ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਅਚਨਚੇਤ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਲਾਹਾ ਹੱਥੋਂ ਜਾਂਦਾ ਰਹੇਗਾ ਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਟੱਕਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।

"ਸਾਥੀ ਕੋਜ਼ੂਖ।"

ਸਹਾਇਕ ਉਸ ਦੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਖੋਪੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ: ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਰਫ਼ਲਾਂ ਚੁੱਕੀ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਬਿਨਾਂ ਹਥਿਆਰ ਦੇ ਪੀਲਾ ਜਿਹਾ ਮਾਮੂਲੀ ਸਿਪਾਹੀ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ।

"ਕੀ ਹੈ?"

"ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੱਲੋਂ - ਜਰਨਲ ਪੋਕਰੇਵਸਕੀ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ।"

ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਬੜੀ ਘੋਖਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਉਸ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਹੇਠ ਉੱਪਰ ਅੱਖਾਂ ਸੁਕੇੜ ਕੇ ਵੇਖਿਆ। ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਠੰਡਾ ਹਉਕਾ ਭਰਿਆ ਤੇ ਬੋਝੇ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਕੁਝ ਟਟੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

"ਮੈਨੂੰ ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ,"

ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ। "ਸਾਡੇ ਬੰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ - ਫਿਰ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਤ ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਲਏ ਗਏ। ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।"

ਉਹ ਪਲ ਕੁ ਖਾਮੋਸ਼ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ; ਦਰਿਆ ਦੀ ਗੜ੍ਹਕ ਸਾਫ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ; ਖਿੜਕੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

"ਇਹ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਹੈ। ਜਰਨਲ ਪੋਕਰੋਵਸਕੀ ਸ਼ੇਰ ਵਾਂਗ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਦਹਾੜਿਆ।" ਤੇ ਤੱਕਦਾ ਅੱਗੋਂ ਬੋਲਿਆ, "ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਤੇ ਵੀ ਉਹ ਗੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਸਾਥੀ ਆਖਦਾ ਸੀ, ਜਾਹ ਜਾ ਕੇ ਹਰਾਮੀ ਨੂੰ ਇਹ ਦੇ ਆ।"

ਜਰਨਲ ਪੋਕਰੋਵਸਕੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕੋਜੂਖ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੱਚ ਰਹੀਆਂ ਸਨ:

"ਤੂੰ ਇੱਕ ਬਦਮਾਸ਼ ਏਂ, ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ, ਚੋਰਾਂ, ਗੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਰੂਸੀ ਫੌਜ ਤੇ ਬੇੜੇ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨੂੰ ਵੱਟਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਯਾਦ ਰੱਖ ਡਾਕੂਆ, ਇਹ ਤੇਰਾ ਤੇ ਤੇਰੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਅੰਤ ਹੈ: ਤੂੰ ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂ ਜੋ, ਤੂੰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀਆਂ, ਤੇ ਜਰਨਲ ਹੀਮਾਨ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਦਮਾਸ਼ ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਸ਼ਕੰਜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁਣ ਬਚ ਕੇ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਤੂੰ ਰਹਿਮ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਕਾਰਿਆਂ ਲਈ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਅੱਜ ਹੀ ਮੇਰੇ ਇਸ ਫਰਮਾਨ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰ। ਸਾਰੇ ਹਥਿਆਰ ਬੈਲੋਰੈਚਨਸਕਾਇਆ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਾ ਦੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬਿਨਾਂ ਹਥਿਆਰ ਦੇ ਇੱਜੜ ਨੂੰ ਚਾਰ ਪੰਜ ਮੀਲ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਲੈ ਜਾ; ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਚੌਥੇ ਰੇਲਵੇ ਸ਼ੈਡ ਵਿੱਚ ਦੱਸ ਦੇਵੀਂ।"

ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਆਪਣੀ ਘੜੀ ਤੇ ਫਿਰ ਖਿੜਕੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਇੱਕ ਵੱਜ ਕੇ ਦਸ ਮਿੰਟ ਹੋਏ ਸਨ। "ਸੋ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਸਾਕਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀ ਰੋਕੀ ਹੋਈ