ਧੂਣੀਆਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਚੀਖ ਅਦਿਸ ਸਮੁੰਦਰ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਗੂੰਜਦੀ ਲੰਘ ਗਈ। ਛੱਕੜਾ, ਜ਼ੋਰੀਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਖਿੱਚਣ ਕਰਕੇ ਹਿੱਲ ਗਿਆ।

"ਉਸ ਮੇਰੇ ਦੰਦੀ ਵੱਢ ਦਿੱਤੀ ਹੈ... !"

"ਔਰਤ ਦੀ ਸ਼ੈਤਾਨ ਜ਼ਾਤ- ਮੈਨੂੰ ਵੱਢ ਖਾਧਾ ਸੂ।"

ਮਰਦ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟ ਗਏ। ਤੀਵੀਆਂ ਸੋਗ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀਆਂ ਝੱਟ ਉੱਥੇ ਖਲ੍ਹੋਤੀਆਂ

ਰਹੀਆਂ, ਫਿਰ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਟੁਰ ਆਈਆਂ। ਹੋਰ ਗਈਆਂ। ਉਹ ਵੀ ਸੁੱਜੇ ਥਣਾਂ ਨੂੰ ਟੋਹ ਟੋਹ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।

"ਮਰ ਜਾਏਗੀ ਇਹ ਵੀ, ਦੁੱਧ ਜੰਮ ਗਿਆ ਏ।"

ਮਾਂ ਪਾਟੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਦਾਈਆਂ ਵਾਂਗ ਵਾਲ ਖਲਾਰੀ, ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਨੂੰ ਲਈ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਹ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਇਉਂ ਘੂਰ ਘੂਰ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਅੱਗੇ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵਲੂੰਧਰ ਸਿੱਟੇਗੀ। ਘੜੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਥਣ ਮਰੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਨਾਲ ਲਾ ਦੇਂਦੀ।

ਕਾਲਖਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਅੱਗ ਬਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ।

"ਮੇਰੀ ਲਾਡੋ ਰਾਣੀ, ਲਿਆ ਫੜਾ ਮੈਨੂੰ । ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਰਿਹਾ ਏ ਹੁਣ ਤੇਰਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਚਿਰੋਕਣਾ ਮਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਬ ਦਿਆਂਗੇ ਤੇ ਤੂੰ ਰੋਂਦੀ ਰਹੀ। ਰੋ ਨਾ, ਰੋਂਦੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?"

ਮੁਟਿਆਰ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਖਿਲਰੇ ਵਾਲਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ। ਉਹ ਵਹਿਸ਼ੀ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਘੂਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ, ਇੱਕ ਮਾਂ ਨੇ, ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਹੌਲ਼ੀ ਜਿਹੇ ਪਰੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਬੋਲੀ:

"ਸ਼... ਸ਼... ਹੌਲੀ ਬੋਲ ਅੰਕਾ ਉਹ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਏ, ਜਗਾ ਨਾ ਦੇਵੀਂ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸੁੱਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਤੜਕੇ ਉੱਠਦਿਆਂ ਸਟੈਪਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਉਹ ਖੇਡਣ ਲੱਗ ਪਵੇਗਾ। ਜਦ ਸਟੈਪਨ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਬੁੜ ਬੁੜੀਆਂ ਛੱਡਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਊਂ.. ਊਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ ਬੱਚਾ ਹੈ, ਏਨਾ ਸੁਹਣਾ ਤੇ ਸਿਆਣਾ।"

ਉਹ ਮਲਕੜੇ ਮੁਸਕਰਾ ਪਈ।

"ਸ਼... ਸ਼...।"

"ਅੰਕਾ", ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ। "ਆ, ਆ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾ ਲੈ । ਉਹ ਆਪ ਤਾਂ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਏ, ਤੇ ਤੂੰ ਵੀ ਨੱਸੀ ਫਿਰਨੀ ਏਂ ਬਕਰੋਟੋ! ਦਲੀਆ ਸੁੱਕੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ।"

ਤੀਵੀਂਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ । ਸੋਗ ਵਿੱਚ ਡੁਬੀਆਂ, ਕੋਈ ਠੰਡੀ ਉੱਤੇ ਉਂਗਲ ਰੱਖਦੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕੂਹਣੀ ਭਾਰ ਬੈਠੀ, ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਗਲ੍ਹ ਫੜ ਲੈਂਦੀ। ਕੋਈ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਦੱਬ ਕੇ ਵੇਖਦੀ ਤੇ ਕੋਈ ਖਲ੍ਹਤੀ ਪਰਚਾਉਣੀ ਪਈ ਕਰਦੀ। ਕੋਈ ਆਉਂਦੀ, ਕੋਈ ਟੁਰ ਜਾਂਦੀ। ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਵਾਏ ਕਸ਼ ਲਾਣ ਦੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੱਝਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰਨ ਸੂਟਾ ਮਾਰਨ ਤੇ ਲੋਅ ਨਾਲ, ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਉੱਗੇ ਵਾਲ, ਝਟ ਕੁ ਲਈ ਚਮਕ ਜਾਂਦੇ।

"ਕੋਈ ਜਾ ਕੇ ਸਟੈਪਨ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲਿਆਵੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਾਲ ਉਸ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ

ਹੀ ਤਰੱਕ ਜਾਵੇਗਾ।''

"ਸੱਦਣ ਤਾਂ ਗਏ ਹੋਏ ਨੇ।"

"ਲੰਝਾ ਮੀਨਿਤਕਾ ਉਹਨੂੰ ਲੈਣ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।"

12

ਦੂਜੀਆਂ ਬਲਦੀਆਂ ਧੂਣੀਆਂ ਦਾ ਰੰਗ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੀ ਸੀ। ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਹਾਸੇ ਠੱਠੇ ਵੀ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨ। ਕੋਈ ਤੀਵੀਂਆਂ ਨਾਲ ਦਿਲ ਪਰਚਾਣ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਬੋਤਲਾਂ ਦੇ ਢੱਕਣ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਿੱਚ ਮਸਤ । ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕਈ ਮੈਂਡਲਿਨ ਤੇ ਗਿਟਾਰਾਂ ਵਜਾਣ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਦੂਰ ਭੱਜਦਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਤੇ ਅੱਗਾਂ ਦੀਆਂ ਧੂਣੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਰੁਮਕਦੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ । ਅਹਿਲ ਕਾਲੇ ਪਹਾੜ, ਜਿਉਂ ਚੌਕੜੇ ਮਾਰੀ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਅਦਿਸ ਸਮੁੰਦਰ ਮੌਨ ਧਾਰੀ ਊਂਘਾਂ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਲੋਕ ਵੀ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨ, ਖੁਲ੍ਹੀਆਂ ਚੌੜੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਵਾਲੇ ਤੇ ਪੂਰਨ ਭਰੋਸੇਯੋਗ। ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਧੂਣੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਖਲ੍ਹੋਤੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੱਜੇ ਪੁੱਜੇ ਜੁੱਸੇ ਦਗ ਦਗ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਪਾਉਂਚਿਆਂ ਵਾਲੇ ਪਜਾਮੇ ਤੇ ਮਲਾਹਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਗਲਮੇ ਵਾਲੀਆਂ ਤੇ ਰਿਬਨਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਟੋਪੀਆਂ, ਜੋ ਧੌਣਾਂ ਉੱਤੇ ਉਲਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਗੱਲ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਦੇ।

ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਲੋਅ ਤੀਵੀਂਆਂ ਉਤੇ ਪੈਂਦੀ, ਉਹ ਰੰਗ ਬਰੰਗੀਆਂ ਮੂਰਤਾਂ ਜਿਹੀਆਂ ਲਗਦੀਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖਿੜ ਖਿੜ ਕਰਦੇ ਹਾਸਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਕੋਈ ਜਾਦੂ ਘੁਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਧੂਣੀ ਕੋਲ ਕੁੜੀਆਂ ਲਿਸ਼ ਲਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਬਾਣੇ ਪਾਈ, ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਕੁਝ ਰਿੰਨ੍ਹ ਪਕਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਜਾਂ ਗੀਤ ਗਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਚਕੋਰ ਚਿੱਟੇ ਮੇਜ਼ ਪੋਸ਼ ਉਹਨਾਂ ਅੱਗੇ ਵਿਛੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਤੇ ਉੱਪਰ ਮੱਛੀਆਂ, ਸ਼ਰਾਬਾਂ, ਜੈਮ, ਪੇਸਟਰੀਆਂ, ਮਠਿਆਈਆਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਦ ਦੇ ਡੱਬੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਚੋਹਲਾਂ, ਖੇਡਾਂ, ਹਾਸੇ ਠੱਠੇ ਦੀ ਖੂਬ ਗਰਮਾ ਗਰਮੀ ਮਚੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਸ਼ਰਾਬ ਵਿੱਚ ਮਤਵਾਲੇ ਹੋਏ, ਅਚਾਨਕ ਤਾੜੀ ਮਾਰਦੇ ਖਿੜ ਖਿੜ ਕਰਦੇ ਤੇ ਫਿਰ ਚੁੱਪ ਚਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ਉਹ ਬੜਾ ਸੁਹਣਾ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ - ਕੋਈ ਕੰਮ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋ ਉਹ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋਣ ! ਗਲਾਸਾਂ ਨਾਲ ਗਲਾਸਾਂ ਦੀ ਟੁਣਕਾਰ, ਹਾਸਾ, ਕੁਤਕੁਤਾੜੀਆਂ, ਠੱਠੇ ਭਰੇ ਛੇੜ ਛਾੜ...।

"ਸਾਥਿਓ।"

"ਹਾਂ,।"

"ਹਾਂ "ਹਾਂ!"

"ਵਜਾਓ ਕੋਈ ਏਕਾਰਡੀਅਨ ਜ਼ਰਾ... ।"

"ਔਹ ਲੈ, ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਵੰਗ ਭੰਨ ਛੱਡੀ ਏ... ਮੇਰੀ ਵੰਗ।"

ਕੁੜੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਚੁੱਪ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਕੋਈ ਕਹਿ ਉੱਠਿਆ: “ਸਾਥੀਓ, ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨੀਏ ? ਕੀ ਫਿਰ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ? ਕੋਜੂਖ ਕੌਣ ਹੁੰਦਾ ਏ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ? ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸ ਸਾਡਾ ਜਰਨੈਲ ਲਾਇਆ ਏ? ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਤਾ ਨੇ...!"

"ਆਓ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਨਿਬੜ ਹੀ ਲਈਏ।"

ਤੇ ਬੜੀ ਸੁਰੀਲੀ ਲੈਅ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਪੈਰ ਨਾਲ ਪੈਰ ਮੇਲ ਕੇ

ਲੋਹੇ ਦੇ ਪੁਤਲਿਉ... ।"

13

ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਗੋਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਘੀ ਪਾ ਕੇ, ਅਹਿਲ ਅੱਗ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਇੱਕ ਘੜੇ ਦੀ ਧੌਣ ਅੱਗ ਦੇ ਚਾਨਣ ਵਿੱਚੋਂ, ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਘੋੜਾ ਕੋਲ ਹੀ ਪਏ ਘਾਹ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੈਂਗਣੀ ਡੋਰੇ ਲਿਸ਼ਕ ਰਹੇ ਸਨ । ਬੜਾ ਸਿਆਣਾ ਤੇ ਹਮਦਰਦ ਘੋੜਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।

"ਹੋਇਆ ਇਉਂ ਹੈ ਕਿ... ।" ਮਚਲਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਵੱਲ ਟਿਕ ਟਿਕੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਤੇ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਾ, ਆਪਣੇ ਗੋਡੇ ਨੂੰ ਪਲੋਸਦਾ ਉਹ ਬੋਲਿਆ। "ਪੰਦਰਾਂ ਸੌ ਮਲਾਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਲੈ ਆਏ ਤੇ ਹੋਰ ਜੋ ਹੱਥ ਲੱਗਾ ਉਹ ਵੀ। ਬੁੱਧੂ ਮਲਾਹ। ਅਸੀਂ ਜਹਾਜ਼ੀ ਉਹਨਾਂ ਸੋਚਿਆ। 'ਸਮੁੰਦਰ - ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਖੇਡ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੱਥ ਲਾਉਂਦਾ। ਖੈਰ, ਸਭ ਨੂੰ ਹਿੱਕ ਕੇ ਉੱਥੇ ਲੈ ਆਂਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਖਾਈਆਂ ਪੁੱਟਣ ਉੱਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਾਂ ਤੇ ਦੋ ਤੋਪਾਂ 'ਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਫ਼ਲਾਂ ਚੁੱਕੀ ਕਸਾਕ ਖਲ੍ਹੇ ਗਏ। ਫਿਰ ਉਹ ਲੱਗ ਪਏ ਖਾਈਆਂ ਪੁੱਟਣ ਬਦਕਿਸਮਤ ਬੰਦੇ, ਸਭ ਜਵਾਨ ਤੇ ਤਗੜੇ। ਅੱਧੀ ਪਹਾੜੀ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਢੱਕੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਤੀਵੀਆਂ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਅਫ਼ਸਰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਿਵਾਲਵਰ ਚੁੱਕੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਕਿ ਪੁੱਟਣ ਵਿੱਚ ਫੁਰਤੀ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾ ਰਿਹਾ, ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦੇਂਦੇ ਤੇ ਮਾਰਦੇ ਵੀ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਜੋ ਸਿਸਕ ਸਿਸਕ ਕੇ ਮਰੇ । ਵਿਚਾਰੇ ਖਾਈ ਪੁੱਟਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਰਹੇ, ਜੁਟੇ ਰਹੇ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਗਈ ਉਹ ਢਿੱਡ ਭਾਰ ਕਰਾਹਣ ਲੱਗ ਪਏ - ਲਹੂ ਵਗੀ ਜਾਵੇ। ਲੋਕ ਚੀਖਣ ਤੇ ਅਫ਼ਸਰ ਕੁੱਦ ਕੇ ਪੈ ਜਾਣ, 'ਖ਼ਬਰਦਾਰ, ਜੇ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ, ਕੁੱਤੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ'।"

ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾਈ ਗਿਆ ਤੇ ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ, ਉਸ ਦੀ ਵਾਰਤਾ ਸੁਣੀ ਗਏ। ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਉਹ ਮੂੰਹੋਂ ਨਹੀਂ ਵੀ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਵੀ ਅਰਥ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਸਨ।

ਲਾਲ ਲਾਲ ਲਾਟਾਂ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ, ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਉੱਤੇ ਝੁਕੇ ਹੋਏ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੀ ਗਏ ਤੇ ਕੁਝ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਲੰਮੇ ਪਏ ਰਹੇ। ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਝੁੰਡਲ ਸਿਰਾਂ ਵਾਲੇ, ਕੂਹਣੀਆਂ ਭਾਰ ਵੱਟੇ ਮੁੱਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਸੁਣੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਬੁੱਢੇ ਧੌਣਾਂ ਹੇਠਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਭਰਵੱਟੇ ਘੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ। ਚਿੱਟੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਈ ਤੀਵੀਂਆਂ, ਜਿਉਂ ਕਿਸੇ ਸੋਗ ਵਿੱਚ ਜੜੀਆਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ।

ਜਿਸ ਵੇਲ਼ੇ ਧੂਣੀ ਦੀ ਮੱਚਦੀ ਅੱਗ ਜ਼ਰਾ ਮੱਠੀ ਪਈ, ਤਾਂ ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਇਸ ਇਕੱਲੇ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਜੋ ਗੋਡਿਆ ਨੂੰ ਕੰਘੀ ਪਾਈ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਬਾਕੀ ਸਭ ਟੁਰ ਟਰਾ ਗਏ ਸਨ। ਘੋੜੇ ਦੀ ਧੌਣ ਕਦੇ ਅੱਗੇ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤੇ ਉਹ ਘਾਹ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਲਈ, ਮੂੰਹ ਮਾਰੀ ਗਿਆ। ਜਾਨਵਰ ਦੀਆਂ ਸੂਝ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਲਿਸ਼ਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਘੁੱਪ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿਚ ਉਹ ਆਦਮੀ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਅਭੁੱਲ ਯਾਦ, ਜੋ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਖਲ੍ਹਤੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਦੇ ਮਸਤਕ ਵਿੱਚ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ: ਉਹ ਸਟੈਪੀ, ਉਹ ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਤੇ ਉਸ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਪਟ ਦੌੜਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਘੋੜਾ; ਉਸ ਦਾ ਖਲ੍ਹ ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦਾ ਧਾਂਹ ਕਰਕੇ ਉੱਤੋਂ ਡਿੱਗਣਾ ਕਈਆਂ ਤੇ, ਫੱਟਾਂ ਤੋਂ ਲਹੂ ਨਿਕਲਣਾ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੰਦੇ ਦਾ ਝੱਗਾਂ ਛੱਡਦੇ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣਾ; ਉਸ ਦਾ ਹੇਠਾਂ ਢੱਲਣਾ, ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਕੰਨ ਲਾਣਾ... "ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ - ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ!"

ਕਿਸੇ ਮੱਠੀ ਪੈ ਰਹੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ, ਪਹਾੜੀ ਝਾੜੀਆਂ ਤੇ ਸੁੱਕਾ ਘਾਹ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਤਿੜ ਤਿੜ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਭੜਮੱਚੇ ਬਲ ਪਏ ਤੇ ਆਸ ਪਾਸ ਫੈਲਿਆ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਰਫ਼ਲਾਂ ਉੱਤੇ ਝੁੱਕੇ ਚਿਹਰੇ, ਭਰਵੱਟੇ ਘੁਟਦੇ ਬੁੱਢੇ, ਤੇ ਸੋਗ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀਆਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੇ ਸਿਰ, ਸਾਹਮਣੇ ਉੱਭਰ ਆਏ।

"ਉਹਨਾਂ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਦੁੱਖ ਦਿੱਤਾ, ਕਿੰਨਾ ਭੈੜਾ ਕਾਰਾ ਉਸ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕਸਾਕ, ਕੋਈ ਸੌ ਦੇ ਲਗਭਗ, ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਉਸ ਨਾਲ ਚੰਬੜਦੇ ਰਹੇ। ਉਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਹੇਠਾਂ ਲੰਮੀ ਪਈ ਨੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਸਾਡੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਨਰਸ ਸੀ । ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਰਗੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਉਸ ਦੇ ਵਾਲ ਸਨ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨੰਗੇ ਪੈਰ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਲੜਕੀ ਸੀ । ਬੜੀ ਫੁਰਤੀਲੀ ਤੇ ਚੁਸਤ । ਕਦੇ ਫੱਟੜਾਂ ਦਾ ਵਸਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਂਦੀ। ਢੇਰਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਤਾਪ ਨਾਲ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੋਈ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ, ਜਾਂ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੁੱਟ ਪਾਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸਭ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਨੇ ਪਾਰ ਬੁਲਾ ਦਿੱਤਾ - ਕੋਈ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੂਜੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਬਾਹਰ ਪੱਟੜੀ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਫ਼ਸਰ ਤੇ ਕਸਾਕ ਮਿਲ ਕੇ, ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦੇ ਰਹੇ...

ਲਹੂ ਦੇ ਦਰਿਆ ਵਗ ਪਏ।"

ਤਾਰਿਆਂ ਭਰੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਤੇ ਕਾਲੇ ਪਹਾੜ ਭੁੱਲ ਗਏ ਤੇ ਇੱਕ ਦਰਦੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜੀ: "ਸਾਥੀਓ, ਸਾਥੀਓ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਪ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਫੱਟੜ ਹੋਇਆ ਹਾਂ।" ਉਹ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਮਾਰੇ, ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਧੂਣੀ ਲਾਗੇ ਆ ਖਲ੍ਹਤੇ ਸਨ।

ਫਿਰ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਪਰਤ ਆਇਆ ਤੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਤਾਰੇ ਚਮਕਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਬੰਦਾ ਬੜੇ ਠਰੰਮੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਵਾਰਤਾ ਸੁਣਾਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਫਿਰ, ਲੋਕ ਉਹ ਗੱਲ, ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਅਣਆਖੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਸਮਝ ਗਏ ਉਸ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਸਿਰ, ਉਹਨਾਂ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਹੱਥੀ ਨਾਲ ਫੇਹ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਬੁੱਢੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁੱਕਾ ਕੱਢਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਨਾਲ ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਖੁਰਾਫਾਤ ਕਰਕੇ ਅਖੀਰ ਉਸ ਦੇ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਰੱਸੇ ਦਾ ਫੰਦਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਕਿਤੇ ਪਤਾ ਸੂਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਪਤਾ ਸੀ।

ਕਾਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਭੇਤ ਭਰੀ ਮੋਨ ਸਿਆਹੀ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਅਦਿਸ ਫੈਲਾਅ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਸਾਂਝ ਸੀ- ਦੋਵੇਂ ਕਿਸੇ ਆਵਾਜ਼, ਜਾਂ ਚਾਨਣ ਤੋਂ ਬਗੈਰ!

ਅੱਗ ਦੀ ਬਲਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਕੰਬਿਆਂ ਤੇ ਵੱਧਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਜਿਉਂ ਨੱਚ ਪਿਆ। ਬੰਦਾ ਆਪਣੇ ਘੁੱਟੇ ਗੋਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਘੀ ਪਾਈ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦਾ ਘੋੜਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਾਹ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਚਰਰ-ਚਰਰ ਮੂੰਹ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ।

ਤਦੇ ਅਚਾਨਕ, ਰਫ਼ਲ ਉੱਤੇ ਝੁਕਿਆ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਆਦਮੀ, ਖਿੜ ਖਿੜ ਕਰਦਾ ਹੱਸ ਪਿਆ ਤੇ ਅੱਗ ਦੀ ਭਾਹ ਮਾਂਦੀ ਲਾਲੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਅਲੂਆਂ ਚਿਹਰਾ ਤੇ ਚਿੱਟੇ ਦੰਦ ਲਿਸ਼ਕ ਪਏ।

"ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਜਦ ਕਸਾਕ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਪਰਤ ਕੇ ਆਏ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਹੜਾ ਕੰਮ ਉਹਨਾਂ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਸੀ ਆਪਣੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਫੜ੍ਹਨਾ ਤੇ ਧੂਹ ਕੇ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ, ਉਸ ਸਮੁੰਦਰ ਕੋਲ। ਉਹਨਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਫੱਟੇ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ, ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਦੁਆਲੇ ਪੱਥਰ ਬੰਨ੍ਹੇ ਤੇ ਫੱਟੇ ਉੱਤੋਂ ਸਿੱਧਾ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਧੱਕਾ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਛਾਲਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ, ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਲੋਪ ਹੋ ਗਏ। ਸਭ ਕੁਝ ਬੰਦਾ ਸਾਫ਼ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਪਾਣੀ ਨੀਲਾ ਤੇ ਬਲੌਰ ਵਾਂਗ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ਼ ਸੀ । ਰੱਬ ਦੀ ਸਹੁੰ, ਮੈਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਾਂ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਛੀ ਪੂਛ ਮਾਰਦੀ ਏ, ਉਹ ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰਦੇ ਥੱਲੇ ਲੱਥ ਗਏ ।"

ਉਹ ਫਿਰ ਖਿੜ ਖਿੜ ਕਰਕੇ ਹੱਸਿਆ ਤੇ ਅੱਗ ਦੀ ਭਾਹ ਉਸ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਦੰਦਾਂ ਉੱਤੇ ਪਈ । ਉਹ ਆਦਮੀ ਹੁਣ ਤੱਕ ਗੋਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਘੀ ਪਾਈ ਉੱਥੇ ਹੀ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਦੀ ਲਾਲੀ ਘੁੱਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਹੋਰ ਵੱਧ ਗਈ ਸੀ।

"ਤੇ ਥੱਲੇ ਜਾ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੇ ਰਹੇ।

ਬੰਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਬੜਾ ਅਜੀਬ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਇਹ !"

ਸਭ ਸੁਣੀ ਗਏ। ਦੂਰੋਂ ਸਾਜ਼ ਉੱਤੇ ਵੱਜਦੇ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਧੁਨ, ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਦਿਲ ਖਿੱਚਦੀ ਗਈ।

"ਮਲਾਹ ਨੇ ਉਹ।” ਕਿਸੇ ਆਖਿਆ।

"ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਬੋਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਸ ਕੇ, ਉੱਤੋਂ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ।"

"ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੋਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ ?" ਸਟੈਪੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਖਲ੍ਹਤੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਖਬਰੇ ਕੌਣ ਸੀ। ਉਹ ਝਟ ਕੁ ਮਗਰੋਂ ਫਿਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ਹੁਣ ਬੋਰੀਆਂ ਕਿੱਥੋਂ ਲਿਆਈਏ, ਸਾਨੂੰ ਦਾਣਿਆਂ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਏਨੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਰੂਸੋਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਉਹ ਬੋਰੀਆਂ ਘੱਲਦੇ ਨਹੀਂ।

ਫਿਰ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾ ਗਈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਇਦ ਗੋਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਘੀ ਪਾਈ ਬੈਠਾ ਇਹ ਆਦਮੀ ਹੀ ਹੋਵੇ।

"ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਸੱਤ੍ਹਾ ਹੈ... ।"

"ਮਾਸਕੋ ਵਿੱਚ ।"

"ਜਿੱਥੇ ਕਿਰਸਾਨ ਨੇ, ਉੱਥੇ ਸੱਤਾ ਹੈ।"

"ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕਿਰਤੀ ਆਏ, ਉਹਨਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਖਿਆ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਕਰ ਲਓ।"

"ਉਹ ਨਿਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਤੇ ਬੁਰਜੂਆ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਮਾਰਿਆ।"

“ਪਰ ਕੀ ਕਿਰਤੀ, ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ? ਸੋਚੋ ਖਾਂ ਭਲਾ, ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸੀਮਿੰਟ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ, ਡੇਰੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਬਣਾਨ ਵਾਲੇ ਪਲਾਂਟਾਂ ਉੱਤੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿੱਲਾਂ ਵਿੱਚ।"

ਫਿਰ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦੀ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ, "ਮੰਮੀ.. ।"

ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਰੂੰ ਰੀਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਮਾਂ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੁਚਕਾਰਨ ਲੱਗ ਪਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਦੂਰ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਜ਼ਰਾ ਜ਼ਰਾ ਦਿੱਸਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਛੱਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ਸੀ।

ਉਸ ਬੰਦੇ ਨੇ ਗੋਡਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪਾਈ ਕੰਘੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਤੇ ਅੱਗ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਖਲ੍ਹ ਕੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁਕੇ ਹੋਏ ਸਿਰ ਨੂੰ ਮੱਥੇ ਦੀ ਲਿੱਟ ਤੋਂ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ, ਲਗਾਮ ਚਾੜ੍ਹੀ, ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਸੁੱਕੇ ਘਾਹ ਦੀ ਬੋਰੀ ਚੁੱਕੀ, ਆਪਣੀ ਰਫ਼ਲ ਫੜੀ, ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਕਾਠੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਬੈਠਾ ਤੇ ਘੋੜਾ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਪੌੜ ਮਾਰਦਾ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਲੈ ਗਿਆ।

ਤੇ ਫਿਰ ਮਨ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਸ ਬੇਅੰਤ ਸਟੈਪੀ ਸੀ ਤੇ ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਘੋੜੇ ਦੇ ਸੁੰਮਾਂ ਦੀ ਕਾੜ ਕਾੜ ਆਉਂਦੀ ਉਹ ਆਵਾਜ਼, ਜੋ ਪੌਣ

ਚੱਕੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪਾਸਿਉਂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ, ਤੇ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਤਿਰਛੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ... ਪਰ ਕਿੱਧਰ ਨੂੰ ?... ਉਹ ਪਾਗਲ ਹੈ! ਪਰਤ ਆ।... ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਥੇ ਹੈ... ਤੇ ਇੱਥੇ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ...।

"ਦੂਜੀ ਕੰਪਨੀ...!"

ਧੂਣੀਆਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਉੱਤੇ ਫਿਰ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਫੈਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

"ਉਹ ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੂੰ ਰੀਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਗਿਆ ਏ । ਉਸ ਨੂੰ ਕਸਾਕਾਂ ਦਾ ਸਭ ਪਤਾ ਹੈ।"

"ਤੇ ਉਸ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਵੀ ਹੈ। ਤੀਵੀਆਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ।"

“ਉਹ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰ ਤੱਕ ਕਸਾਕੀ ਬਾਣੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨ ਕੋਟ ਤੇ ਉਹ ਫਰ ਦੀ ਟੋਪੀ। ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਸਮਝਦੇ ਨੇ। 'ਕਿਹੜੀ ਰਜਮੈਂਟ ?' ਉਹ ਪੁੱਛਦੇ ਨੇ। 'ਫਲਾਣੀ', ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਆਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਉੱਡੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਤੀਵੀਂ ਲੱਭ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਲਾਹ ਛੱਡਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਮਿਲ ਜਾਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਛੁਰਾ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਝਾੜੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਛੁਪ ਕੇ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਕਸਾਕਾਂ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ, ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਨੇ, ਕਿਸ ਟੁਕੜੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨੇ, ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਖ਼ਬਰ ਜਾ ਕੇ ਕਜੂਖ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।"

"ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਕੀ ਕੀਤਾ ਹੈ? ਉਹ ਤਾਂ ਮਾਸੂਮ ਨੇ", ਹਉਕਾ ਲੈਂਦੀ ਇੱਕ ਤੀਵੀਂ ਬੋਲੀ। ਉਹ ਬੜੀ ਉਦਾਸ ਆਪਣੀ ਠੋਡੀ ਹਥੇਲੀ ਉੱਤੇ ਧਰੀ ਕੂਹਣੀ ਦੇ ਭਾਰ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ।

"ਦੂਜੀ ਕੰਪਨੀ। ਸੁਣਦਾ ਨਹੀਂ ਤੈਨੂੰ ?"

ਜੋ ਢੋਹ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਉੱਠ ਕੇ ਖਲ੍ਹ ਗਏ। ਲੱਤਾਂ ਬਾਹਾਂ ਅਕੜਾਈਆਂ, ਇੱਕ ਅੱਧ ਉਬਾਸੀ ਲਈ ਤੇ ਟੁਰ ਪਏ। ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਾਰੇ ਡਲ੍ਹਕਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਦਮੀ ਆਪਣੀਆਂ ਦੇਗਚੀਆਂ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਦਲੀਆਂ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਇੱਕ ਵੇਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਮਚੇ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਦੰਗੇ ਵਿੱਚ ਪਾਂਦੇ, ਤੇ ਝਟ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲੈਂਦੇ - ਹੇਠ, ਜੀਭਾਂ, ਗਲੇ ਸਭ ਸਾੜ ਲੈਂਦੇ । ਭਾਵੇਂ ਮੂੰਹ ਸੜਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਸਭ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਚਮਚੇ ਭਰ ਭਰ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਚਮਚੇ ਵਿੱਚ ਮਾਸ ਦੀ ਬੋਟੀ ਆ ਜਾਂਦੀ, ਜੋ ਉਹ ਝਟ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬੋਝੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ਕਿ ਫਿਰ ਖਾਵਾਂਗਾ ਤੇ ਫਿਰ ਚਮਚਾ ਦੇਗੇ ਵਿੱਚ ਡੋਬ ਦੇਂਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਸਾਥੀ ਬੋਟੀ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਬੜਾ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲਾ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ।

14

ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਫੜਾ-ਤਫੜੀ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਇੱਕ ਝਗੜਾਲੂ ਭੀੜ, ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਜਾਂਦੀ ਸਾਫ਼ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਸੀ । ਗਰਮੀ ਸਰਦੀ ਝਾਗ ਝਾਗ ਕੇ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਪੀ ਕੇ ਸਭ

ਮਛਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਪਾਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਦੇਗੇ ਵਿੱਚ ਚਮਚੇ ਮਾਰਨੇ ਰੋਕ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਧਰ ਮੋੜ ਲਏ।

"ਮਲਾਹ ਨੇ ਉਹ।"

"ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੈਨ ਨਹੀਂ, ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਵੀ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ।"

"ਆਵਾਰਾਗਰਦ । ਇੱਕ ਤੁਸੀਂ ਹੋ, ਜੋ ਭੁੱਖੇ ਭੇੜੀਏ ਵਾਂਗ ਦਲੀਏ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਮਚੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹੋ ਤੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਤਾ ਵੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਥੁੱਕਦੇ ਹੋ। ਬੁਰਜੂਆ ਲਹੂ ਪੀਣੇ!"

"ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦਾ ਏਂ, ਜੋ ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਭੌਂਕਣ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਏਂ।"

ਸਿਪਾਹੀ ਮਲਾਹਾਂ ਨੂੰ ਘੂਰਨ ਲੱਗੇ, ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਖਬਰਦਾਰ ਹੋ ਕੇ; ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਰੀਵਾਲਵਰ, ਬੰਬ ਤੇ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਗਲਾਂ ਦੁਆਲੇ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

"ਤੁਹਾਡਾ ਕੋਜੂਖ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਧੱਕੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ, ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਹੈ ? ਅਸਾਂ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ। ਮਾਸਕ ਦੀਆਂ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰ ਕੇ ਵੀ ਅਸਾਂ ਕਈ ਜਹਾਜ਼ ਡੋਬ ਦਿੱਤੇ । ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਜਰਮਨ ਕੈਸਰ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਖਬਰੇ ਕੀ ਘੁਸਰ ਮੁਸਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਨੇ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿਆਂਗੇ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗ਼ਦਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਉਹਨੂੰ ਥਾਏਂ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿਆਂਗੇ । ਕੋਜੂਖ ਕੌਣ ਹੁੰਦਾ ਏ ? ਇਕ ਅਫਸਰ ਹੀ ਨਾ ? ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਭੇਡਾਂ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਟੁਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਬੁੱਧੂ ਸਹੁਰੇ !"

ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਪਏ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਦੰਗੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ, ਇੱਧਰੋਂ ਉੱਧਰੋਂ ਲਪ ਲਪ ਕਰਦੀਆਂ ਸੇਕ ਚਾੜ੍ਹ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਔਖਾ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲ ਪਿਆ:

"ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਚੁੜੇਲਾਂ ਦਾ, ਡੇਰੇ ਦਾ ਡੇਰਾ ਹੀ ਨਾਲ ਲਈ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹੋ।"

"ਤੇਰਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ? ਸੜੀ ਕਾਹਨੂੰ ਜਾਨਾਂ ਏਂ। ਐਵੇਂ ਜਿੱਥੇ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਲੱਤ ਨਹੀਂ ਜਾ ਫਸਾਈਦੀ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਤੈਨੂੰ ਪੁੱਠੀ ਪੈ ਜਾਏ। ਅਸਾਂ ਕੀ ਖੱਟਿਆ ਏ। ਉਹ ਕੌਣ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇਨਕਲਾਬ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ? ਮਲਾਹ। ਜ਼ਾਰ ਨੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ? ਕਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਡੋਬਿਆ? ਕਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਬੇੜੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ? ਮਲਾਹਾਂ ਨੂੰ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ । ਬਾਹਰੋਂ ਸਾਹਿਤ ਕੌਣ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ? ਮਲਾਹ । ਕਿਸ ਬੁਰਜੂਆ ਤੇ ਪਾਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਡੰਡਾ ਚਾੜ੍ਹਿਆ। ਮਲਾਹਾਂ ਨੇ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੈਠ ਬਠਾਏ ਚਾਨਣਾ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਏ, ਜਦ ਕਿ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਸਾਂ ਮਲਾਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਖੂਨ, ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਡੋਲ੍ਹਿਆ ਏ। ਤੇ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਅਸੀਂ ਇਨਕਲਾਬ ਲਈ ਲਹੂ ਦੀ ਹੋਲੀ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਜ਼ਾਰ ਸ਼ਾਹੀ ਦੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਆ ਕੁੱਦੇ। ਓਏ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕੁਝ ਸਵਾਰਨ ਜੋਗੇ ਹੋ ?"

ਕੁਝ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਮਚੇ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟੇ ਤੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਫੜ ਕੇ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤੇ। ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਡੂੰਘਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਝੱਟ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਗੇ

ਦੁਆਲੇ ਜੀਭਾਂ ਕੱਢਦੀ ਅੱਗ ਕਿਤੇ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਲੱਥ ਗਈ ਹੋਵੇ।

"ਜਵਾਨ, ਉੱਠ ਨਬੇੜਾ ਕਰ ਆਈਏ।"

ਮਲਾਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰੀਵਾਲਵਰ ਸੂਤ ਲਏ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬੰਬ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਕ ਬੁੱਢਾ ਯੂਕਰੇਨੀਅਨ, ਜੋ ਪੱਛਮੀ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਸਾਮਰਾਜੀ ਜੰਗ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਨਿਰਭੈਤਾ ਕਾਰਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਰਜੈਂਟ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਇਨਕਲਾਬ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਕਈ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਦਲੀਆ ਭਰ ਕੇ, ਚਮਚ ਨਾਲ ਦੇਗੀ ਵਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਪੂੰਝਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

"ਮੁਰਗੇ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ !" ਉਹ ਮਲਾਹਾਂ ਨਾਲ ਉਲਝਣ ਲੱਗਾ। "ਓਏ, ਕੁਕੜੂ- ਕੜ੍ਹੀ ਕਰੋ ਨਾ ?"

ਉਸ ਦੀ ਚੋਭ ਸੁਣ ਕੇ, ਸਾਰੇ ਖਿੜ ਖਿੜ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।

"ਉਹ ਸਾਨੂੰ 'ਕੂੜੇ ਦਾ ਢੋਲ' ਕਿਉਂ ਸਮਝਦੇ ਨੇ ?" ਸਿਪਾਹੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬੁੱਢੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੇ।

ਅੱਗ ਫਿਰ ਮੱਚ ਪਈ। ਮਲਾਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਰੀਵਾਲਵਰ ਸਾਂਭ ਲਏ ਤੇ ਬੰਬ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ।

"ਤੁਹਾਡੀ, ਕਮੀਨਿਉ, ਕਿਸ ਨੂੰ ਪਰਵਾਹ ਹੈ!"

ਉਹ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ, ਝਗੜਾਲੂਆਂ ਦਾ ਇੱਜੜ, ਉੱਥੋਂ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹੋਤਾ ਤੇ ਘੁਸਮੁਸੇ ਵਿੱਚ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪਿੱਠਾਂ ਉੱਤੇ ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਲਪਟਾਂ ਦਾ ਚਾਨਣ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਥੋਂ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।

"ਕੁੱਪੇ ਚਾੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ।"

"ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।"

"ਸੱਚ ? ਉਹਨਾਂ ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਣਗੇ।"

"ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੀ ਕੀ ਪਰਵਾਹ।"

"ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਜਹਾਜ਼ ਲੁੱਟੇ ਸਨ।"

"ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੈਸਾ ਵੀ ਕਾਹਨੂੰ ਡੁੱਬੇ ? ਇਸ ਨਾਲ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੋਵੇਗਾ ?"

"ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਪਿੰਡ ਪਹੁਂਚੇ, ਉਹਨਾਂ ਕੁਲਕਾਂ ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਮੁਕਾ ਦਿੱਤੀ। ਲੁੱਟ ਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਗਰੀਬ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਬੁਰਜੂਆ ਨੂੰ ਭਜਾ ਕੱਢਿਆ, ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।"

"ਸਾਡਾ ਪਾਦਰੀ”, ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਬੜੀ ਕਾਹਲੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਟੋਕ ਨਾ ਦੇਵੇ, "ਮਸਾਂ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਮੰਚ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਢਲਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ ਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ। ਬਸ, ਉਸ

ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਮੁੱਕ ਗਈ। ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਗਿਰਜੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤਰੱਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਿਸੇ ਦਫਨਾਣ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਵੀ ਨਾ ਕੀਤੀ !"

ਮੁੰਡਾ ਖਿੜ ਖਿੜ ਕਰ ਕੇ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਸਾਰੇ ਉਸ ਨਾਲ ਰਲ ਗਏ।

"ਅਹੁ ਵੇਖੋ! ਟੁਟਦਾ ਤਾਰਾ।''

ਸਾਰੇ ਕੰਨ ਲਾ ਕੇ ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪਏ: ਦੂਰੋਂ, ਜਿੱਥੇ ਨਾ ਬੰਦਾ ਸੀ ਨਾ ਬੰਦੇ ਦੀ ਜਾਤ, ਪਰ ਕੇਵਲ ਰਾਤ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਤੇ ਅਥਾਹ ਚੁੱਪ ਸੀ, ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਜਿਹੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਪੜੱਛ ਕਰਦੀ, ਜਿਉਂ ਅਦਿਸ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚੋਂ ਆਈ ਹੋਵੇ।

"ਠੀਕ ਆਖਦੇ ਸਨ, ਮਲਾਹ ਝੂਠ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆਖਦੇ । ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਹੀ ਲੈ ਲਓ। ਅਸੀਂ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਮਾਰੇ ਮਾਰੇ ਪਏ ਫਿਰਦੇ ਹਾਂ ? ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਜਿੱਥੇ ਸਾਂ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ। ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਕੋਲ ਸੀ... ਤੇ ਹੁਣ ਇੱਥੇ...।"

“ਮੈਂ ਵੀ ਇਹੀ ਆਖਦਾ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਅਫ਼ਸਰ ਦੇ ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਲੱਭਣ ਘਰੋਂ ਟੁਰ ਪਏ, ਜੋ ਕਿਤੇ ਦਿੱਸਦੀ ਨਹੀਂ।"

“ਕਾਹਦਾ ਅਫ਼ਸਰ ਏ । ਸਾਡੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ ਉਹ ਵੀ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਹੈ।”

“ਪਰ ਸੋਵੀਅਤ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ? ਉਹ ਉੱਥੇ ਮਾਸਕੋ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉੱਲੂ ਬਣਾਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਨੇ ਤੇ ਭੁਗਤਨਾ ਇੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

ਦੂਰੋਂ ਮਲਾਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਧੂਣੀਆਂ ਬਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਰੌਲਾ ਪਾਣ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ।

15

ਅਖੀਰ, ਰਾਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਾਂਭ ਲਿਆ। ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਧੂਣੀਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਬੁੱਝਦੀ ਗਈ, ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਤੇ ਇੱਕ ਖਾਮੋਸ਼ੀ । ਬੰਦੇ ਦੀ ਕਿਤੋਂ ਭਿਣਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦੀ। ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਰਾਤ ਦਾ ਮੌਨ ਭੰਗ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਸੀ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਘਾਹ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਮਾਰਨ ਦੀ ਚਰਰ ਚਰਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼।

ਇਕ ਕਾਲੀ ਜਿਹੀ ਸ਼ਕਲ, ਕਾਲੇ ਤੇ ਚੁੱਪ ਖਲ੍ਹਤੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਿੱਥੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਥਾਂ ਦਿੱਸਦੀ, ਬੰਦਾ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਉੱਤੇ ਬੱਚਦਾ ਬਚਾਂਦਾ ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਭੱਜਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਮਗਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਬੰਦਾ, ਇਕ ਟੰਗ ਉੱਤੇ ਉਚਕਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਕੋਲ ਸੁੱਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਚੁੱਕਦਾ ਤੇ ਦੂਰ ਜਾਂਦੇ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਘੂਰ ਘੂਰ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ।

"ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦੇ ਨੇ ਉਹ? ਕੀ ਪਏ ਕਰਦੇ ਨੇ ? ਜਾਸੂਸ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ! ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

ਪਰ ਨੀਂਦ ਨੇ, ਗੱਲ ਉੱਥੇ ਦੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਠੱਪ ਦਿੱਤੀ।

ਡੂੰਘੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ, ਭੀੜ ਭਾੜ ਤੋਂ ਬਚਦੇ, ਉਹ ਉਛਲਦੇ ਤੇ ਦੌੜਦੇ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਭੱਜੀ ਗਏ। ਘੋੜਿਆਂ ਨੇ ਮੂੰਹ ਮਾਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਕੰਨ ਚੁੱਕ ਲਏ।

ਦੂਰੋਂ ਗੋਲੀ ਦੀ ਠਾਹ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ। ਆਵਾਜ਼ ਅਗਲੇ ਪਾਸਿਉਂ, ਸੱਜੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਆਈ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਾੜ ਵੱਲੋਂ। ਇਸ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲੀ ਚੁੱਪ ਚਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਜਿਹੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ।

ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਕਾਲੇ ਚਿਹਰੇ, ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਤੇਜ਼ ਦੌੜ ਪਏ।

ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ । ਉਸੇ ਪਾਸਿਉਂ, ਪਹਾੜ ਵੱਲੋਂ ਸੱਜੇ ਹੱਥ। ਭਾਵੇਂ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਖੇਡਾਂ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਸਨ। ਤੇ ਫਿਰ ਰਾਟ... ਰਟ... ਰਟ... ਟਟ... ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ।

ਇਕ ਕਾਲਾ ਜਿਹਾ ਸਿਰ ਉਤਾਂਹ ਹੋਇਆ, ਫਿਰ ਇੱਕ ਹੋਰ। ਇਕ ਕਾਲ਼ਾ ਜਿਹਾ ਚਿਹਰਾ ਉੱਠ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਇਕ ਹੋਰ ਉੱਠ ਕੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚੋਂ, ਆਪਣੀ ਖਾਸ ਰਫ਼ਲ ਟੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

“ਹਾਂ ਭਈ ਗਰਿਣਸਕੋ, ਕੁਝ ਸੁਣਿਆ ਈ ? ਕੀ ਸੀ ਇਹ ?"

"ਚੁੱਪ।"

"ਪਰ ਸੁਣ ਤੇ ਰਿਹਾ ਏਂ ਨਾ... ਕਸਾਕ।"

“ਚੁੱਪ ਕਰ ਜਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਟੁੱਟੇ ਭੰਨਾ ਬਹੇਂਗਾ।"

ਪਹਿਲਾਂ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਆਪਣੇ ਚੱਡੇ ਤੇ ਪਿੱਠ ਖੁਰਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਫਿਰ ਦੋ ਚਾਰ ਕਦਮ ਪੁੱਟਦਾ ਉੱਥੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਭੂਰਾ ਚੋਗਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਮਲਕੜੇ ਜਿਹੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਿਆ।

ਰਟ... ਰਟ... ਰਟ...

ਫਿਰ ਤਿੰਨ ਵੇਰ ਠਾਹ... ਠਾਹ... ਠਾਹ !

ਖੱਡਾਂ ਦੀ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ, ਝਟ ਕੁ ਲਈ ਚੰਗਿਆੜੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਦਿੱਸੀਆਂ।

"ਰੱਬ ਦੀ ਮਾਰ ਕੰਬਖਤਾਂ ਨੂੰ ! ਝਟ ਚੈਨ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ। ਲੋਕ ਥੱਕ ਕੇ ਚੂਰ ਹੋਏ ਪਏ ਨੇ, ਮਸਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਜੁੜਦੀ ਪਈ ਏ ਤੇ ਉਹ ਸੂਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਤਾੜ ਤਾੜ... ਤੜ... ਤੜ ਕਰਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਰੱਬ ਕਰੇ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇੰਝੇ ਵਰਤੇ। ਲੜਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਲੜੋ ਜਿੰਨਾਂ ਲੜਿਆ ਜਾਵੇ । ਭਲਾ ਇਹ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਸੁੱਤੇ ਪਿਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦਾ ਜਗਾਈ ਜਾਵੇ। ਸੁੱਤੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਰੱਬ ਵੀ ਨਾ ਛੇੜੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਲੱਭਦਾ ਕੀ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਕਾਰਤੂਸ ਹੀ ਫੂਕਣੇ ਹੋਏ ਨਾ... ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨੀਂਦ ਹਰਾਮ ਕਰੀ ਜਾਣੀ...।"

ਫਿਰ ਝੱਟ ਮਗਰੋਂ, ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਘਾਹ ਖਾਣ ਦੀ ਚਰਰ ਚਰਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁੱਤੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਾਹ ਰਲਣ ਲੱਗ ਪਏ।

16

ਦੁਹਾਂ ਦੌੜਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਗਲੇ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਲਿਆ 'ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ:-

"ਪਰ ਉਹ ਗਏ ਕਿੱਧਰ ?"

ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਦੋੜਦੇ ਦੌੜਦੇ ਹੀ ਕਿਹਾ:

"ਬਹੁਤੇ ਦੂਰ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਰੁੱਖ ਹੇਠਾਂ, ਸੜਕ ਉੱਤੇ।"

ਉਹ ਚੀਖ਼ਿਆ:

"ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ।"

ਅਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਪੁੱਛ ਕੀਤੀ

"ਕੀ ਗੱਲ ਏ?"

"ਤੂੰ ਉੱਥੇ ਏਂ ?"

"ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਹਾਂ।"

"ਛੱਕੜਾ ਕਿੱਥੇ ਏ ?"

"ਅਹੁ ਵੇਖਾਂ, ਜਿੱਥੇ ਤੂੰ ਖਲ੍ਹਤਾ ਹੋਇਆ ਏਂ। ਖੱਡ ਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ।"

ਫਿਰ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਰੁੰਨੀ ਹੋਈ, ਇਕ ਮਾਸੂਮ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ।

"ਆਹ, ਸਟੈਪਨ, ਸਟੈਪਨ! ਬੱਚੇ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ!"

ਮੁਟਿਆਰ ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਅਗੇਰੇ ਵਧਾਈਆਂ ਤੇ ਬੱਚਾ ਉਸਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਟੈਪਨ ਨੇ ਠੰਡੀ ਠਾਰ ਪੋਟਲੀ ਜਿਹੀ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜ੍ਹ ਲਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸਖਤ ਬਦਬੂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਸਟੈਪਨ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਨੂੰ ਝੂਣਦੇ, ਉਸ ਦੇ ਡਸਕੋਰੇ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਉਹ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਸਟੈਪਨ।"

ਤੀਵੀਂਆਂ ਨੀਂਦ ਜਾਂ ਥਕੇਵੇਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਆ ਖਲ੍ਹਤੀਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਛੱਕੜੇ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਾਸ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਸਮਝਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।

"ਪਹਿਲੀ ਵੇਰਾਂ ਰੋਈ ਏ ਨਾ।"

"ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸੰਭਲ ਜਾਵੇਗੀ।"

"ਉਸ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਾਉਰੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।"

ਇੱਕ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਤੀਵੀਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਕੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਟੋਹ ਕੇ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।

"ਪੱਥਰ ਹੋਏ ਹੋਏ ਨੇ !"

ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਡੋਡੀਆਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਦੁੱਧ ਖਿੱਚਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਦੁੱਧ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਤਿੰਨ ਪਾਸੇ ਕ੍ਰਾਸ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣਾ ਕੇ ਚੁਲੀ ਕਰ ਛੱਡਦੀਆਂ।

ਆਦਮੀ, ਕੰਡੇਦਾਰ ਝਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਟੋਆ ਪੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਮਿੱਟੀ ਕੱਢ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਲੋਥ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ, ਉੱਪਰੋਂ ਮਿੱਟੀ ਪਾ ਦਿੱਤੀ।

"ਸਟੈਪਨ, ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ।"

ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਨੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਲਮਕਦੀ ਟਹਿਣੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਦੁੱਖ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਸਿਸਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਤੀਵੀਂ ਡਸਕਰੇ ਭਰਦੀ ਤੇ ਚੀਖਾਂ ਮਾਰਦੀ, ਉਸ ਦੇ ਗਲ ਦੁਆਲੇ ਬਾਹਾਂ ਵਲ੍ਹੇਟ ਕੇ ਹੰਝੂ ਵਹਾਣ ਲੱਗ ਪਈ:

"ਸਟੈਪਨ, ਸਟੈਪਨ, ਸਟੈਪਨ!"

ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਹੰਝੂ ਚਮਕ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਉਹ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸਟੈਪਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸਟੈਪਨ।"

17

ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਰਾਤ ਰਾਣੀ ਦੀਆਂ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਨਾ ਕਿਤੇ ਅੱਗ, ਨਾ ਰੌਲਾ। ਕੇਵਲ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਘਾਹ ਲੈ ਕੇ ਚਰਰ ਚਰਰ ਕਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼। ਤੇ ਫਿਰ ਛੇਤੀ ਹੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਿਲਜੁੱਲ ਵੀ ਰੁੱਕ ਗਈ ਤੇ ਕੁਝ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਲੰਮੇ ਪੈ ਗਏ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਡਾ ਵੱਡਾ ਕਾਫਲਾ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ ।

ਬਸ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਥਾਂ, ਰਾਤ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ, ਨੀਂਦ ਦੀ ਬੇਵਸੀ ਦਾ ਜਾਦੂ ਨਾ ਖਲੋਰ ਸਕਿਆ। ਸ਼ਾਂਤ ਬਾਗ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਨਣਾ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਬਲੂਤ ਦੇ ਲੱਕੜ ਦੀ ਬਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਟੰਗੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਸੰਗੀਨਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ, ਮੋਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਮੇਜ਼ ਉਤੇ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦਾ ਫਿੱਕਾ ਫਿੱਕਾ ਚਾਨਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਖਿੜਕੀਆਂ ਉੱਤੋਂ ਭਾਰੇ ਕੀਮਤੀ ਪਰਦੇ ਲਾਹ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਵਿਛਾਈ ਘੂਕ ਸੁੱਤੇ, ਘੁਰਾੜੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਠੀਆਂ ਤੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਬੰਦਿਆਂ ਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਪਸੀਨਿਆਂ ਦੀ ਬੋ ਰਚੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਬੂਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਦਾ ਮੂੰਹ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਕੋਜ਼ੂਖ, ਬਲੂਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਚਿਤਰਕਾਰੀ ਵਾਲੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਜੋ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਜਿੱਡਾ ਲੰਮਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਨਕਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਅੱਖਾਂ ਜੋੜੀ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਕੰਬਦੀ

ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਫਰਸ਼, ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਹਿੱਲ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਸ ਦਾ ਐਡਜੂਟੈਂਟ ਵੀ ਨਕਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਵਾਹੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਸਿਲਸਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਝੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਇਕ ਅਰਦਲੀ ਚਮੜੇ ਦਾ ਥੈਲਾ, ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਰਫ਼ਲ ਤੇ ਲੱਕ ਨਾਲ ਤਲਵਾਰ ਲਟਕਾਈ, ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਖੜ੍ਹਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਉਤੇ ਵੀ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਝੱਟ ਕੁ ਲਈ ਲਾਟ ਸਿੱਧੀ ਹੋਈ ਤੇ ਸਾਰੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਜਿਉਂ ਖਲ੍ਹੇ ਗਏ।

"ਇਸ ਖੰਡ ਕੋਲ ਦੀ," ਸਹਾਇਕ ਨੇ ਉਂਗਲ ਨਕਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਧਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਉਹ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਹਮਲਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ ।"

“ਇੱਥੋਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦੇ। ਏਡੇ ਉੱਚੇ ਅਲੰਘ ਪਹਾੜ ਨੇ, ਇੱਥੋਂ ਕਿਵੇਂ ਲੰਘ ਕੇ, ਸਾਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਸਕਦੇ ਨੇ ।"

ਸਹਾਇਕ ਦੇ ਹੱਥ ਉੱਤੇ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਪੰਘਰੀ ਹੋਈ ਮੋਮ ਡਿੱਗ ਪਈ।

"ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਮੋੜ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਇੰਝ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਾਨੂੰ ਝੱਟ ਟੁਰਨ ਦੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।"

"ਕੋਈ ਖੁਰਾਕ ਨਹੀਂ ਕੋਲ।"

"ਕੀ ਕਰਨਾ ਏ। ਇੱਥੇ ਰੁਕਣ ਨਾਲ ਕਿਹੜਾ ਕਿਤੇ ਮਿਲ ਜਾਣੀ ਏ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਣ ਦਾ ਇੱਕੋ ਤਰੀਕਾ ਹੈ, ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਟੁਰ ਪਿਆ ਜਾਵੇ । ਕਮਾਂਡਰ ਸੱਦੇ ਗਏ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ?"

"ਉਹ ਆ ਰਹੇ ਨੇ," ਅਰਦਲੀ ਨੇ ਆਖਿਆ ਤੇ ਕਈ ਪਰਛਾਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਧੌਣ ਉੱਤੇ ਨੱਚ ਉੱਠੇ।

ਬਸ ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਘੁੱਪ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਪਸਰਿਆ ਰਿਹਾ।

ਰਟ-ਟਟ-ਟਟ-ਟਟ-ਟਾ-ਟਾ-

ਦੂਰੋਂ ਪੱਬੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਫਿਰ ਤੜ ਤੜ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਲੰਘ ਗਈ ਤੇ ਇੱਕ ਭੈ ਸਹਿਮ ਦੀ ਹਵਾ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿਲਰ ਗਈ।

ਪੌੜੀਆਂ ਵਰਾਂਡਾ ਤੇ ਫਿਰ ਖਾਣ-ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ, ਭਾਰੇ ਭਾਰੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਸ ਭੈ ਨੂੰ ਜਾਂ ਭੈ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਨੂੰ, ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਲੈ ਆਈ। ਉਸ ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪਈ ਧੂੜ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੀ ਸੀ। ਲਗਾਤਾਰ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਟੁਰਨ ਨਾਲ ਤੇ ਥਕੇਵੇਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨਿਕਲੇ ਹੋਏ ਤੇ ਤਣੇ ਹੋਏ ਸਨ।

"ਕਿਵੇਂ ਰਹੀ?" ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਅਸਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ।"

ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂ ਅਫੜਾ-ਤਫੜੀ ਮਚੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ।

“ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।" ਇਕ ਹੋਰ ਆਦਮੀ ਨੇ ਭਾਰੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ। "ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਤੋਪਖਾਨਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੀ ਹੋਣੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਲੱਦੀ ਇੱਕੋ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਹੈ।"

ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਕੋਜੂਖ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਪੱਥਰ ਵਿੱਚੋਂ ਘੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਨੱਕ-ਮੂੰਹ ਵਟਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਭਾਰੇ ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਨੇ ਜਿਉਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕੱਜ ਲਈਆਂ। ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਕਸਾਕਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਸਭ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਖਲ੍ਹਤੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੋਈ ਸਿਗਰਟ ਪੀ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕੋਈ ਇੱਕ ਸੁੱਕੀ ਰੋਟੀ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜੀ ਮੂੰਹ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਕਈ ਥਕੇ ਟੁੱਟੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਪਏ ਨਕਸ਼ੇ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਕੋਜੂਖ ਮੂੰਹ ਘੁੱਟਦਾ ਬੋਲੀ ਗਿਆ:

"ਤੁਸੀਂ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।"

ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੇ ਸੁੱਕੀਆਂ ਧੌਣਾਂ ਉੱਤੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ; ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ, ਜਿਉਂ ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦਾ ਏ।

"ਤੁਸਾਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਏ..

“ਮੇਰੀ ਯੂਨਿਟ ਬਿਲਕੁਲ ਮਰੀ ਮੁੱਕੀ ਪਈ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਆਖਦਾ ਕਿ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਟੁਰ ਪੈਣ।"

"ਜਦ ਅਸੀਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਰੁਕੇ, ਮੇਰੇ ਬੰਦੇ ਸਿੱਧੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਪਏ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਅੱਗ ਵੀ ਨਾ ਬਾਲੀ ਗਈ। ਮੋਇਆਂ ਬਰਾਬਰ ਸਨ।"

"ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੁਰ ਪੈਣਾ ਬਿਲਕੁਲ ਅਸੰਭਵ ਗੱਲ ਹੈ। ਜੇ ਇੰਝ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਾਰ ਛੱਡਾਂਗੇ ।"

"ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਹੈ।"

ਕੋਜ਼ੂਖ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਪਥਰਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਹੇਠ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਵੇਖਣ ਨਾਲੋਂ ਦੂਰੋਂ ਆਉਂਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵਧੇਰੇ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਗੋਠ ਮਾਰੀ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਥੱਕੀ ਹਾਰੀ ਰਾਤ ਊਂਘਾਂ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਝ ਤਣਾਅ ਘਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਖੇਡਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ, ਪਰ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਹੋਰ ਸੰਘਣਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।

"ਜੇ ਹੋਵੇ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਯੂਨਿਟ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ।" ਇਕ ਰਜਮੈਂਟ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ ਇਉਂ ਬੋਲਿਆ ਜਿਉਂ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

“ਮੈਂ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਸਿਹਤ ਤੇ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਨੇ।"

"ਠੀਕ ਗੱਲ ਹੈ।" ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਕਮਾਂਡਰ, ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਤੋਲਦਾ ਬੋਲਿਆ।

ਉਹ ਬਾਕਾਇਦਾ ਫੌਜ ਦਾ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਆਪ ਤੇ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦੱਸੇ, ਜੋ ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਸੂਝਵਾਨਾਂ ਅੱਗੇ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸ ਸਕਿਆ।

"ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਤੇ ਨਾਲ, ਕੂਚ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚੇ ਵਿਚਾਰੇ ਨਹੀਂ ਗਏ। ਯੂਨਿਟਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ, ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੱਢੇ ਜਾਣਗੇ।"

"ਪਰ, ਜੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦਾ," ਕੀਊਬਨ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪਤਲਾ ਜਿਹਾ ਕਮਾਂਡਰ ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨ ਕੋਟ ਪਾਈ ਤੇ ਗਾਤਰੇ ਵਿੱਚ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਤਲਵਾਰ, ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਢਿਲਕੀ ਜਿਹੀ ਫਰ ਦੀ ਟੋਪੀ ਪਾਈ, ਵਿੱਚੋਂ ਬੋਲ ਪਿਆ। "ਜੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਕਸਾਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦਾ, ਸੱਚ ਆਖਦਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਖੱਡ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਸਾਡੀ ਇੱਕ ਬੰਦੂਕ ਵੀ, ਏਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਖੋਹ ਲਈ ਗਈ ਹੁੰਦੀ।"

"ਨਾ ਕੋਈ ਤਜਵੀਜ਼, ਨਾ ਹੁਕਮ! ਅਸੀਂ ਹਾਂ ਵੀ ਕੀ, ਇੱਕ ਦਲ, ਬੇਤਰਤੀਬ ਇੱਜੜ?"

ਫਿਰ ਕੋਜ਼ੂਖ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੇ ਸਾਫ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਆਖਣ ਲੱਗਾ:

"ਕਮਾਂਡ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੈ? ਤੁਹਾਡੇ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ?"

ਕਮਰੇ ਦੇ ਅਸ਼ਾਂਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲ ਭਾਰੇ ਪੱਥਰ ਵਾਂਗ ਲਟਕ ਗਏ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਛੇਕ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਜਿਉਂ ਕੋਈ ਉਡੀਕ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਕਿਸੇ ਉੱਤਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ।

ਫਿਰ ਪਰਛਾਵੇਂ ਨੱਚਣ ਲੱਗ ਪਏ - ਚਿਹਰਿਆਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਰੁਖ - ਸਗੋਂ ਚਿਹਰੇ ਹੀ ਬਦਲੇ ਹੋਏ। ਤੇ ਫਿਰ ਭਾਰੇ ਤੇ ਬੇਤੁਕੇ ਰੋਲੇ ਨਾਲ ਕਮਰਾ ਭਰ ਗਿਆ।

"ਅਸੀਂ ਕਮਾਂਡਰ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ।"

"ਜ਼ਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਔਖੇ ਵੇਲੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਕੋਲ ਸਲਾਹ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਖੈਰ ਗੱਲ ਹੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਹੈ।"

ਇਸ ਦਾ ਮੰਨਤਕ ਇਹ ਸੀ:

'ਤੂੰ ਇੱਕ ਬਿਲਕੁਲ ਉਜੱਡ ਬੰਦਾ ਹੈ, ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧਾ ਸਾਦਾ ਬੰਦਾ, ਜੋ ਵੇਲ਼ੇ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ। ਤੈਨੂੰ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਅਫ਼ਸਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਜਦ ਬਾਕਾਇਦਾ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਥੁੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਐਰੇ ਗੈਰੇ ਦੀ ਵੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਲੋਕਾਂ ਤੈਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਲੋਕ ਤਾਂ ਅਕਸਰ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।'

ਇਹ ਸਨ ਉਹ ਭਾਵ, ਜੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਫੌਜ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਰੁਖ਼ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ । ਜਦ ਕਿ ਉਹ ਕਮਾਂਡਰ, ਜੋ ਕੱਲ੍ਹ ਤੱਕ, ਨਾਈ, ਮੋਚੀ, ਤਰਖਾਣ

ਤੇ ਧੋਬੀ ਸਨ, ਇਹ ਆਖਦੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ:

'ਤੂੰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਏਂ, ਤੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲੋਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ! ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਕਮਾਂਡ ਕਿਉਂ ਹੋਵੇ, ਤੇ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਨਾ ਹੋਵੇ ? ਅਸੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਤੇ ਸਗੋਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ।'

ਕੋਜੂਖ, ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਅਣਬੋਲੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਸੂਝ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਸਮੇਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਘੂਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਤੇ ਇਸ ਸਬਰ ਨੂੰ ਬੂਰ ਪੈ ਗਿਆ।

ਬਹੁਤ ਦੂਰ, ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ, ਰੌਲੇ ਦੀ ਇੱਕ ਮੱਧਮ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਵੱਧਦੀ ਵੀ ਗਈ ਤੇ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸਾਫ਼ ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ, ਰਾਤ ਦੇ ਭਾਰੇ ਪੈਰ, ਹੋਰ ਭਾਰੇ ਹੋ ਗਏ । ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਧਮਾਕੇ ਵੱਧਦੇ ਗਏ.. ਨੇੜੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਤੇ ਫਿਰ ਸਭ ਕੁਝ ਰਲਗਡ ਹੋ ਗਿਆ। ਵਰਾਂਡੇ ਉੱਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਤੇ ਇੱਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਪੌੜੀਆਂ ਲੰਘਦੀ ਮੱਧਮ ਮੱਧਮ ਪੈਂਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਾਲੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਪਹੁੰਚੀ। ਜਦ ਤੱਕ ਕਮਰਾ ਨੱਕ ਨੱਕ ਭਰ ਨਾ ਗਿਆ, ਉਹ ਆਈ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭਿੰਨ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਕਈ ਅਤੇ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਸਨ। ਕਮਾਂਡਰ ਸੁੰਗੜ ਕੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਪਏ ਨਕਸ਼ੇ ਵੱਲ ਹੋ ਗਏ। ਸੜ ਚੁੱਕੀ ਮੋਮਬੱਤੀ ਬਸ ਆਖਰੀ ਲੋਅ ਦੇਣ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਇਸ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਿਪਾਹੀ ਖੰਘੂਰੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਨੱਕ ਸੁਣਕਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਥੁੱਕ ਸੁੱਟ ਕੇ ਉੱਪਰ ਬੂਟ ਰਗੜਨ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਸਿਗਰਟ ਦਾ ਧੂਆਂ ਛੱਡਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਭੀੜ ਉੱਤੇ ਬਦ-ਸ਼ਗਨੀ ਦਾ ਧੂੰਆਂ ਖਿਲਰ ਗਿਆ।

"ਸਾਖਿਓ!"

ਘੁੱਪ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਚੁੱਪ-ਚਾਂ ਵਰਤ ਗਈ।

"ਸਾਖਿਓ!"

ਘੁੱਟੇ ਹੋਏ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੇ ਮਸਾਂ ਬੋਲ ਕਢੇ।

“ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਮਾਂਡਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ, ਕਿ ਸਾਡੀ ਹਾਲਤ ਕੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪਿੱਛੇ ਕਸਬੇ ਤੇ ਬੰਦਰਗਾਹ ਉੱਤੇ ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਲਗਭਗ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਫੱਟੜ ਤੇ ਬਿਮਾਰ, ਲਾਲ ਸੈਨਾ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਪਿੱਛੇ ਸਨ, ਤੇ ਸਭ ਨੂੰ ਕਸਾਕ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਮੌਤ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੁਆ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਵਾਪਰਨੀ ਹੈ। ਕਸਾਕ ਸਾਡੇ ਤੀਜੇ ਦਸਤੇ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸੱਜੇ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ ਤੇ ਖੱਬੇ ਪਹਾੜ। ਵਿਚਕਾਰ ਲਾਂਘਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕਸਾਕ ਪਹਾੜਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੀ ਸਾਡਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਦੁਰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆ ਅਪੜਨਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੱਤਫਟ ਅਸਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ

ਮਾਰ ਭਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ, ਜਦ ਤਕ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ, ਜਿੱਥੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ - ਉੱਥੇ ਬੜੇ ਉੱਚੇ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਹਾੜ ਹਨ, ਤੇ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ, ਅਸੀਂ ਕਸਾਕਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ, ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਟੁਆਪਸੇ ਤੱਕ ਇੱਥੋਂ ਤਿੰਨ ਸੌ ਮੀਲ ਦਾ ਫਾਸਲਾ ਜ਼ਰੂਰ ਨਬੇੜ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੋਂ ਅਸੀਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਾਂਦੇ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵਾਂਗੇ ਤੇ ਫਿਰ ਕੀਊਬਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵਾਂਗੇ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੀਆਂ ਮੁੱਖ ਫੌਜਾਂ ਇਕੱਤਰ ਹੋਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਬਸ ਇਹੀ ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੋਵੇ, ਸਾਨੂੰ ਟੁਰ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਖੁਰਾਕ ਕੇਵਲ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਹੈ, ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਫਾਕੇ ਕਟਣੇ ਪੈਣਗੇ । ਸਾਨੂੰ ਬਸ ਇੱਥੋਂ ਟੁਰ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਦੌੜਨਾ ਹੀ ਪਵੇ, ਬਿਨਾਂ ਭੁੱਖ-ਤੇਹ ਜਾਂ ਨੀਂਦ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤਿਆਂ। ਭੱਜੇ ਬਗੈਰ ਸਾਡਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ। ਇਸੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਭਲਾ ਹੈ; ਤੇ ਜੇ ਅੱਗੋਂ ਸਾਡਾ ਰਾਹ ਰੁੱਕਿਆ ਦਿਸੇ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਅੱਗੋਂ ਧੱਕ ਕੇ ਲੰਘ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੱਲ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੇਖਣ ਦੇ ਰੁੱਕ ਗਿਆ। ਭਰੇ ਹੋਏ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾ ਗਈ, ਬਸ ਚੁੱਪ-ਚਾਂ ਸੀ, ਜਾਂ ਅੱਧ ਪਚੱਧੀ ਸੜੀ ਹੋਈ ਮੋਮਬੱਤੀ ਵਿੱਚ, ਹਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਤੇ ਇੱਕ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰ, ਦੂਰ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਤੀਕ।

ਸੈਂਕੜੇ ਅੱਖਾਂ ਕੋਜ਼ੂਖ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਉਸ ਦੇ ਵਟੇ ਹੋਏ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਝੱਗ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੀ।

"ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਭੇਗਾ; ਸੋ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੱਕ, ਸਾਨੂੰ ਵਾਹੋਦਾਹੀ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।"

ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਉਹ ਰੁੱਕਿਆ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਕਹਿ ਗਿਆ:

“ਆਪਣਾ ਕਮਾਂਡਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚੁਣ ਲਵੋ ਤੇ ਇਹ ਲਓ ਮੇਰਾ ਤਿਆਗ ਪੱਤਰ।"

ਮੋਮਬੱਤੀ ਪੂਰੀ ਸੜੀ ਚੁੱਕੀ ਸੀ; ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਤੇ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ।

"ਹੋਰ ਮੋਮਬੱਤੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ?"

"ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਹੈ," ਐਡਜੂਟੈਂਟ ਨੇ ਆਖਿਆ। ਉਸ ਇੱਕ ਤੀਲੀ ਮਗਰੋਂ ਹੋਰ ਤੀਲੀ ਬਾਲੀ । ਝੱਟ ਕੁ ਲਈ, ਚਾਨਣ ਦੀ ਲੋਅ ਉਹਨਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਰੁਸ਼ਨਾ ਜਾਂਦੀ ਜੋ ਕੋਜੂਖਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਗਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਤੇ ਫਿਰ ਘੁੱਪ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਨਿਗਲ ਜਾਂਦਾ। ਫਿਰ ਇੱਕ ਮੋਮੀ ਕਾਗਜ਼ ਬਲਿਆ ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਦਾ ਕੜ ਟੁੱਟਾ। ਫਿਰ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਫਿਰ ਕੋਈ ਥੁੱਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਕੋਈ ਖੰਘੂਰੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਕੋਈ ਨੱਕ ਸੁਣਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਕੋਈ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਬੂਟ ਰਗੜਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।

"ਸਾਥੀ ਕੋਜੂਖ,” ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਕਮਾਂਡਰ, ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਨਾ ਕਿ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ, ਆਖਣ ਲੱਗਾ, "ਸਾਨੂੰ ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ, ਭਿਆਨਕ

ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਤੇ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਪਿੱਛੇ ਤਬਾਹੀ ਮੂੰਹ ਅੱਡੀ ਖਲ੍ਹਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਅਸਾਂ ਢਿੱਲ ਮੱਠ ਕੀਤੀ, ਸਭ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੇਖਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਹੋ ਸਕੇ, ਇੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਈਏ। ਬਸ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਸਾਧਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿੱਚ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਇਸ ਰਾਇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ...।"

"ਠੀਕ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ। ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲੀ ਰੱਖੋ।" ਸਾਰੇ ਕਮਾਂਡਰ ਬੜੀ ਤਤਪਰਤਾ ਤੇ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲੇ।

ਸੈਂਕੜੇ ਅੱਖਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਾਲੀ ਤੱਕਣੀ ਨਾਲ, ਕਮਰੇ ਦੀ ਮੱਧਮ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ, ਕੋਜੂਖ ਵੱਲ ਉੱਠ ਗਈਆਂ।

"ਤੂੰ ਤਿਆਗ ਪੱਤਰ ਕਿਵੇਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ," ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਸੌ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆਪਣੀ ਫਰ ਦੀ ਟੋਪੀ ਲਿਜਾਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ। "ਤੈਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਚੁਣਿਆ ਸੀ।"

ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਸਿਪਾਹੀ ਚਮਕਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਭਾਰੇ ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਹੇਠੋਂ ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੇ ਬੜੇ ਹੱਠ ਨਾਲ ਉੱਪਰ ਤੱਕਿਆ।

“ਚੰਗਾ, ਸਾਥੀਓ। ਪਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਰਤ ਲਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ: ਜੋ ਕਿਸੇ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਨਾਂਹ ਨੁਕਰ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਮੌਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਮਤਲਬ ਲਈ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ।"

"ਠੀਕ ਏ ਫਿਰ ।"

"ਦਸਤਖਤ ਕਿਉਂ ਕਰੀਏ ?''

"ਕਰੀਏ ਕਿਉਂ ਨਾ ?"

“ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਏ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ... " ਕਮਾਂਡਰ ਬੇਥਵੀ ਵਿੱਚ ਬੁੜ ਬੁੜ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਜਵਾਨੋ !" ਕੋਜੂਖ ਆਪਣੇ ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਜਬੜੇ ਘੁੱਟਦਾ ਬੋਲਿਆ। "ਜਵਾਨ, ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ?"

"ਮੌਤ।" ਸੈਂਕੜੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਝੂਣਦੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਅਨ੍ਹੇਰੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਖਲਾਅ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈਆਂ। "ਉਸ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ! ਉਸ ਨਾਲ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਰਿਐਤ, ਜੋ ਹੁਕਮ ਨਾ ਮੰਨੇ ? ਬਸ ਗੋਲੀ।"

ਸਿਪਾਹੀ ਇੰਝ ਫਿਰ ਹਿੱਲਣ ਜੁਲਣ ਲੱਗ ਪਏ ਜਿਉਂ ਅਚਾਨਕ ਕਿਸੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੋਣ। ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਖਹਿੰਦੇ, ਸੈਣਤਾਂ ਕਰਨ ਤੇ ਨੱਕ ਸੁਣਕਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਅੱਧ ਪਚੱਧੀਆਂ ਪੀਤੀਆਂ ਸਿਗਰਟਾਂ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਬੂਟਾਂ ਹੇਠ ਮਧੋਲਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਬਾੜੇ ਘੁਟੀ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਤ ਦੁਹਰਾਈ, ਜਿਉਂ ਆਪਣੇ

ਸ਼ਬਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਸੇੜ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ:

"ਕੋਈ ਵੀ ਜੋ ਜ਼ਬਤ ਤੋੜੇਗਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਮਾਂਡਰ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਮਾਮੂਲੀ ਸਿਪਾਹੀ, ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।”

"ਜ਼ਰੂਰ ਉਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਦਾਗ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ, ਕਮਾਂਡਰ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਸਿਪਾਹੀ, ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਹੈ।"

ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਇਹ ਮਹਾਨ ਕਮਰਾ ਹੀ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਾ, ਜਿਉਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਲਈ ਇਹ ਕਮਰਾ ਛੋਟਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

"ਠੀਕ ਹੈ ਫਿਰ! ਸਾਥੀ ਈਵਾਨਕੋ, ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਿਖ ਲਓ ਤੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇ ਦਿਓ: ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕੋਰਟ ਕਚਹਿਰੀ ਦੇ, ਹੁਕਮ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ, ਭਾਵੇਂ ਹੁਕਮ ਛੋਟਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਵੱਡਾ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਹੋਵੇ...।"

ਸਹਾਇਕ ਨੇ ਜੇਬ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕਾਗਜ਼ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਖਲ੍ਹਣ ਲਈ ਬਣਾ ਕੇ, ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

"ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਥੀਓ, ਹੁਣ ਜਾਓ। ਆਪਣੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਫਰਮਾਨ ਦੱਸੋ: ਲੋਹੇ ਵਰਗਾ ਜ਼ਬਤ ਤੇ ਕੋਈ ਦਇਆ ਨਹੀਂ।"

ਸਿਪਾਹੀ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਕਸ਼ ਮਾਰਦੇ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਦੇਂਦੇ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਕੇ, ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੌਲੇ ਨੇ ਰਾਤ ਦੀ ਨੀਂਦ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ।

ਸਮੁੰਦਰ ਉੱਤੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।

ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਇਉਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਜਿਉਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੋਂ ਇੱਕ ਭਾਰ ਲੱਥ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਹੁਣ ਸਭ ਕੁਝ ਯਕੀਨੀ, ਸਾਫ ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ; ਉਹ ਹੱਸਣ ਟੱਪਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਵਾਰ ਵਾਰੀ ਉਹ ਮੇਜ਼ ਕੋਲ ਆਏ ਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਉੱਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਭਵਾਂ ਖਿੱਚ ਕੇ ਦੋ ਹਰਫੀ ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਜਿਉਂ ਜੋ ਕੁਝ ਹੁਣੇ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਅੱਗੇ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਸੀ, ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਤੁੱਛ ਸੀ।

"ਸਾਥੀ ਵੋਸਤਰੇਤਿਨ, ਆਪਣੀ ਕੰਪਨੀ ਤਿਆਰ ਕਰੋ ਤੇ ।" ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਸਰਪਟ ਦੌੜਦੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਗਈ; ਇਹ ਵਰਾਂਡੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚੀ; ਤੇ ਫਿਰ ਘੋੜਾ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਕਿ ਕਿੱਲੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਘੋੜੇ ਦੇ ਟੱਪਣ ਤੇ ਫਰਕੜੇ ਮਾਰਨ ਤੇ ਰਕਾਬਾਂ ਖੜਕਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ।

ਇੱਕ ਕੀਊਬਨ ਕਸਾਕ, ਲੰਮਾ ਫਰ ਦਾ ਟੋਪ ਪਾਈ, ਕਮਰੇ ਦੀ ਮੱਧਮ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖਲ੍ਹੋਤਾ।

"ਸਾਥੀ ਕੋਜ਼ੂਖ," ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਦੂਜੇ ਤੇ ਤੀਜੇ ਦਸਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਪੜਾਅ ਲਈ ਇੱਥੋਂ ਅੱਠ ਮੀਲ ਦੂਰ ਰੁੱਕ ਗਏ ਨੇ । ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਘੱਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਦੋਂ ਤਕ ਇੱਥੇ ਉਡੀਕ ਕਰੋ, ਜਦ ਤਕ ਉਸ ਦੇ ਦਸਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਆ ਰਲਦੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਕੂਚ ਕਰ ਸਕਣ।"

ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਬੜੀ ਕਰੜੀ ਨਜ਼ਰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟੀ।

"ਹੋਰ ਅੱਗੋਂ ਦਸ।"

"ਮਲਾਹ ਟੋਲੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਸਾਮਾਨ ਵਾਲੇ ਛਕੜਿਆਂ ਵੱਲ ਰੋਲਾ ਪਾਂਦੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਬਗਾਵਤ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਨੇ ਉਹ ਆਖਦੇ ਨੇ ਕਿ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤੁਕ ਨਹੀਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪ ਕੰਟਰੋਲ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਇਹ ਕਿ ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੂੰ ਵੱਢ ਦਿਓ ।"

"ਹੋਰ?"

"ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਆਦਮੀ ਖੱਡਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੀ ਢਲਾਣ ਉੱਤੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਡੇ ਤਿੰਨ ਬੰਦੇ ਫੱਟੜ ਤੇ ਇੱਕ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।"

ਕੋਜੂਖ ਖਾਮੋਸ਼ ਸੀ।

"ਠੀਕ ਹੈ, ਤੂੰ ਜਾ।"

ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਚਿਹਰੇ ਹੌਲੇ ਫੁੱਲ ਹੋਏ ਹੋਏ ਸਨ । ਕੰਧਾਂ ਉਤੇ ਟੰਗੇ ਫਰੇਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਰੰਗ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੀ ਬੁਰਸ਼ ਦਾ ਜਾਦੂ ਸਨ, ਫਿੱਕਾ ਨੀਲਾ ਸੀ, ਪਰ ਅਸਲੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦੂਰ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਜਾਦੂ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਨੀਲਾ ਨੀਲਾ ਦਿੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।

“ਸਾਥੀ ਕਮਾਂਡਰੋ, ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਇੱਥੋਂ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿਓ ਤੇ ਰਫ਼ਤਾਰ ਤੇਜ਼ ਕਰੀ ਜਾਓ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਆਦਮੀਆਂ ਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ, ਪਾਣੀ ਪਿਆਉਣ ਲਈ ਰੋਕੋ । ਹਰ ਇੱਕ ਖੱਡ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਲੈ ਕੇ ਖਲ੍ਹ ਜਾਵੇ । ਯੂਨਿਟਾਂ ਇੱਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਜੁੜੀਆਂ ਟੁਰੀ ਜਾਣ। ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਵੀ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਘੋੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਹਰਕਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਯੂਨਿਟਾਂ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਸੂਚਨਾ ਮੈਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ, ਝੱਟ- ਪੱਲ ਭੇਜਦੇ ਰਹੋ।"

"ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਵੇਗਾ," ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸਾਥੀ ਵਸਤਰੋਤਿਨ, ਆਪਣੀ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਪਿਛਾੜੀ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਓ, ਮਲਾਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਹਟਾ ਦਿਓ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨਿਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਟੁਰਨ ਦਿਓ। ਜੇ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨਾਲ ਬੇਸ਼ੱਕ ਜਾ ਰਲਣ ।"

"ਠੀਕ ਹੈ।”

"ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਓ, ਤੇ ਜੇ ਲੋੜ ਪਵੇ ਤਾਂ ਵਰਤ ਲਿਓ।"

"ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ।"

ਸਾਰੇ ਕਮਾਂਡਰ ਬੂਹੇ ਵੱਲ ਵਧੇ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਆਪਣੇ ਸਹਾਇਕ ਨੂੰ ਲਿਖਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਦਾ ਅਹੁੱਦਾ ਘਟਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਕਿਸ ਦੀ ਬਦਲੀ ਜਾਂ ਉੱਚੀ ਪਦਵੀ ਉੱਤੇ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।

ਫਿਰ ਸਹਾਇਕ ਨੇ ਨਕਸ਼ਾ ਸਾਂਭਿਆ ਤੇ ਕੇਖ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਟੁਰ ਗਿਆ।

ਮੋਮਬੱਤੀ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖਾਲੀ ਕਮਰੇ 'ਚ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਪਏ ਬੁੱਕਾਂ ਤੇ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੇ ਟੋਟਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕੰਬਦਾ ਰਿਹਾ। ਹਵਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਵਾੜ ਨਾਲ ਭਾਰੀ ਤੇ ਰੁੱਕੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਮੇਜ਼ ਉਤੇ ਜਿਸ ਥਾਂ ਮੋਮਬੱਤੀ ਬਲ ਬਲ ਕੇ ਮੋਮ ਪੰਘਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਹ ਥਾਂ ਸੜ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੀਆਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਤੇ ਕਾਠੀਆਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ।

ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਬੂਹੇ, ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਧੁੰਧਲਕੇ ਨੂੰ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਪਹਾੜੀ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜਗਾਣ ਲਈ ਢੋਲ ਵੱਜਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਬਿਗਲਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਉਸ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸੱਖਣੇ ਮਕਾਨ ਉੱਤੇ ਧੂੰਏ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਘਣੀ ਥੰਮੀ ਜਿਹੀ ਉੱਸਰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ - ਸੜੀ ਮੋਮਬੱਤੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

18

ਦੂਜੇ ਤੇ ਤੀਜੇ ਸੈਨਿਕ ਦਸਤੇ, ਜੋ ਕੋਜੂਖ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਹੁਣ ਭੱਜਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ ਗਰਮੀ ਤੇ ਥਕਾਵਟ ਨੇ ਕੰਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਛੇਤੀ ਹੀ ਤ੍ਰਿਕਾਲਾਂ ਢਲੇ ਪੜਾਅ ਕਰ ਲੈਂਦੇ, ਤੇ ਫਿਰ ਚਿਰਾਕੇ ਜਿਹੇ ਦੂਜੀ ਸਵੇਰ, ਟੁਰ ਪੈਂਦੇ। ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਮੁਹਰਲੇ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦਸਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖੱਪਾ ਵੱਧਦਾ ਗਿਆ।

ਰਾਤ ਫਿਰ, ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਹਿਲ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਕਈ ਮੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਂਪ ਲੱਗ ਗਏ।

ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ ਤੇ ਗਰਮੀ ਦੇ ਸਤਾਏ ਲੋਕ ਫਿਰ ਅੱਗਾਂ ਬਾਲਣ, ਰਲ ਕੇ ਗੱਪਾਂ ਮਾਰਨ, ਹੱਸਣ, ਸਾਜ਼ ਵਜਾਣ ਤੇ ਯੂਕਰੇਨ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ, ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਗਮੀ ਦੇ ਤਰਾਨੇ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਮਲਾਹ, ਪਹਿਲੇ ਦਸਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦੇਣ ਮਗਰੋਂ, ਫਿਰ ਬੰਬ ਤੇ ਰਿਵਾਲਵਰ ਘੁਮਾਂਦੇ ਇੱਕ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਤੱਕ, ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੇ ਟੁਰਨ ਫਿਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਤੁਹਾਡੀ ਹਾਲਤ ਭੇਡਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗਈ ਗੁਜ਼ਰੀ ਹੈ। ਕੌਣ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ ਲੀਡਰ ? ਜ਼ਾਰ ਦੀ ਫੌਜ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੇ ਤਕਮੇ ਵਾਲਾ ਅਫ਼ਸਰ ਕੌਣ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ ਕੋਜੂਖ ? ਉਸ ਜ਼ਾਰ ਦੀ

ਸੇਵਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ? ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਤੇ ਹੁਣ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਬਣ ਬੈਠਾ ਹੈ । ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਕੌਣ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ? ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਹਰਬੰਦ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਝੱਲਿਆਂ ਦਾ ਡੇਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਲੇ ਇਉਂ ਭਿਣਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਏ, ਜਿਉਂ ਸ਼ਹਿਦ ਦੁਆਲੇ ਮਖਿਆਰੀਆਂ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਦਾ ਜਰਮਨ ਕੈਸਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸਮਝੌਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਹੈ, ਭੇਡ । ਤੁਸੀਂ ਰੂਸ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਬੱਝ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਾਸਕੋ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਾ ਕੇ ਬੇੜਾ ਜਰਮਨ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਓ। ਪਰ ਅਸਾਂ ਜੋ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ, ਅਸਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਡੋਬ ਦਿੱਤਾ ਏ । ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਾ ਸਹੀ... ਤੁਸੀਂ ਫੁੱਦੂ, ਨਿਰੀਆਂ ਭੇਡਾਂ ਹੋ, ਨਿਰੇ ਡੰਗਰ । ਜਿਹੜਾ ਮਰਜ਼ੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਿਕ ਲਵੇ, ਤੁਸੀਂ ਧੌਣਾਂ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟੀ ਟੁਰੀ ਜਾਓਗੇ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਠੀਕ ਆਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸਮਝੌਤਾ ਹੈ। ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਨੇ ਰੂਸ ਨੂੰ ਕੈਸਰ ਅੱਗੇ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਗੱਡੀ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਲੱਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ! ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਇੱਜੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ...।"

“ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕਰੋ, ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਭੌਂਕੋ। ਦਫਾ ਹੋ ਜਾਓ ਇੱਥੋਂ... ਤੁਹਾੜੀ...!"

ਸਿਪਾਹੀ ਤਾਅ ਖਾ ਗਏ ਤੇ ਚੰਗਾ ਮੰਦਾ ਆਖ ਗਏ, ਪਰ ਜਦ ਮਲਾਹ ਉੱਥੋਂ ਟੁਰ ਗਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਆਪ ਦੁਹਰਾਣ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਮਲਾਹ ਗਲਾਧੜ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਜੋ ਉਹ ਆਖਦੇ ਨੇ ਉਹ ਵੀ ਨਿਰੀ ਸੁੱਟ ਪਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ? ਉਹਨਾਂ ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਉਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮਾਸਕੋ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਾ ਘੱਲੀ - ਉਹ ਆਪ ਮੌਜ ਕਰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਸਾਡੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਤਾ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ।"

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਛਲੀ ਰਾਤੇ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅੱਜ ਵੀ ਘੁੱਪ ਅੰਨ੍ਹੇਰ ਵਿੱਚ, ਖੱਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਠਾਹ... ਠੂਹ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ... ਚੰਗਿਆੜੀਆਂ ਉੱਡਦੀਆਂ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ, ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਾਂ ਤੜ ਤੜ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਫਿਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ, ਸਾਰਾ ਡੇਰਾ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਤੇ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ।

ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਵਾਂਗ, ਅੱਜ ਵੀ, ਉਸ ਸੱਖਣੇ ਬੰਗਲੇ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਦੇ ਵਰਾਂਡੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਸੀ; ਫਿਰ ਇੱਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਹੋਈ। ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਲਾਂ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਾਨਫਰੰਸ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਰੁੱਕੀ ਰਹੀ, ਜਦ ਤੀਕ ਸਰਪਟ ਘੋੜਾ ਦੁੜਾਂਦਾ ਇੱਕ ਸਵਾਰ ਪਿੰਡ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਨਾ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਫਿਰ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਖਲਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੇ ਟੋਟੇ, ਥੁੱਕ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਖਿਲਰ ਗਏ ਤੇ ਪਾੜੇ ਵਿਗਾੜੇ ਚਿੱਤਰ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਲਟਕੇ ਰਹੇ।

ਕਾਲੀ ਦਾਹੜੀ ਦੇ ਭਾਰੀ ਦੇਹ ਵਾਲਾ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣਾ ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ, ਮਲਾਹਾਂ ਵਾਲੀ

ਜਾਕਿਟ ਪਾਈ, ਲੱਤਾਂ ਅੱਡ ਕੇ ਬੈਠਾ ਚਾਹ ਪੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਉਸ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਖਲ੍ਹਤੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਹ ਕਸ਼ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਬੇਮੁਹਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਬੂਟਾਂ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੇ ਫੋਟੋ ਮਿੱਧ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗ ਰਿਹਾ ਕਿ ਗੱਲ ਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।

ਤੇ ਇੱਥੇ ਫਿਰ ਹਰੇਕ ਕਮਾਂਡਰ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਤਾ ਧਰਤਾ ਹੈ, ਤੇ ਉਹੀ ਸਭ ਦਾ ਰਾਖਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣਾ ਹੈ।

ਪਰ ਕਿੱਥੇ...?

ਸਥਿਤੀ ਬੇਥਵੀ ਤੇ ਬੇਯਕੀਨੀ ਸੀ । ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਸ ਸਕਦਾ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਣਾ, ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਹੈ।

"ਸਾਨੂੰ ਤਿੰਨਾਂ ਦਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁਖੀ ਚੁਣ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ," ਇੱਕ ਕਮਾਂਡਰ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਸੀ।

"ਤੂੰ ਠੀਕ ਆਖਦਾ ਹੈਂ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੂਜੀ ਰਾਇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ," ਸਭ ਨੇ ਇੱਕ ਸੁਰ ਆਖਿਆ।

ਸਭ ਹੀ ਇਹ ਆਖਣ ਲਈ ਫ਼ੜਕ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ. "ਉਹ ਮੈਂ ਹਾਂ.'" ਪਰ ਕੋਈ ਆਖਣ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਰਿਹਾ।

ਚੂੰਕਿ, ਸਭ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬਚਾ ਕੇ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਕਸ਼ ਮਾਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ।

"ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੁਣ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ ਦਾ ਨਾਂ ਤਵੀਜ਼ਦਾ ਹਾਂ।"

"ਸਮੋਲਦੂਰੋਵ! ਸਮੋਲੋਦੁਰੋਵ!"

ਇਕ ਗੱਲ ਅਚਾਨਕ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈ । ਹਰੇਕ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ "ਸਮਲੋਦੂਰੋਵ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਸਾਥੀ ਹੈ। ਖਾਊ-ਪੀਊ ਮੌਜ ਕਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੰਦਾ । ਇੱਕ ਜਮਾਂਦਰੂ ਇਨਕਲਾਬੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਜਲਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੱਜਣ ਲਈ ਚੰਗੀ ਦਹਾੜਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਮਾਂਡਰ ਵਜੋਂ ਮੱਥਾ ਭੰਨਾ ਬੈਠੇਗਾ ਤੇ ਫਿਰ ਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ।"

ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲੇ:

"ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ! ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ!"

ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ ਨੇ ਅਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਹਿਲਾਈਆਂ।

“ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਜਹਾਜ਼ੀ ਹਾਂ। ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਮੈਂ ਭਿਆਨਕ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਨਿਬੜ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਖੁਸ਼ਕੀ ਉੱਤੇ

ਹਾਂ...।"

"ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ। ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ!"

"ਖੈਰ, ਜੇ ਤੁਹਾਡੀ ਇਹੀ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੰਮ ਸਾਂਭ ਲਵਾਂਗਾ। ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ। ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਠੀਕ ਹੈ ਫਿਰ। ਕੱਲ੍ਹ ਅਸੀਂ ਕੂਚ ਕਰਾਂਗੇ। ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਤਿਆਰ ਕਰੋ।"

ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਹੁਕਮ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਟੁਰਨਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਏ। ਹੋਰ ਕਰ ਵੀ ਕੀ ਸਕਦੇ ਸਨ ? ਨਾ ਉਹ ਰੁੱਕ ਸਕਦੇ ਸਨ ਤੇ ਨਾ ਕਸਾਕਾਂ ਹੱਥੋਂ ਵੱਢੇ ਜਾਣ ਲਈ, ਉਹ ਪਿਛਾਂਹ ਹੀ ਮੁੜ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਸਭ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਿਵਾਏ ਇਸ ਦੇ ਕਿ ਉਸ ਘੜੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ, ਜਦ ਤੀਕ ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ ਉਲਟ ਪੁਲਟ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਮੱਥਾ ਭਨਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ। ਪਰ ਕਿਵੇਂ ? ਇੱਕੋ ਰਾਹ ਸੀ ਕਿ ਕੋਜੂਖ ਦੇ ਦਲ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਟੁਰੀ ਜਾਣ।

ਕਿਸੇ ਆਖਿਆ:

"ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੂੰ ਦਸ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਵਾਂ ਕਮਾਂਡਰ ਚੁਣ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।"

"ਉਹ ਕੱਖ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇਗਾ, ਉਹ ਕਰੀ ਜਾਵੇਗਾ।" ਕਈ ਹੋਰ ਬੋਲ ਪਏ।

ਸਮੋਲੇਦੂਰੋਵ ਨੇ ਵੱਟ ਕੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਮੁੱਕਾ ਮਾਰਿਆ, ਤੇ ਮੇਜ਼ ਦਾ ਫੱਟਾ ਕੜਕ ਗਿਆ।

"ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਲਾਵਾਂਗਾ - ਵੇਖ ਲੈਣਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਲ ਨੂੰ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭੱਜ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਅੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ । ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਿਆਂ ਆਬਰੂ, ਪਤ ਨਾਲ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਮਰ ਮਿਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।"

ਸਭ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਮਲੋਦੂਰਵ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਜੋ ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੂਰੇ ਜਲਾਲ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕੱਢੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੇ ਡੀਲ ਡੋਲ ਦਾ ਰੋਹਬ ਸੀ, ਜਿਸ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਯਕੀਨ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਭ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਹ ਲੱਭ ਪਿਆ ਹੈ: ਕੋਜ਼ੂਖ ਦੋਸ਼ੀ ਸੀ । ਆਪ ਹੀ ਸਿਰ ਭਾਰ ਭੱਜੀ ਫਿਰਦਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫੌਜੀ ਕਮਾਲ ਦੱਸਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਂਦਾ। ਹੁਣ ਪੂਰੀ ਵਾਹ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲਾ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਅਮਲਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਕੋਜੂਖਵੱਲ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਟਾਈਪ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਤੇ ਕਲਰਕ ਲੱਭ ਕੇ ਦਫਤਰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕੰਮ ਜ਼ੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।

ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਹਾਲਤ ਦੀ ਸੂਝ ਦੇਣ ਲਈ ਤੇ ਇੱਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਗਾਣ ਲਈ, ਅਪੀਲਾਂ ਟਾਈਪ ਕਰ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ "ਸਿਪਾਹੀਓ, ਅਸੀਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕੋਲੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦੇ," "ਚੇਤੇ ਰੱਖੋ ਸਾਥੀਓ, ਕਿ ਸਾਡੀ ਫੌਜ ਖਤਰੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ

ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ!"

ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਦੀਆਂ ਨਕਲਾਂ ਕਰਵਾ ਕੇ, ਕੰਪਨੀਆਂ ਤੇ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਸਿਪਾਹੀ ਬਿਨਾਂ ਹਿਲ ਜੁਲ ਦੇ ਤੇ ਪਲਕਾਂ ਝਪਕੇ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਫਿਰ ਨਕਲਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਮਾਰਦੇ ਖਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕਈ ਕਾਗਜ਼ ਫੜਨ ਲਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜ ਵੀ ਪਏ, ਕਈ ਝੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵੱਟ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਏ, ਤੇ ਫਿਰ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵਿਚ ਕੱਚਾ ਤੰਮਾਕੂ ਵਲ੍ਹੇਟ ਕੇ ਸੂਟੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।

ਕੋਜੂਖ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਉੱਡਦੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਪੁਚਾਏ ਗਏ, ਪਰ ਉਹ ਨਿੱਤ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਦਲ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਆਉਂਦੇ ਦਲਾਂ ਦਾ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਖੱਪਾ ਵੱਧਦਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਬੜੀ ਭੜਕਾਊ ਗੱਲ ਸੀ।

"ਸਾਥੀ ਸਮਲਦੂਰੋਵ, ਕਜੂਖ ਤੇਰੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ," ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਉਸ ਨੂੰ ਤੇਰੀ ਰੱਤੀ ਭਰ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ।"

"ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ?" ਸਮੋਲੋਦੂਰਵ ਨੇ ਮਜ਼ੇ ਨਾਲ ਅੱਗੋਂ ਹੱਸ ਛੱਡਿਆ। “ਖੁਸ਼ਕੀ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਹਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ।"

"ਪਰ ਤੂੰ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਏਂ। ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਲਈ, ਤੈਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਕੋਜੂਖ ਤੇਰਾ ਮਾਤਹਿਤ ਹੈ।"

ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ ਝੱਟ ਕੁ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੀ ਭਾਰੀ ਛਾਤੀ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਗੁਬਾਰ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ।

"ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਬੰਨ੍ਹ ਦਿਆਂਗਾ ਰੱਸੇ ਨਾਲ ।"

"ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਕੀਊਬਨ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੋਫੀਨੋਵਕਾ ਵਾਲੇ ਪਾਸਿਉਂ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਤੱਤਫਟ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਸੜਕ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਰਾਹ ਵੀ ਛੋਟਾ ਹੈ।"

"ਕੋਜੂਖ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਘਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਤਤਕਾਲ ਆਪਣੇ ਦਲ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਗੱਲ ਬਾਤ ਲਈ ਪਹੁੰਚੇ ।" ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ ਗੱਜਿਆ । "ਫੌਜ ਇੱਥੋਂ ਪਹਾੜਾਂ ਵੱਲ ਜਾਵੇਗੀ। ਜੇ ਕੋਜੂਖ ਨਾ ਮੰਨਿਆ, ਮੈਂ ਤੋਪ ਦੇ ਗੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਦਲ ਨੂੰ ਉੱਡਾ ਦਿਆਂਗਾ।"

ਕੋਜੂਖ ਨਾ ਆਇਆ ਤੇ ਅੱਗੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਪਕੜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਿਹਾ।

ਸਮੋਲੇਦੂਰੋਵ ਨੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਚੀਫ਼ ਆਫ਼-ਸਟਾਫ਼, ਜੋ ਮਿਲਟਰੀ ਅਕਾਦਮੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਉਸ ਅਵਸਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਦ ਸਮਲੋਦੂਰੋਵ ਇਕੱਲਾ ਹੋਵੇ (ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅੜ ਜਾਂਦਾ ਸੀ) । ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ

ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ, ਤਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਮਾਨ ਨਾਲ ਲੱਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ, ਰੀਫ਼ੂਜੀ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਡਾ ਤੋਪਖਾਨਾ, ਸਭ ਜਾਂਦਾ ਰਹੇਗਾ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਸੜਕ ਕੋਈ ਨਹੀਂ; ਸਿਰਫ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਲਾਂਘਾ ਹੈ। ਕੋਜ਼ੂਖ ਬੜੀ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੋਪਖਾਨੇ ਬਗੈਰ ਅਸੀਂ ਨਿਹੱਥੇ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਕਸਾਕ ਨਿਹੱਥਿਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲੈਣਗੇ । ਨਾਲੇ, ਜੇ ਅਸੀਂ ਤੇ ਕੱਖ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹੋਵਾਂਗੇ, ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਦੁਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦੇਣਗੇ।"

 ਦਲੀਲ ਸਾਫ ਸੀ । ਪਰ ਸਮੋਲੋਦੂਰੋਵ ਨੂੰ ਮਨਾਣ ਲਈ, ਚੀਫ਼-ਆਫ਼-ਸਟਾਫ਼ ਦਾ, ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਢੰਗ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਰੁਹਬ ਕਿ ਉਹ ਮਿਲਟਰੀ ਅਕਾਦਮੀ ਵਿੱਚੋਂ ਆਇਆ ਸੀ।

"ਹੁਕਮ ਭੇਜ ਦਿਓ ਕਿ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਜਾਣ।" ਸਮਲੋਦੂਰੋਵ ਨੱਕ ਚਾੜ੍ਹਦਾ ਬੋਲਿਆ।

ਤੇ ਫਿਰ ਸਿਪਾਹੀ, ਰੀਫ਼ੂਜੀ, ਸਾਮਾਨ ਗੱਡੀਆਂ ਅਫੜਾ-ਤਫੜੀ ਵਿੱਚ ਰੌਲਾ ਮਚਾਂਦਿਆਂ ਰਾਹੇ ਪੈ ਗਈਆਂ।

19

ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ, ਕੋਜ਼ੂਖ ਦਾ ਦਲ ਜਦ ਰਾਤ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਟਿਕਦਾ ਤਾਂ ਆਰਾਮ ਤੇ ਨੀਂਦ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਹਰਾਮ ਹੁੰਦੀ। ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੱਸਣ, ਸਾਜ਼ ਵਜਾਣ ਤੇ ਗਾਉਣ ਦੀ ਮੱਧਮ ਮੱਧਮ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਠਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੁੰਦੀ, ਸੁਖ ਚੈਨ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਜਵਾਨ ਉਮੰਗਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਘੁਲੇ ਜਵਾਨ ਜਜ਼ਬੇ।

ਸਿਸਕਦੀਆਂ ਨੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਛੱਲਾਂ

ਨੀਲੇ ਡੂੰਘੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ,

ਤੇ ਰੋਂਦੇ ਤੇ ਸਿਸਕਦੇ ਨੇ ਬਹਾਦਰ ਜਵਾਨ ਕਸਾਕ

ਤੁਰਕਾਂ ਦੀ ਫਾਹੀ ਵਿੱਚ।

ਆਵਾਜ਼ਾਂ, ਮਧੁਰ ਸੁਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਰਾਤ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਕਸਾਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਦੇ ਹਿਰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਈਆਂ। ਕੀ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵੀ ਸੀ, ਜੋ ਅਫਸਰਾਂ, ਜਰਨੈਲਾਂ ਤੇ ਬੁਰਜੂਆ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਨੱਸ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ, ਖੇੜੇ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ, ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।

ਨੀਲੇ ਡੂੰਘੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ - !

ਸੱਚੀ ਮੁਚੀ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਕੋਲ, ਪਰ ਇਹ ਅਦਿਸ ਤੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਸੀ।

ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁੱਖ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿਕ ਹੋਈਆਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਸੁਬਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਸਿਲਸਲਿਆਂ ਦੇ ਪਸਾਰ ਵਧੇਰੇ ਕਾਲ਼ੇ ਤੈਂ ਸੋਗੀ ਹੋ ਗਏ।

ਫਿਰ ਡੂੰਘਾਣਾਂ, ਵਿਰਲਾਂ, ਤੇ ਖੱਡਾਂ ਵਿੱਚ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਚੰਨ ਦੀਆਂ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਤਿਲ੍ਹਕਦੀਆਂ ਤੇ ਚਾਨਣੀ ਦਾ ਬੂਰ ਤਰੋਂਕਦੀਆਂ ਰੁੱਖਾਂ, ਪੱਥਰਾਂ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਸੋਗੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।

ਚਾਨਣੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਚੰਨ ਉੱਭਰਦਾ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਆਦਮੀ ਗਾਉਣ ਹੱਟ ਗਏ। ਹੁਣ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੇ ਡਿੱਗੇ ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਜਵਾਕ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ, ਸਾਫ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਚੱਟਾਨਾਂ ਹੇਠਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਲੈਂਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਚੰਨ ਨੇ ਧੋ ਕੇ ਹੋਰ ਨਿਖਾਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਿਘਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੋਨਾ ਡਲ੍ਹਕ ਡਲ੍ਹਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਸ਼ਾਨ ਨਿਰਾਲੀ ਸੀ।

"ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਹੈ।" ਕਿਸੇ ਆਖਿਆ।

"ਕਈ ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਨੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਰੱਬ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।"

"ਇਹ ਗੱਲ ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਹਾਜ਼ ਚਲਾਂਦਾ ਬੰਦਾ ਰੁਮਾਨੀਆ, ਓਡੇਸਾ ਜਾਂ ਸਵੇਸਤਾਪੋਲ ਜਾ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਬਸ ਕੰਪਾਸ ਵੱਲ ਵੇਖਦੇ ਰਹੋ, ਤੇ ਕਿੱਥੋਂ ਦੇ ਕਿੱਥੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚੋ ?"

"ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ, ਜਵਾਨੋ, ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਕੋਈ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਪਾਦਰੀ ਉਸਤਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ। ਪਰ ਭਾਵੇਂ ਜਿੰਨੀ ਮਰਜ਼ੀ ਬੰਦਗੀ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ, ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਉੱਚੇ ਹੀ ਉੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਚਾਨਣੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਝੜ ਝੜ ਪੈਂਦੀਆਂ ਢਲਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪਲਮਦੀਆਂ, ਚੱਟਾਨਾਂ ਨਾਲ ਖਹਿ ਕੇ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਪਹਾੜ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸਿੱਧੀ ਦੰਦੀ ਨੂੰ, ਬਾਂਹ ਵਾਂਗ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਕਿਸੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਟਹਿਣੀ ਨੂੰ, ਕਿਸੇ ਖਿੱਘਰ ਨੂੰ, ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਜਾਲੀ ਵਿੱਚ ਵਲ੍ਹੇਟ ਕੇ ਇੱਕ ਅਜੂਬਾ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦੇਂਦੀਆਂ।

ਮੱਧ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਕਈ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਰੌਲਾ, ਕਈ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਧਮਕ ਤੇ ਮਾਰੋ ਮਾਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾਪੀ।

ਸਭ ਮੂੰਹ ਘੁਮਾ ਕੇ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਇਹ ਮਾਰੋ ਮਾਰ ਕਰਦੀ ਭੀੜ ਕਿਧਰੋਂ ਆ ਗਈ ?"

"ਮਲਾਹ ਸਹੁਰੇ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੰਮ ਹੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।"

ਮਲਾਹਾਂ ਦਾ ਬੇਮੁਹਾਰਾ ਇੱਜੜ, ਕਦੀ ਚੰਨ ਦੀ ਚਾਨਣੀ ਵਿੱਚ ਤੇ ਕਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋ ਹਾ ਕਰਦਾ ਭੂਤਾਂ ਵਾਂਗ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਬੈਠੇ ਬੈਠੇ, ਜਿਉਂ ਔਕ ਗਏ ਤੇ ਉਬਾਸੀਆਂ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਆਕੜਾਂ ਭੰਨਦੇ, ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਉੱਥ ਕਿਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਝਟ ਸੌਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

ਚਾਂਘਰਦੇ, ਉੱਚਾ ਉੱਚਾ ਬੋਲਦੇ ਤੇ ਬਕਵਾਸ ਕਰਦੇ ਮਲਾਹ ਇੱਕ ਚੱਟਾਨ ਦੇ ਸਿਰੇ ਕੋਲ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ। ਚੰਨ ਤੋਂ ਉਹਲੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਛੱਕੜਾ ਖਲ੍ਹਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਜ਼ੂਖ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ।

"ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ?"

ਦੋ ਸੰਤਰੀ ਰਫ਼ਲਾਂ ਤਾਣ ਕੇ ਅੱਗੇ ਖਲ੍ਹੇ ਗਏ।

"ਕਮਾਂਡਰ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?"

ਕੋਜੂਖ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤਾ ਸੀ ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭੇੜੀਏ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਸੰਤਰੀ ਰਫਲਾਂ ਅੱਗੇ ਕਰਦੇ ਚੀਖ਼ੇ:

“ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਜਾਓ, ਨਹੀਂ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿਆਂਗੇ।"

"ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ?" ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਆਏ ਹਾਂ, ਕਮਾਂਡਰ । ਸਾਡੀ ਖੁਰਾਕ ਮੁੱਕ ਗਈ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਡੀ ਇੱਛਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਜਾਈਏ ? ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਬੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਨਕਲਾਬ ਲਈ ਅਸਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਕੀ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਮਰ ਜਾਈਏ ?''

ਪਰਛਾਵੇਂ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਕੋਜੂਖ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਏਨਾ ਸਾਫ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਸਦਾ, ਪਰ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਸਭ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਜਾਓ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੂਰਾ ਰਾਸ਼ਨ ਤੇ ਰਫਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਖੁਰਾਕ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ਰਫ਼ਲਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ। ਮਸਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਸਾਂ ਹੀ ਰਾਸ਼ਨ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"

"ਕੀ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਲੜਦੇ ? ਸਾਨੂੰ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਲਣ ਲਈ ਕਿਉਂ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹੋ ? ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਜਦ ਲੜਨ ਦਾ ਵਕਤ ਆਇਆ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਜੂਝ ਕੇ ਲੜਾਂਗੇ। ਲੜਾਂਗੇ ਵੀ ਚੰਗਾ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਹੰਢੇ ਵਰਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹ। ਕਿੱਥੇ ਸਾਉ ਤੁਸੀਂ, ਜਦ ਅਸਾਂ ਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਪਰੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ? ਤੂੰ ਜ਼ਾਰ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਸਰ ਹੁੰਦਾ ਮੈਂ। ਹੁਣ ਤੂੰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦੇਣ ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਈਏ । ਤੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੈਂ, ਕਿ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਕਰ ਲਵੇਂ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਮਾਂਡਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ ? ਸਾਢੇ ਸੋਲ਼ਾਂ ਸੌ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਕਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਤੂੰ ਹੁਣ- ।"

"ਉਹਨਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸੌਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਕੰਜਰੀਆਂ ਲਈ ਫਿਰਦੇ ਹੋ।"

ਮਲਾਹ ਸਾਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਗ ਵਾਂਗ ਭੂਤਰ ਖਲ੍ਹਤੇ:

"ਤੂੰ ਸਾਨੂੰ, ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਲੜਾਕਿਆਂ ਨੂੰ, ਮਿਹਣੇ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈਂ।"

ਉਹ ਗੱਜਦੇ ਤੇ ਛਿੱਬੀਆਂ ਦੇਂਦੇ, ਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਘੂਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਪਰ ਕੋਜੂਖ ਦੀਆਂ ਭੱਖਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ; ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਦਿੱਸਦਾ ਸੀ, ਛਿੱਬੀਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਿੱਸਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਦਿੱਸਦੇ ਸਨ ਜੋ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਘੁਸਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ, ਤੇ ਕੋਡੇ ਹੋਏ ਚੰਨ ਦੀਆਂ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਵਿੱਚ ਟੁਰਦੇ, ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਨਾਲੋਂ ਖੋਲ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫਸੇ ਹੋਏ ਛਕੜੇ ਵੱਲ ਚੜ੍ਹ ਵਗੇ।

ਉਸੇ ਪਲ ਰਾਟ -ਰਟ - ਟਟ- ਟਟ ਕਰਦੀ ਇੱਕ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਚੱਲਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਛੱਕੜੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਲਿਸ਼ਕਾਰਾ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਅੱਖ ਚਮਕ ਰਹੀ ਸੀ - ਗੋਲੀਆਂ ਏਨੀ ਸਫ਼ਾਈ ਨਾਲ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਚੰਨ ਦੀ ਚਾਨਣੀ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਛੋਹੀ, ਪਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਹਵਾ ਜਿਹੀ ਉੱਡਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਮਲਾਹਾਂ ਦੀਆਂ ਟੋਪੀਆਂ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲੱਥ ਗਈਆਂ ਤੇ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਹੋਟ ਗਏ।

"ਸ਼ੈਤਾਨ। ਚਲਾਕ ਭੂਤਨੇ। ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਰ ਹੋਣ ਤਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ।"

ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਚੰਨ ਦੀ ਚਾਨਣੀ ਵਿੱਚ, ਸਾਰਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਘੂਕ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਹਾੜ ਵੀ ਦੁੱਧ ਚਾਨਣੀ ਵਿੱਚ ਧੋਤੇ ਉੱਘਾ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਕੰਢੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੂਰ ਦਿਸਹੱਦੇ ਤੀਕ, ਚੰਨ ਦੀ ਚਾਨਣੀ ਵਿੱਚ, ਚਾਂਦੀ ਵੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਥਿਰਕ ਰਹੀ ਸੀ।

20

ਲੋਅ ਲੱਗਦਿਆਂ ਹੀ, ਦਲ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਿੱਲਜੁੱਲ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ।

ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਫੈਲਾਅ ਸੀ, ਤੇ ਖੱਬੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਪਹਾੜ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਨੰਗੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਤਾਜ ਵਾਂਗ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਖਹੁਰੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਉੱਤੋਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਤਿਲ੍ਹਕਦੀ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਆ ਰਹੀ ਸੀ । ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਘੱਟਾ ਹੀ ਘੱਟਾ ਉੱਡਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਭਿਣ ਭਿਣ ਕਰਦੀਆਂ ਕੀਊਬਨ, ਸਟੈਪੀ ਦੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਪਛਾਣੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ, ਬੰਦਿਆਂ ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਦੁਖੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ । ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਧੁਰ ਘਰੋਂ ਆਈਆਂ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਤ, ਉਹ ਵੀ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਤੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਠਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਵੀ ਉੱਠ ਪੈਂਦੀਆਂ।

ਸੱਪ ਵਾਂਗ ਪੇਚ ਖਾਂਦੀ ਮੁੱਖ ਸੜਕ, ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ, ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ

ਵਿੱਚੋਂ ਜਾ ਨਿਕਲੀ । ਛਾਂ ਕਰਕੇ, ਇੱਥੇ ਠੰਡ ਤੇ ਚੁਪ-ਚਾਂ ਸੀ । ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਝੁਰਮਟ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਸਨ । ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ, ਜੰਗਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਝਾੜ ਤੇ ਵੇਲਾਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਟਹਿਣੀ ਨਾਲ ਚਮੁੱਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਪਹਾੜੀ ਝਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨੋਕਾਂ ਨਿਕਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤੇ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਕੰਡਿਆਲੇ ਝਾੜ ਸਨ ਕਿ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਫੜ ਲੈਂਦੇ। ਇਹ ਰਿੱਛਾਂ, ਜੰਗਲੀ ਬਿੱਲੀਆਂ, ਜੰਗਲੀ ਬੱਕਰੀਆਂ, ਹਿਰਨਾਂ, ਤੇ ਬਿੱਲਿਆਂ ਦੇ ਮਿਆਉਂ ਮਿਆਉਂ ਕਰਨ ਦੀ ਠਾਹਰ ਸੀ। ਸੈਂਕੜੇ ਮੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੇ। ਕਸਾਕਾਂ ਦਾ ਕਿਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਇੱਥੇ ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਉੱਤੇ, ਦੂਰ ਦੂਰ ਝੁੱਗੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚੋਂ ਵੱਲ ਖਾਂਦੀਆਂ, ਅੱਗੇ ਟੁਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਹੇਠੋਂ ਦੰਦੀਆਂ ਥੱਲੇ, ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਭੂਸਲੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ, ਆਲ੍ਹਣਿਆਂ ਵਾਂਗ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ । ਪਾਣੀ ਦੇ ਲਾਗੇ, ਜਿੱਥੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਮੱਕੀ ਦੇ ਖੇਤ ਤੇ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਬਾਗ ਦਿੱਸਦੇ ਸਨ।

ਸੱਤਰ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰਕੀ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਲਾਂਘਿਆਂ ਉੱਤੇ ਝਾੜ-ਝਖਾੜ ਉੱਗ ਆਏ, ਭਾਰੇ ਜੰਗਲ ਉੱਗ ਗਏ, ਮੀਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਵੀਰਾਨ ਪਹਾੜ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਠਾਹਰ ਬਣ ਗਈ।

ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਲੇ ਰੱਸੀਆਂ ਵਲ੍ਹੇਟ ਲਈਆਂ ਸਨ, ਰਾਸ਼ਨ ਮੁੱਕਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਛੱਕੜੇ ਚੀਂ ਚੀਂ ਚੂਕਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਫੱਟੜ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਚੰਬੜੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਾਲ ਨਾਲ ਧੂਹਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਛੱਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬੱਚੇ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਚੁੱਕ ਬਾਕੀ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇੱਕੋ ਤੋਪ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੇ, ਜੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਵੱਲ ਖਾਂਦੀ ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਮੁੜਨ ਲੱਗ ਪਈ । ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਸੁਰਮਈ ਫੈਲਾਅ ਵਿੱਚ, ਸੂਰਜ ਦਾ ਰਾਹ ਝਿਲ ਮਿਲ ਝਿਲ ਮਿਲ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਲਿਸ਼ ਲਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ, ਦੂਰੋਂ ਵੱਟੇ ਵੱਟ ਹੋਈਆਂ, ਕੰਢੇ ਦੇ ਗੀਟਿਆਂ ਨਾਲ ਖਹਿ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਇੱਕ ਪਲ ਚੁੱਕੇ ਬਿਨਾਂ, ਕਾਫ਼ਲਾ ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਪੈਂਡੇ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਵਾਨ ਗੱਭਰੂ, ਕੁੜੀਆਂ, ਬੱਚੇ ਤੇ ਫੱਟੜ, ਜੋ ਟੁਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਪਾਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ ਲਾਹ ਕੇ ਢਲਾਨ ਤੋਂ ਰਿੜ੍ਹਦੇ - ਪਜਾਮੇ, ਸਕਰਟਾਂ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਸਾਂਭਦੇ ਤੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਦੇ ਸਿਕਰਦੇ, ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੜ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੜਨ ਦੀਆਂ ਛੋਹ ਨਾਲ, ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ, ਜਿਉਂ ਟੋਟੇ ਹੋ ਗਈ। ਨਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋਲਾ ਪਾਂਦੇ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਪਰ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਛਾਲ ਉਛਾਲ ਪਾਣੀ ਸੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇੱਕ ਵੇਰ ਫੇਰ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਥਿਰਕਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਕੰਢੇ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੱਚ ਉੱਠੀ।

ਸਮੁੰਦਰ ਆਪਣੀ ਚੌੜੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ, ਨੱਚਦੇ ਟੱਪਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਘੁੱਟੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ - ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਮੱਥਾ ਵੱਟ ਵੱਟ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਛੜਪ ਛੜਪ ਕਰਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਚੁੰਮੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਕਾਫ਼ਲਾ ਵਧੀ ਗਿਆ.. ਅੱਗੇ ਹੋਰ ਅੱਗੇ।

ਨਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਏ, ਆਪਣੇ ਬੋਅ ਮਾਰਦੇ ਪਾਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਪੜਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕੀ ਰਫ਼ਲਾਂ ਸੰਭਾਲਦੇ ਉੱਥੋਂ ਨੱਸ ਪਏ। ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਟੇਪੇ ਚੋਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲੇ, ਉਹਨਾਂ ਪਸੀਨੇ ਦੇ ਮਾਰੇ ਕਪੜੇ ਝੱਟ ਤਨ ਦੁਆਲੇ ਵਲ੍ਹੇਟ ਲਏ ਤੇ ਖਿੜ ਖਿੜ ਕਰਦੇ ਟੁਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।

ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੇਖ ਕੇ, ਕਈ ਹੋਰ ਦੌੜਦੇ ਤੇ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰਦੇ, ਨੰਗੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜੇ ਤੇ ਮੁੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰਾਂ ਫੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਏ।

ਤੇ ਕਾਫ਼ਲਾ ਟੁਰੀ ਗਿਆ।

ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ, ਫਿਰ ਕਸਬੇ ਦੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ, ਜੋ ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੰਜਰ ਸਾਹਿਲ ਉੱਤੇ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਸਭ ਕੁਝ ਸੜਕ ਨਾਲ ਚੰਬੜਿਆ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਜੰਗਲਾਂ, ਦੰਦੀਆਂ ਤੇ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਉਣ ਜਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਇੱਕ ਵਸੀਲਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਬੰਦੇ ਭੱਜ ਕੇ ਬੰਗਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜੇ ਤੇ ਗੁੱਠਾਂ ਫਰੋਲਣ ਲੱਗ ਪਏ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਸਿਵਾਏ ਵੀਰਾਨੀ ਤੇ ਉਜਾੜ ਦੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਝੁਲਸੇ ਹੋਏ ਯੂਨਾਨੀ ਸਨ, ਯੂਨਾਨੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਨੱਕ ਤੇ ਕਾਲੇ ਚਮਕਦੇ ਡੇਲਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਨ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲੋ ਭੈ ਨਾਲ, ਉਹਨਾਂ ਦੋ ਚਿਹਰੇ ਡਿੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ।

"ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਆਪ ਭੁੱਖੇ ਫਾਕੇ ਕੱਟਣ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਾਂ।"

ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਸਿਪਾਹੀ ਕੌਣ ਸਨ, ਕਿੱਥੋਂ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਕਿਧਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ ਨਾ ਕੀਤੇ ਤੇ ਬੜੇ ਬੇਰੁਖੇ ਜਿਹੇ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ।

ਸਿਪਾਹੀ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਫੋਲਾ ਫਾਲੀ ਕਰਨ ਲਗ ਪਏ - ਪਰ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉੱਥੇ ਹੈ ਹੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਭਾਂਪ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਖੁਰਾਕ ਛੁਪਾ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਚੂੰਕਿ ਯੂਨਾਨੀ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਿਪਾਹੀ ਕਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਦੇ ਰੋਂਦੇ ਧੋਂਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਹਿੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਏ।

ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇ ਧੱਕਦੀ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਡੁੱਲ੍ਹੀ ਵਾਦੀ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ, ਉਹ ਇੱਕ ਰੂਸੀ ਪਿੰਡ ਆ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਕ ਲਿਸ਼ ਲਿਸ਼ ਲਿਸ਼ਕਾਂ ਮਾਰਦਾ ਦਰਿਆ ਵੱਲ-ਵਲੇਵੇਂ ਖਾਂਦਾ,

ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਚੂਨੇ ਨਾਲ ਪੋਚੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ, ਮਾਲ ਡੰਗਰ। ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਢਲਾਣ ਉੱਤੇ, ਹਲ ਦੇ ਪਾਏ ਸਿਆੜ ਦਿੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਉਹ ਕਣਕ ਬੀਜਦੇ ਸਨ। ਵਸੋਂ ਪੋਲਟਾਵਾ ਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਦੇ ਸਨ।

ਇਹਨਾਂ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਕਣਕ ਤੇ ਜਈ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਕਈ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ। ਉਹਨਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਗੱਦੀਓਂ ਲਾਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਨੇ ਸੱਤ੍ਹਾ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਹਾਲਤ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸੀ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਬਾਤ ਦੱਸੀ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਹੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਜੋ ਇਹ ਪੇਂਡੂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਮਵਤਨੀ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਚੂਚੇ, ਬੱਤਖਾਂ ਤੇ ਮੁਰਗਾਬੀਆਂ ਲੈ ਗਏ, ਜਦ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਚੀਖ਼ਾਂ ਹੀ ਮਾਰਦੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ।

ਕਾਫ਼ਲਾਂ ਬਿਨਾਂ ਰੁੱਕੇ ਟੁਰੀ ਗਿਆ।

"ਖ਼ਬਰੇ ਕਦੋਂ ਅਸਾਂ ਐਨ ਮੂੰਹ ਲਾਇਆ ਸੀ।" ਆਪਣੇ ਲੱਕਾਂ ਦੁਆਲੇ ਰੱਸੀ ਵਲ੍ਹੇਟੀ ਲੋਕ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ।

ਬੰਦੇ, ਜਿਹੜੇ ਬੰਗਲਿਆਂ ਦੀ ਫੋਲਾ ਫਾਲੀ ਕਰਨ ਗਏ ਸਨ, ਕਿਤੋਂ ਇਕ ਗ੍ਰਾਮੋਫ਼ੋਨ ਤੇ ਤਵਿਆਂ ਦਾ ਢੇਰ ਚੁੱਕ ਲਿਆਏ । ਉਹਨਾਂ ਇੱਕ ਖਾਲੀ ਕਾਠੀ ਉੱਤੇ ਟਿਕਾ ਕੇ ਸੂਈ ਅੜਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਜੰਗਲ ਦੀ ਚੁੱਪ ਚਾਂ, ਨੰਗੀਆਂ ਦੰਦੀਆਂ ਤੇ ਚਿੱਟੀ ਉੱਡਦੀ ਧੂੜ ਵਿੱਚੋਂ, ਕੁਝ ਚੇਤੇ ਕਰਾਂਦੀ, ਇੱਕ ਮਨੁੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਚੀਖਣ ਲੱਗ ਪਈ

ਪਿੱਸੂ! ਪੈ ਗਏ ਪਿੱਸੂ ! ਹਾਏ! ਹਾਏ!

ਬੰਦੇ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਦੂਹਰੇ ਹੋ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਟੁਰੀ ਗਏ।

"ਇੱਕ ਵੇਰ ਮੁੜ ਕੇ ਲਾ ਦਿਓ... ਪਿੱਸੂ ਨੂੰ।"

ਉਹਨਾਂ ਕਈ ਹੋਰ ਤਵੇ ਲਾਏ ਤੇ ਸਧਾਰਨ ਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਰੀਕਾਰਡਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਿਆ। ਅਚਾਨਕ ਗਰਾਮੋਫੋਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁਰ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗ ਪਈ:

ਜ਼ਾਰ ਦਾ ਭਲਾ ਹੋਵੇ...।

ਇੱਕ ਸੋਰ ਜਿਹਾ ਉੱਠਿਆ।

"ਮਾਰ ਕਾਠ ਇਹ ਨੂੰ ।"

"ਰੱਖ ਓਏ ਇਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉਸ ਉੱਤੇ।"

ਉਹਨਾਂ ਤਵਾ ਲਾਹਿਆ ਤੇ ਭੂਆ ਕੇ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਤਾੜਦੇ ਕਈ ਪੈਰ ਉੱਪਰੋਂ ਲੰਘ ਗਏ।

ਬਸ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਗਰਾਮੇਫ਼ੋਨ ਦੀ ਮੰਗ ਵੱਧ ਗਈ।

ਰਾਤ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਤ, ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਤਵਾ, ਨਾਚ ਜਾਂ ਗਾਣੇ ਵਾਲਾ ਵੱਜਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ।

ਟੁਕੜੀਆਂ ਤੇ ਦਸਤੇ ਵਾਰੇ ਵਾਰੀ ਲਿਜਾ ਕੇ ਸੁਆਦ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ। ਕਈ ਤਾਂ ਕਿੰਨਾ

ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਵਾਰੀ ਹੀ ਨਾ ਲੈਣ ਦੇਂਦੇ ਤੇ ਫਿਰ ਲੜਾਈ ਹੋ ਜਾਂਦੀ । ਇਹ ਸਭ ਦਾ ਦਿਲ ਪਰਚਾਵਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਭ ਨੂੰ ਇਹ ਇੱਕ ਜਿਊਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਚੀਜ਼ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।

21

ਇੱਕ ਕੀਊਬਨ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ, ਕਾਠੀ ਉੱਤੇ ਝੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਤੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਾਸੀ ਰਖੀ ਹੋਈ ਫਰ ਦੀ ਟੋਪੀ ਪਾਈ, ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਸਰਪਟ ਦੁੜਾਂਦਾ ਕਾਫ਼ਲੇ ਕੋਲ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ।

"ਬਟਕੋ* ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?"

ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਨਾਲ ਭਿੱਜਾ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ, ਧੌਂਕਣੀ ਵਾਂਗ ਹੇਠਾਂ ਉੱਪਰ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਭਾਰੇ, ਲਿਸ਼ਕਦੇ ਬੱਦਲ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਤੋਂ ਲੰਘਣ ਲਗ ਪਏ ਤੇ ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਦੇ ਉੱਪਰ ਛਾ ਗਏ।

"ਲੱਗਦਾ ਏ ਤੂਫ਼ਾਨ ਆਵੇਗਾ।"

ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਦੇ ਇੱਕ ਮੋੜ ਉੱਤੇ ਦਲ ਦੀ ਗੱਡੀ ਅਚਾਨਕ ਰੁੱਕ ਗਈ; ਪਿਆਦਾ ਫੌਜ ਦੇ ਜਵਾਨ ਕੋਲ ਕੋਲ ਹੋ ਗਏ ਸਾਮਾਨ ਗੱਡੀ ਦੇ ਕਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਖਿੱਚ ਖਿੱਚ ਕੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਰਾਸਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕ ਦਿੱਤੇ; ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਆਉਂਦੇ ਛਕੜੇ, ਅਗਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਫਸ ਗਏ - ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਰੁੱਕ ਗਿਆ।

"ਗੱਲ ਕੀ ਹੈ ? ਏਡੀ ਛੇਤੀ ਕਿਉਂ ਸਭ ਰੁੱਕ ਖਲ੍ਹਤੇ ਨੇ!"

ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਦਾ ਤਰੇ ਤਰ ਚਿਹਰਾ ਉਸ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਪਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਰੁੱਕ ਜਾਣ ਨਾਲ, ਸਭ ਨੂੰ ਚਿੰਤਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਸਭ ਭਿਆਨਕ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਲਾਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਉਸੇ ਘੜੀ ਦੂਰ ਗੋਲੀ ਚੱਲਣ ਦੀ ਮੱਧਮ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ। ਗੋਲੀ ਦੀ ਹੋਰ ਆਵਾਜ਼ ਤਾਂ ਨਾ ਆਈ, ਪਰ ਇਸ ਅਚਾਨਕ ਚੁੱਪ ਨਾਲ ਭੈ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਗਰਾਮੋਫੋਨ ਵੀ ਵੱਜਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੋਜੂਖ, ਨਿੱਕੀ ਬੱਘੀ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ, ਦਲ ਦੇ ਮੁਹਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਕੋਲ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਕਾਹਲ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਫਿਰ ਦੌੜਦੇ ਜਾਂਦੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਰਾਹ ਰੋਕ ਲਿਆ ਤੇ ਲੱਗ ਪਏ ਚੰਗੀਆਂ ਮੰਦੀਆਂ ਸੁਣਾਨ।

"ਰੁੱਕ ਜਾਓ! ਪਿੱਛੇ ਮੁੜੋ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਰੁੱਕੇ, ਅਸੀਂ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿਆਂਗੇ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ। ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਲੜਾਈ ਛਿੜਨ ਵਾਲੀ

*ਬਟਕੋ, ਭਾਵ “ਪਿਤਾ" ਯੂਕਰੇਨੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਨੇਤਾਵਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦਕ।