ਛੱਡਦਾ ਲਟਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਹੇਠੋਂ ਚਿੱਟੇ ਹੱਡ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਤਾਰ ਦੇ ਖੰਭਿਆਂ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਕਾਂ ਲਿਸ਼ ਲਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ। ਸੜਕ ਤੇ ਤਰੱਕਣ ਦੀ, ਮਾਸ ਦੀ ਬੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡਦੀ ਰਹੀ।

ਫਿਰ ਦੂਜੀਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰ ਵੀ ਧਮ ਧਮ ਪੈਂਦੇ, ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੇ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਉਹ ਤੇਜ਼ ਤੇਜ਼ ਟੁਰੀ ਗਏ। ਤਾਰ ਦੇ ਖੰਭੇ ਦਿੱਸਦੇ ਦਿੱਸਦੇ ਦੂਰ ਦੂਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਪ ਹੋ ਗਏ। ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਰੋਕ ਸਕੇ ਤੇ ਉਹਨੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੂਰ ਤੱਪਦੇ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਟੁਰੀ ਗਏ।

ਫਿਰ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ।"ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਢੱਕ ਲਓ।" ਨਿੱਕੇ ਵੱਡੇ ਸਭ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਤੇਜ਼ ਤੇ ਝੂਮਦੇ ਟੁਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਮੋੜ ਕਟ ਕੇ ਤੇ ਫਿਰ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਆ ਨਿਕਲੇ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਦੇ ਗੁਬਾਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਡੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਗਵਾਚ ਗਏ।

ਸੈਂਕੜੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੰਘ ਗਏ। ਹੁਣ ਪਲਟਨਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ, ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ, ਜਾਂ ਰਜਮੈਂਟਾਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰਹੀਆਂ, ਬਸ ਇੱਕੋ ਜੱਥੇ ਦਾ ਜੱਥਾ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਣਗਿਣਤ ਪੈਰ ਇੱਕ ਵੇਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਣਗਿਣਤ ਅੱਖਾਂ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਇਕੋ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦਿਲ, ਸਭ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਧੜਕ ਧੜਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਤੇ ਸਭਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਵਾਂਗ ਦੂਰ ਤਪਦੀਆਂ ਦੂਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਲੰਮੇ ਤਿਰਛੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਪਹਾੜ ਨੀਲੀ ਨੀਲੀ ਧੁੰਦ ਵਿੱਚ ਗਲੇਫੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬੱਕਿਆ ਹਾਰਿਆ ਸੂਰਜ ਜੋ ਹੁਣ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਤਪਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਲਥ ਗਿਆ। ਛੱਕੜੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਜਾਂ ਤ੍ਰਿਪਾਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਫੱਟੜਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਧੂਹੀ ਚੱਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿੰਟ ਕੁ ਲਈ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਆਖਿਆ ਗਿਆ:

“ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣਿਆਂ ਨਾਲ ਵੇਖੋ ਜਰਨੈਲ ਨੇ ਕੀ ਕਾਰਾ ਕਰ ਛੱਡਿਆ।"

ਉਹ ਫਿਰ ਟੁਰੀ ਗਏ ਤੇ ਸਿਵਾਏ ਪਹੀਆਂ ਦੀ ਚੀਂ ਚੀਂ ਦੇ ਹੋਰ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣ ਰਿਹਾ। ਬੱਚੇ ਡਰੇ ਡਰੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸਨ:

“ਮਾਂ ਕੀ ਜਿਹੜੇ ਮਰ ਗਏ ਨੇ, ਉਹ ਰਾਤ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆ ਜਾਣਗੇ ?"

ਤੀਵੀਂਆਂ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕਰਾਸ ਬਣਾਇਆ, ਨੱਕ ਸੁਣਕੇ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਪੂੰਝਦੀਆਂ ਆਖਣ ਲੱਗੀਆਂ:

“ਓਏ ਪੁੱਤਰ, ਧੀ ਰਾਣੀਏ।"

ਬੁੱਢੇ ਛਕੜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਹਰ ਚੀਜ਼ ਬੇਯਕੀਨੀ ਹੋਈ