ਵਾਲੀ ਗਰਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਚਿੱਟੀ ਧੂੜ ਸੀ - ਪਰ ਇੱਕ ਮਾਯੂਸੀ ਸੀ, ਜੋ ਸਭ ਉੱਤੇ ਲਿੱਪੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਆਸ ਉੱਡ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਵਿਚਾਰ ਦਮ ਤੋੜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਪਰ ਜੋ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ਉਹ ਸੀ ਕਠੋਰਤਾ। ਲੋਹੇ ਵਰਗਾ ਪੱਕਾ ਆਪਸੀ ਸਨੇਹ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਭੀੜੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਲੱਗਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਲੋਹੇ ਦਾ ਛੜ ਬਣ ਖਲ੍ਹਤਾ ਸੀ । ਉਹ ਭੁੱਖੇ ਸਨ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਸਨ, ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ ਸਨ ਤੇ ਧੁੱਪ ਦੇ ਮਾਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਕੁਝ ਦੂਰ ਰੱਜੇ ਪੁੱਜੇ ਕਸਾਕਾਂ ਦੇ ਰਜਮੈਂਟ ਤੇ ਫਿਟੇ ਹੋਏ ਜਰਨੈਲ ਸਨ, ਜੋ ਖਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਕੀਊਬਨ ਘੋੜਸਵਾਰ ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਦੇ ਘਿਰੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹਾਕਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਪੁੱਛਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਯੂਨਿਟ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ।

ਕਿਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਗੁਬਾਰ ਪਾਟਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਲੰਗਾਰ ਵਿੱਚ ਧੁੰਦਲੇ ਨੀਲੇ ਆਕਾਸ਼ ਹੇਠਾਂ ਕੰਬਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਉੱਭਰ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਸੂਰਜ ਲੋਹਾ ਲਾਖਾ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਪਿੱਛੇ ਉਹੀ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੀ ਚੀਂ ਚੀਂ ਤੇ ਥੱਕੇ ਹਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਟੁਰੀ ਆਉਂਦੀ ਭੀੜ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ । ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸ ਧੁੰਦ ਤੇ ਗੁਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵਲ੍ਹੇਟੇ ਉਹ ਚਿਹਰੇ ਸਾਫ ਦਿੱਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਜੋ ਬੇਹਾਲ ਹੋਏ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਪਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੂੰਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਖੀਆਂ ਭਿਣ ਭਿਣਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਹਿੰਦਾ ਤੇ ਢਹਿੰਦਾ ਡਿੱਗਦਾ ਕੀਊਬਨ ਸਵਾਰ ਹਰਾਵਲ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਝੁਕ ਕੇ ਕਮਾਂਡਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ ਨੱਕ ਮੂੰਹ ਵਟਿਆ ਤੇ ਟੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਜੱਥੇ ਦੇ ਜੱਥੇ ਨੂੰ, ਜੋ ਗੁਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਦਿੱਸ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਫਿਰ ਛੁਪ ਜਾਂਦਾ, ਭਾਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਚੀਖਿਆ:

"ਰਜਮੈਂਟ... ਰੁੱਕ।"

ਸਾਹ ਘੁੱਟਦੀ ਧੂੜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਲ੍ਹੇਟੀ ਗਈ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾ ਛੋਹੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਦੂਰ ਤੱਕ, ਸਾਰੇ ਦਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜਦੀ ਪਹੁੰਚ ਗਈ

"ਬਟਾਲੀਅਨ, ਰੁੱਕ।”

"ਕੰਪਨੀ, ਰੁੱਕੋ।"

ਤੇ ਫਿਰ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਨਾ ਸੁਣੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ "ਰੁੱਕੋ" ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਟਕਦੀ, ਗੁਆਚ ਗਈ।

ਦਲ ਦੇ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਕਦਮ ਰੁੱਕ ਗਏ ਤੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਡਦਾ ਇਹ ਰੁਕਣਾ ਸਭ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਸਭ ਪੈਰ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਜਿਉਂ ਜੁੜ ਗਏ। ਇਹ ਇਸ ਤੱਪਦੇ-ਭੱਠ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਘੜੀ ਆ ਗਈ, ਜਦ ਦੁਨੀਆਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਈ - ਅਤਿ ਦੇ ਥਕੇਵੇਂ ਤੇ ਗਰਮੀ ਦੀ ਸਤਾਈ ਹੋਈ ਇਹ ਸ਼ਾਂਤੀ। ਫਿਰ ਬੰਦੇ ਨੱਕ ਸੁਣਕਣ ਲੱਗ