ਛੁੱਟ ਰਹੀਆਂ, ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੀ ਗੱਲ ਹਾਲਾਂ ਪੂਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਹੁਝਕਾ ਖਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਅਯਾਲਾਂ ਉੱਤੇ ਆ ਪਿਆ। ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਝੱਗ ਛੱਡ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਛਿੱਬਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਸਿਰ ਮਾਰ ਮਾਰ, ਸਵਾਰ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਲਗਾਮ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਕੋਜੂਖ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਬੱਘੀ ਵਿੱਚ, ਕੋਚਵਾਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਹਾਇਕ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਸੂਹੀ ਭਾਹ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਉਂ ਹੁਣੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨਹਾ ਕੇ ਆ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਸਿਵਾਏ ਗਸ਼ਤ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਉੱਥੇ ਆਸ ਪਾਸ ਕੋਈ ਰੂਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਸਦੀ।

ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਦੂਰ ਹੈ ?"

ਕੀਊਬਨ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚਾਬਕ ਨਾਲ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਸੈਣਤ ਕੀਤੀ।

"ਉਹਨਾਂ ਝਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਅੱਠ ਦਸ ਮੀਲ ਪਰ੍ਹੇ।"

"ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੜਕ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਏ ਉੱਧਰ ?"

“ਹਾਂ”

"ਕਸਾਕ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿਤੇ ?"

“ਕੋਈ ਕਸਾਕ ਨਹੀਂ। ਸਾਡੇ ਬੰਦੇ ਪੰਦਰਾਂ ਮੀਲ ਅੱਗੇ ਗਏ ਹੋਏ ਨੇ, ਕਸਾਕਾਂ ਦਾ ਕਿਤੇ ਨਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ। ਇੱਥੋਂ ਕੋਈ ਵੀਹ ਪੰਝੀ ਮੀਲ ਦੂਰ ਕਸਾਕ ਫਾਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਈਆਂ ਪੁੱਟਣ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਨੇ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਫੜਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਜੋ ਅਚਾਨਕ ਸ਼ਾਂਤ ਪੇ ਗਈਆਂ।

"ਹਰਾਵਲ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿਓ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਲ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਆਖ ਦਿਓ, ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਰਜਮੈਂਟਾਂ, ਰੀਫ਼ਿਜੀ, ਸਾਮਾਨ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਨੂੰ, ਉਹਨਾਂ ਪੰਜਾਂ ਮੂਹਰਿਓਂ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਲੰਘਣ ਨੂੰ ਆਖੋ ।"

ਕੀਊਬਨ ਸਵਾਰ ਕਾਠੀ ਉੱਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਅਦਬ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਝੁੱਕ ਗਿਆ, ਜਿਉਂ ਜ਼ਬਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ:

"ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਲਾਂਭੇ ਟੁਰ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਉਤੋਂ ਅਤਿ ਦੀ ਗਰਮੀ ਹੈ ਤੇ ਖਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਕੋਲ ਨਹੀਂ।"

ਦੂਰ ਫੈਲੀ ਸੜਕ ਨੂੰ ਕੋਜੂਖ ਦੀਆਂ ਵਿੰਨ੍ਹਵੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਘੂਰਦੀਆਂ ਘੁਰਦੀਆਂ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਈਆਂ। ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬੀਤ ਗਏ.. ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨਿਕਲ ਆਏ ਸਨ। ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖ ਦਾ ਤਰਲਾ ਲਿਸ਼ਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਹੋਣ ਲੱਗੇ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਲੰਘ ਆਏ, ਪਰ ਬੰਜਰ ਪੱਬੀਆਂ ਨੂੰ ਲੰਘ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਲਈ ਕੋਈ ਅੰਨ੍ਹ-ਪਾਣੀ