ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ:

"ਮੌਤ।"

ਜਦ ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਜੱਥਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਤੇ ਸ਼ੁਮਾਰ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆ ਨੂੰ ਚਾਬਕਾਂ ਮਾਰਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਭਜਾਂਦੇ ਪਰਤ ਗਏ।

ਤੀਵੀਆਂ, ਬੱਚਿਆਂ, ਫੱਟੜਾਂ ਤੇ ਬੁੱਢਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦੌੜਦੀਆਂ ਭੱਜਦੀਆਂ ਮੁਹਰਲੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਖਲ੍ਹ ਗਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੱਥਿਆਂ ਉੱਤੇ ਤਰੇਲੀਆਂ ਸੁੱਕਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ: ਸਾਹਮਣੇ ਕੇਵਲ ਘੁੱਪ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਸੱਖਣਾ ਜੰਗਲ ਸੀ।

36

ਚਾਰ ਦਿਨ ਤੋਂ ਤੋਪਾਂ ਗੱਜਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਜਦ ਸਕਾਊਟਾਂ ਨੇ ਆ ਕੇ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਮਾਏਕੋਪ ਤੋਂ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰਸਾਲਾ ਤੋਪਖਾਨਾ ਲੈ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਰਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਟੁਰ ਪੈਣਾ ਸੀ ।

ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਫੁਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ: ਪਹਿਲਾਂ, ਤ੍ਰਿਕਾਲਾਂ ਢਲੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾਣੀ ਘਟਾਂਦੇ ਜਾਉ, ਤਾਂ ਜੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਘੱਟਦੀ ਜਾਵੇ; ਦੂਜਾ, ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਖੁਦਕਾਂ ਵੱਲ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਉੱਤੇ ਸੇਧੀ ਰੱਖਣਾ, ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਪੱਕਾ ਰੱਖਣਾ ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਬਿਲਕੁਲ ਬੰਦ ਰੱਖਣੀ: ਤੀਜਾ, ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਰਜਮੈਂਟਾਂ ਨੂੰ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਬੰਦਕਾਂ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਲੈ ਜਾਣਾ, ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਕਿ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਖੜਾਕ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉੱਥੇ ਲੇਟੇ ਰਹਿਣਾ: ਚੌਥਾ, ਸਵੇਰੇ 1.30 ਵਜੇ ਤੱਕ ਯੂਨਿਟਾਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ਬਿਲਕੁਲ ਮੁਕੰਮਲ ਸਵੇਰ 1.45 ਵਜੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਉੱਤੇ ਸੇਧੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਦਸ ਦਸ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਣੀਆਂ; ਪੰਜਵਾਂ, 2 ਵਜੇ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਦੀ ਅਖੀਰਲੀ ਗੋਲੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੁੰਦਕਾਂ ਉੱਤੇ ਸਧਾਰਨ ਪਿਆਦਾ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਰਸਾਲਾ ਫੌਜ, ਰੀਜ਼ਰਵ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾਂ ਕਰੇਗੀ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰੇਗੀ।

ਕਾਲੇ ਸਿਆਹ ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਜੁੱਲੇ, ਸਟੈਪੀ ਉੱਤੇ ਜੁੜੇ ਲਟਕਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਸੀ। ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਚੁੱਪ ਸਨ; ਰਫਲਾਂ ਨੇ ਜਿਉਂ ਮੌਨ ਧਾਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੀ ਗੜ੍ਹਕ ਫਿਰ ਉਭਰਨ ਲੱਗ ਪਈ।

ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਉਸ ਆਵਾਜ਼ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ - ਕੋਈ ਖਾਸ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਵੀ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ, ਜਦ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨੀਂ ਰਾਤ ਦਿਨ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਵੀ ਤਰਕੀਬ ਉਸ ਵਾਲੀ ਹੀ ਹੋਵੇ - ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ