"ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਢੱਕ ਲਓ।"

ਜਿਹਨਾਂ ਕੋਲ ਟੋਪ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਲਏ, ਕਈਆਂ ਨੇ ਤੀਵੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਛੱਤਰੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹ ਲਈਆਂ। ਜਿਹਨਾਂ ਕੋਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਮੁੱਠਾਂ ਪੁਟ ਕੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਲਈਆਂ। ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਪਲ ਰੁੱਕੇ ਉਹਨਾਂ ਪਸੀਨੇ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਚਿੱਥੜ ਹੋਏ ਕਪੜੇ ਪਾੜ ਲਏ, ਪਜਾਮੇ ਲਾਹ ਸੁੱਟੇ ਤੇ ਟੋਟੇ ਕਰਕੇ, ਰੁਮਾਲ ਬਣਾ ਲਏ ਤੇ ਸਿਰਾਂ ਦੁਆਲੇ ਤੀਵੀਂਆਂ ਵਾਂਗ ਵਲ੍ਹੇਟਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਟੁਰੀ ਗਏ, ਉਸ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਹਣੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਲਤਾੜਦੇ, ਜੋ ਦੂਰ ਤੱਕ ਸਾਹਮਣੇ ਫੈਲਿਆ ਪਿਆ ਸੀ ।

ਕੋਜੂਖ ਆਪਣੀ ਬੱਘੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਦਸਤੇ ਦੀ ਗੱਡੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕੋਚਵਾਨ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਧੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਭਾਰੀ ਮੱਛੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਂਗ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਚਾਬਕ ਨਾਲ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਸੇਕਣ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਸੀਨਾ ਢੂੰਗੇ ਵਿੱਚੋਂ ਚੋ ਚੋ ਕੇ ਭੁੰਜੇ ਡਿੱਗੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਝੱਗੋ ਝੱਗ ਹੋਏ ਜਾਨਵਰ ਵਿਚਾਰੇ ਬਥੇਰੀ ਵਾਹ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਸਿਪਾਹੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਵੀ ਅੱਗੋਂ ਤੇਜ਼ ਹੀ ਤੇਜ਼ ਦੌੜੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਖਬਰੇ ! ਖਰਗੋਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਚੁਗੀਆਂ ਭਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ।"

ਕੋਚਵਾਨ ਨੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਰਾਸਾਂ ਖਿੱਚ ਕੇ, ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੰਡਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

"ਸ਼ਾਵਾ ਜਵਾਨੇ ਸ਼ਾਵਾ ।" ਕੋਜੂਖਆਪਣੇ ਸੰਘਣੇ ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਹੇਠ ਫੌਲਾਦੀ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੌੜਦੇ ਜਾਂਦੇ ਦੇਖ ਕੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। "ਇਸ ਚਾਲੇ ਤਾਂ, ਨਿੱਤ ਪੰਜਾਹ ਸੱਠ ਮੀਲ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਮੁਕਾ ਲੈਣਗੇ ।"

ਉਹ ਬੱਘੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਢਲ ਕੇ, ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਤੇਜ਼ ਚਾਲੇ ਚੱਲਦਾ ਚੱਲਦਾ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਿਆ।

'ਕੱਲੇ ਕਾਰੇ ਤਾਰ ਦੇ ਨੰਗੇ ਖੰਭੇ ਦੂਰ ਦੂਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਏ। ਦਲ ਦਾ ਮੁਹਰਲਾ ਭਾਗ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਮੋੜ ਮੁੜ ਕੇ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਪੈ ਗਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਦਮ ਘੋਟੂ ਮਿੱਟੀ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਗਲੇਫਿਆ ਗਿਆ । ਗੁਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਸ ਰਿਹਾ। ਤੋਲ ਤੋਲ, ਧਮ ਧਮ ਕਰਦੇ ਪੈਰ ਘੱਟੇ ਦੇ ਗੁਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਹਨਾਂ ਪਹਿਲੇ ਭਿਆਨਕ ਖੰਭਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਸਾਰੀਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਲੰਘੀਆਂ ਸਭ ਹੀ ਉੱਥੇ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ।

ਗੋਰਾਂ ਦੀ ਫੈਲੀ ਇਸ ਚੁੱਪ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵੀ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਏ। ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਰਨੈਲ ਦਾ ਫਰਮਾਨ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ੇਅਲੇ ਛੱਡਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਵੇਖਦੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ। ਕਿਸੇ ਇੱਕੋ ਭਾਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ, ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਧੜਕਨ ਲੱਗ ਪਈ।

ਉੱਥੇ ਉਹ ਪੰਜ, ਬੇਹਿਸ, ਬੇਹਰਕਤ, ਫਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਲਟਕਦੇ ਰਹੇ। ਮਾਸ ਸੜ੍ਹਾਂਦ