ਭੱਜ ਵਗੇ। ਫਿਰ ਆਖਰਾਂ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਗੋਲੀ ਚਲਣੀ ਬੰਦ ਹੋਈ ਤਾਂ ਦਰਿਆ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਈ... ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ... ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ।
ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਅਨ੍ਹੇਰੇ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਤੇ ਚੀਖ਼ਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਮੱਧਮ ਪੈ ਗਈ - ਕਸਾਕ ਬਿਨਾਂ ਮਦਦ, ਬਿਖਰੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਛੱਕੜਿਆਂ ਹੇਠ ਰਗੜੀਂਦੇ, ਅੰਨ੍ਹੇਰੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜ੍ਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦਸ ਜੀਉਂਦੇ ਫੜ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਚੀਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਜਿਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੈਦਕੇ ਦੀ ਬੋ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।
ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸਾਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪਲਟਨ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਕਮਾਂਡਰ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਈ। ਜਦ ਉਹ ਪਰਤੇ ਤਾਂ ਕਮਾਂਡਰ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ ਤੇ ਬੇਮੁਹਾਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿਰਨਾਂ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਉਹ ਇੰਝ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਉਂ ਹੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੁੜ੍ਹਦੇ ਆਏ ਹੋਣ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਉਤਾਰ ਨਾਲ ਇਗੜ ਦੁਗੜ ਖਿਲਰੇ ਪਏ ਹੋਣ। ਜਿਥੇ ਕੋਜੂਖ ਰਾਤ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਸਮੇਂ ਲਈ ਜੰਗ ਬੰਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਲੋਥਾਂ ਲੈ ਜਾਣ, ਮਤੇ ਧੁੱਪ ਦੇ ਸੋਕ ਨਾਲ ਸੜਨ ਲੱਗ ਪੈਣ ਤੇ ਵਬਾ ਫੈਲ ਜਾਵੇ।
ਜਦ ਲਾਸ਼ਾਂ ਚੁੱਕ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਫਿਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ, ਫਿਰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਚੀਕ ਚਿਹਾੜ ਸਟੈਪੀ ਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਲੰਗਾਰ ਲਾਹਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਛਾਤੀਆਂ ਤੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਉੱਤੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਸਿੱਲ ਵਾਂਗ ਬਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਅਸਪਾਤ ਫਟਿਆ, ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਰਚਾਂ ਤੇ ਸਿੱਕਾ ਉੱਡਿਆ, ਲੋਕ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹੀ ਹਉਕੇ ਭਰਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ; ਤੇ ਅਹਿਲ ਪਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਇਸ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸਨ ਕਿ ਕਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਵੇਂ ਕਾਰਤੂਸ ਮੁਕਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਅਸਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਸੱਖਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਕੋਜੂਖ ਨਾ ਹਿੱਲਿਆ। ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਦਸਤਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਾਹਮਣੇ ਹਿਚਕਚਾਇਆ ਕਿ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤੇ ਸਲਾਹ ਲਈ ਕੌਂਸਲ ਬੁਲਾਈ: ਰੁਕੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ, ਸਭ ਦੀ ਮੌਤ: ਤੇ ਚਾਲੇ ਪਾਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ, ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ।
35
ਦੂਰ ਪਰੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਟੈਪੀ, ਕੈਂਪ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ ਛੱਕੜਿਆਂ, ਘੋੜਿਆਂ, ਬੁੱਢਿਆਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਫੱਟੜਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਧੁੰਧਲਕੇ ਵਿੱਚ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਰੌਲਾ। ਨੀਲਾ ਨੀਲਾ
