ਲਗਾਤਾਰ ਖੜ ਖੜ ਕਰਦੀ, ਸਾਮਾਨ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧੂਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਾਰੀਆਂ ਹੰਭੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਵਾਹਣੇ ਪੈਰੀਂ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟਾ ਉਡਾਂਦੀਆਂ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਲੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਾਂਭੇ ਹੋਏ ਹੰਝੂਆਂ ਦੇ ਟੇਪੇ ਲਿਸ਼ਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਵੀ ਇੱਕ ਪਲ ਨਜ਼ਰ ਚੁੱਕੇ ਬਗੈਰ ਦੂਰ ਸਟੈਪੀ ਦੀਆਂ ਨਿਲੱਤਣਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।
ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਟਾਂ ਛੱਡਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੂਰ ਦੂਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ: ਉੱਥੇ ਕਿਤੇ ਖੇੜਾ ਖਲ੍ਹਤਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉੱਥੇ ਕਿਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਸੀ ਤੇ ਉੱਥੇ ਸੀ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਸੁੱਖ ਦੀ ਘੜੀ।
ਕੀਊਬਨ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਸੂਰਜ ਲਾਟਾਂ ਸੁੱਟ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਨਾ ਕਿਤੋਂ ਕੋਈ ਗੀਤ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨਾ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼, ਨਾ ਗਰਾਮੋਫੋਨ।
ਤੇ ਜੋ ਸੁਣੀ ਰਿਹਾ ਸੀ- ਉਹ ਸੀ ਮਿੱਟੀ ਧੂੜ ਵਿੱਚ ਧਮਕ ਧਮਕ ਪੈਂਦੇ ਪੈਰ, ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਵੱਜਦੇ ਪੌੜ, ਭਾਰੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਕਾਂਬਾ, ਭਿਣ ਭਿਣ ਭਿਣਕਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਝੁਰਮਟ - ਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਦਿਲਕਸ਼ ਰਮਜ਼ ਭਰੀ ਮੰਜ਼ਲ ਵੱਲ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਦੂਰ ਕਿਤੇ ਛੁਪੀ ਉਸ ਸਟੈਪੀ ਦੀਆਂ ਨਿਲੱਤਣਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੇਖਦੇ ਸਾਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਕੂਕ ਪੈਣਗੇ, "ਸਾਡੇ ਲੋਕ ।"
ਪਰ ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਟੁਰੀ ਜਾਣ, ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ, ਅਨੇਕਾਂ ਫਾਰਮ, ਪਿੰਡ, ਬਸਤੀਆਂ ਤੇ ਢੋਕਾਂ ਉਹ ਲੰਘ ਆਏ - ਪਰ ਰਿਹਾ ਹਮੇਸ਼ ਉਹੀ ਕੁਝ- ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਨੀਲੀ ਦੂਰੀ ਦੂਰ ਸਟੈਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਭਰੀ ਹੋਈ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਜਿੱਥੋਂ ਵੀ ਉਹ ਲੰਘਦੇ ਇਹੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ:
“ਹਾਂ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਨ, ਪਰ ਟੁਰ ਗਏ ਨੇ । ਉਹ ਪਰਸੋਂ ਤੱਕ ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਨ ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਉੱਠ ਕੇ ਕਿਤੇ ਤੁਰ ਗਏ।" ਹਾਂ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਨ । ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਕਿੱਲੀਆਂ ਚੁੱਕੀਆਂ ਦਿੱਸ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਲਿੱਦ ਖਿਲਰੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਪਰ ਹੁਣ ਸਭ ਸੁੰਨਸਾਨ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਇੱਥੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਪੜਾਅ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਬੁਝੀ ਅੱਗ ਦੇ ਕੋਇਲੇ ਤੇ ਸਵਾਹ ਖਿਲਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਤੋਪ ਗੱਡੀ ਦੇ ਭਾਰੇ ਪਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਸੜਕ ਵਲ ਟੁਰ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਸੜਕ ਕੰਢੇ ਖੜ੍ਹੋਤੇ ਉੱਚੇ ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਚਿੱਟੇ ਫੁੱਟ ਦਿੱਸ ਰਹੇ ਸਨ । ਖੱਲ ਉੱਧੜ ਆਈ ਸੀ। ਛਕੜੇ ਲੰਘੇ ਸਨ ਤੇ ਧੁਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿੱਲੀਆਂ ਵੱਜ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਪਿੱਪਲ ਛਿੱਲੇ ਗਏ ਸਨ।
ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਟਿਕਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲਣ ਲਈ, ਫੌਜ ਸਮੁੰਦਰੀ ਬੇੜੇ ਦੇ ਧਮ ਧਮ ਡਿੱਗਦੇ ਜਰਮਨ ਗੋਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਚਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਜਾਰਜੀਅਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜੇ ਸਨ। ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਲ
