ਨਸੀਬ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਜਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਹੋ ਸਕੇ, ਇਥੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਮੋਰਚੇ ਨਹੀਂ ਬਣਾਨ ਦੇਣੇ ਚਾਹੀਦੇ। ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਹੱਥੋਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਮੀਲਾਂ ਦਾ ਵੱਲ ਖਾ ਕੇ ਜਾਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ।
ਉਹਨਾਂ ਉਸ ਜਵਾਨ ਕੀਊਬਨ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਉੱਤੇ ਨਿਗਾਹ ਮਾਰੀ, ਜੋ ਗਰਮੀ ਤੇ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਕਾਲਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਲਿਸ਼ਕੀਆਂ ਤੇ ਘੁੱਟੇ ਜਬੜੇ ਹਿੱਲੇ:
"ਫੌਜ ਨੂੰ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਮੋੜੋ, ਤੇ ਵੇਖਣ ਦਿਓ, ਅੱਗੇ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ।"
"ਜੋ ਹੁਕਮ।"
ਕੀਊਬਨ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਪਸੀਨੇ ਵਿਚ ਭਿੱਜੀ ਅਸਤਰਖ਼ਾਨੀ ਟੋਪੀ ਠੀਕ ਕੀਤੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਚਾਬਕਾਂ ਜੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਮ ਗਰਮੀ ਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਤੇ ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਉਛਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਦੁੜਕੀ ਚਾਲੇ ਪੈ ਗਿਆ।
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਕੋਈ ਮੁੱਖ-ਮਾਰਗ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਜੋ ਸੀ, ਉਹ ਸੀ ਭੂਰੀ ਚਿੱਟੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਉੱਡਦੇ ਗੋਲ ਗੋਲ ਚੱਕਰ ਜੋ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਹੁੰਦੇ ਦੂਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਲ ਉੱਡਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਭੁੱਖ ਤੇਹ ਦੀਆਂ ਸਤਾਈਆਂ ਰੂਹਾਂ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਕੋਜ਼ੂਖ ਦੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਬੱਘੀ ਹੇਠੋਂ ਉੱਪਰ ਤਪੀ ਹੋਈ, ਖੜ ਖੜ ਕਰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਗੱਦੀ ਦੇ ਹੇਠ ਇੱਕ ਤੱਪਦੀ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਦਾ ਮੂੰਹ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਕੀਊਬਨ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਦੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕੱਖ ਨਜ਼ਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ, ਸਿਵਾਏ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ, ਪਾਟੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ ਤੇ ਖੇਰੂੰ ਖੇਰੂੰ ਹੋਏ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ। ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਟੁਰੀ ਗਏ, ਛਕੜੇ ਚੀਂ ਚੀਂ ਕਰੀ ਗਏ। ਮੱਥੇ ਉੱਤੋਂ ਚੋਂ ਚੋ ਪਸੀਨਾ ਅੱਖਾਂ ਮੂਹਰੇ ਲਟਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਨਾ ਕੋਈ ਬੋਲਦਾ ਸੀ, ਨਾ ਹੱਸਦਾ ਸੀ । ਬਸ ਉਹ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਨਾਲ ਧੂਹਦੇ। ਤੇ ਉਸ ਦਮਘੋਟੂ ਚੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਥੱਕੇ ਹਾਰੇ ਪੈਰ, ਥੱਕੇ ਹਾਰੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸੁੰਮ ਤੇ ਜਾਨ ਖਾਉ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੀ ਚੀਂ ਚੀਂ।
ਘੋੜੇ ਧੋਣਾਂ ਅੱਗੇ ਕਰੀ ਤੇ ਕੰਨ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟੀ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।
ਹਰ ਹੁੱਝਕੇ ਉੱਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਛਲ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਮੂੰਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਮਾੜੀ ਜਿਹੀ ਝਲਕ ਪੈ ਜਾਂਦੀ।
"ਪਾਣੀ...ਪਾਣੀ।"
ਸਾਹ ਘੱਟੂ ਧੂੜ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਤੇ ਹਰ ਸ਼ੈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਲ੍ਹੇਟੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਛੁਪ ਛੁਪ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ ਪਿਆਦਾ ਫੌਜ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ, ਘੋੜਸਵਾਰ ਤੇ ਚੀਂ ਚੀਂ ਕਰਦੇ ਮੱਠੀ ਚਾਲੇ ਟੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਛਕੜੇ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਏਨੀ ਨਾ ਸਹਾਰੀ ਜਾਣ
