ਪਏ, ਗਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਖੰਘ ਖੰਘ ਕੇ ਧੂੜ ਬੁੱਕਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ, ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਤੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਉੱਪਰ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਜੰਮੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਕਈ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਟੋਇਆਂ ਦੇ ਕੱਢੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਰਫ਼ਲਾਂ ਗੱਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਤਪਦੇ ਸੂਰਜ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਲੰਮੇ ਪੈ ਗਏ।

ਘੋੜੇ ਆਪਣੇ ਢਿੱਲੇ ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਸੁੱਟੀ ਮੱਖੀਆਂ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਖਲ੍ਹ ਗਏ।

"ਉੱਠੇ। ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਓ!"

ਕੋਈ ਵੀ ਨਾ ਹਿੱਲਿਆ । ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਲੋਕ, ਘੋੜੇ ਤੇ ਛੱਕੜੇ ਜਿੱਥੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੇ। ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਤਾਕਤ ਇਹਨਾਂ ਧੁੱਪ ਦੇ ਲੂਹੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਉਪਰ ਖੜ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦੀ - ਪੱਥਰ ਦਾ ਢੇਰ ਬਣੇ ਪਏ ਸਨ ਸਭ।

"ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਓ। ਲੰਮੇ ਪਿਆਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ ?"

ਉਹ ਇੱਕ ਇੱਕ ਦੋ ਦੋ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਕਰਕੇ ਉੱਠ ਕੇ ਖਲ੍ਹਣ ਲੱਗ ਪਏ, ਜਿਉਂ ਉਹਨਾਂ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣ ਲਈ ਹੋਵੇ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਈ ਕਤਾਰ ਨਾ ਬਣਾਈ। ਤੇ ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ, ਰਫ਼ਲਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕੀ ਥੱਕੇ ਥੱਕੇ ਪੈਰ ਰੱਖਦੇ, ਲਾਲ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢੀ ਆਪਣੀ ਵਾਟੇ ਪੈ ਗਏ।

ਉਹ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਟੋਇਆਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਕੰਢੇ, ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਛੱਕੜਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਦਾ ਦੀ ਚੀਂ ਚੀਂ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਛੱਤੇ ਫਿਰ ਉੱਡਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਲੂਹੇ ਹੋਏ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਚਿੱਟਾ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸਿਰਾਂ ਉੱਪਰ ਟੋਪਾਂ ਦੀ ਥਾਈਂ, ਬਲਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੱਖ-ਕਾਨੇ, ਪੱਤਰ ਘਾਹ ਤੇ ਟਹਿਣੀਆਂ ਰੱਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰੋ ਕੇ, ਸਿਰਾਂ ਉਤੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਨੰਗੇ, ਪਾਟੇ ਹੋਏ ਤੇ ਕਾਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਕਈ ਅਲਫ ਨੰਗੇ, ਹਬਸ਼ੀਆਂ ਵਾਂਗ ਤੇ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਲੀਰਾਂ ਲਟਕਾਈ ਟੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪਿੰਡਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਟੁਰ ਟੁਰ ਕੇ ਰਗਾਂ ਉੱਭਰ ਆਈਆਂ ਸਨ । ਸਿਰ ਪਿਛਾਂਹ ਸੁੱਟੀ, ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਰੱਖੀ ਤੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਖੁੱਡਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਝੁਲਸੇ ਹੋਏ ਮੂੰਹ ਬੁਰੇ ਹਾਲ ਉਹ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਾਲੀ ਧੁੱਤ ਵਹੀਰ ਦੀ ਵਹੀਰ, ਬੇਰਹਿਮ ਗਰਮੀ, ਭੁੱਖ ਤੇ ਮਾਯੂਸੀਆਂ ਦੀ ਸਤਾਈ ਹੋਈ ਵਾਟੇ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਅਚਾਨਕ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ।

“ਖੱਬੇ ਮੁੜੋ।"

ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ ਟੁਰੀ ਜਾਂਦੀ ਯੂਨਿਟ ਦੇ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਪਿਆ:

"ਖੱਬੇ... ਮੁ... ੜੋ...।"

ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ ਨਾਲ ਦੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ, ਪਹਿਲਾਂ ਹੈਰਾਨ ਤੇ ਫਿਰ ਰਜ਼ਾਮੰਦ ਭੀੜ