ਕਿ ਦੰਦੀ, ਕੰਧ ਵਾਂਗ ਅੱਗੇ ਆ ਗਈ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰਦੇ? ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਟੁੱਟ ਗਏ। ਬਟਕੇ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਕੋਲ ਰਫ਼ਲ ਫੜ੍ਹੀ ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਰਲ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਰਫ਼ਲ ਉੱਤੇ ਪੈਰ ਧਰ ਕੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਅਸਾਂ ਸਭ ਨੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਰਫਲਾਂ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਵਿਰਲਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸਾਈਆਂ ਤੇ ਚੋਟੀ ਉੱਤੇ ਜਾ ਚੜ੍ਹੇ ।"

"ਸਾਡੀ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪਲਟਨ ਦੇ ਲੋਕ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਉੱਤੋਂ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖੜ ਗਏ ਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਪਰ ਡਿੱਗਦੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਪਏ। ਸਭ ਡੁੱਬ ਗਏ।"

ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮਰਜ਼ੀ ਗੋਲਾਂ ਗੱਪਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਉਸ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੱਲੋਂ ਮੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਪਏ ਕਰਨ, ਪਰ ਉਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਤ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਲਟਕੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਅਚਾਨਕ ਬੇਬੇ ਗੋਪਰੀਨਾ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲ ਮੁਹਰੇ ਕਰਦੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ:

"ਉਹੀ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੈ ?"

ਸਾਰੇ ਉੱਧਰ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਦੂਰ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪਹਾੜ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਕਈ ਮਸ਼ਾਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫੁੱਫ ਫਫ ਕਰਦਾ, ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲਦਾ ਦਿੱਸਿਆ।

ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ:

"ਇਹ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀ ਤੇ ਕੁਝ ਸਥਾਨਕ ਬੰਦੇ ਨੇ, ਜੋ ਲਾਸ਼ਾਂ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਉਹ ਇਸੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਰਹੇ ਨੇ।"

ਫਿਰ ਚੁੱਪ ਚਾਂ ਹੋ ਗਈ।

30

ਫਿਰ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਸਮੁੰਦਰ ਏਨਾ ਲਿਸ਼ਕ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਚੁੰਧਿਆ ਜਾਣ, ਨੀਲੇ ਨੀਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਵੱਲ ਪੇਚ ਖਾਂਦਾ ਉੱਪਰ ਉੱਪਰ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਨੀਵੇਂ ਨੀਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ।

ਦੂਰ ਹੇਠਾਂ ਕਸਬਾ, ਇੱਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਚਿੱਟਾ ਟਿਮਕਣਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਨੀਲੀ ਖਾੜੀ ਪਿੰਗਲ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਲੀਕਾਂ ਵਾਂਗ ਪਾਇਆ ਵਿੱਚ ਮੜ੍ਹੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ । ਬਿਨਾਂ ਸਾਈਂ ਖਸਮ ਦੇ ਜਾਰਜੀਅਨ ਜਹਾਜ਼ ਕਾਲੇ ਟਿਮਕਣਿਆਂ ਵਰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਬੜੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਲਾਲ ਸੈਨਾ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਨਾ ਲਿਜਾ ਸਕੇ।

ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਬਥੇਰਾ ਲੁੱਟ ਦਾ ਮਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ