"ਥਕੇਵੇਂ ਨਾਲ ਘੋੜੇ ਡਿੱਗ ਰਹੇ ਨੇ, ਯੂਨਿਟ ਵਿੱਚ ਕਈ ਢਿੱਲੇ ਮੱਠੇ ਵੀ ਨੇ।" ਉਹਨਾਂ ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੂੰ ਦਸਿਆ।

ਘੁੱਟੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।

"ਇਹਨਾਂ ਛੱਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿਓ। ਭਾਰ ਦੂਜੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲੱਦ ਦਿਓ। ਢਿੱਲੇ ਮੰਠਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਗਾਹ ਰੱਖੋ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਠਾਓ। ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਕੰਮ ਮੁਕਾਓ। ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ।"

ਫਿਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਢੀਆਂ ਮਗਰੋਂ ਕਰੜੀ ਤੇ ਸਖਤ ਹੋਈ ਸਟੈਪੀ ਦੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਹੱਦਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾ ਟਿਕੀਆਂ ਜੋ ਦਿਨ ਰਾਤ ਉਸ ਨੂੰ ਵਲੀ ਰੱਖਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਫਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਫਾਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘੁਰਨੇ ਨੂੰ ਛੁਪਾਂਦਿਆਂ, ਕਸਾਕ ਤੀਵੀਆਂ ਹੱਸ ਹੱਸ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ:

"ਉਹ ਟੁਰ ਗਏ ਨੇ - ਕੱਲ੍ਹ ਉਹ ਇੱਥੇ ਸਨ।"

ਉਹ ਦੁੱਖਦੇ ਹਿਰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ - ਬਿਲਕੁਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ, ਬੁਝਿਆ ਕੋਇਲਾ ਤੇ ਲਿੱਦਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ।

ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਸਾਮਾਨ ਗੱਡੀ ਦੇ ਕੋਲ ਪਾਸ ਯੂਨਿਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖਬਰ ਫੈਲ ਗਈ ਕਿ:

"ਪੁਲ ਉਡਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਉਹ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਪੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਉਡਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ।"

ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ ਦੀਆਂ ਖੌਫ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਟੱਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਹੇਠਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ।

"ਉਹ ਪੁੱਲ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ । ਉਹ ਟੁਰੀ ਜਾਂਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ।"

ਸਿਪਾਹੀ ਸੁੰਨ ਪਏ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਰਫ਼ਲਾ ਫੜੀ ਬੜੀ ਡਿੱਗੀ ਹੌਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਖ ਰਹੇ ਸਨ:

"ਉਹਨਾਂ ਪੁੱਲ ਉੱਡਾ ਦਿੱਤੇ ਨੇ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਨੱਸੀ ਜਾਂਦੇ ਪੁੱਲ ਉਡਾ ਗਏ ।"

ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਦਸਤੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਟੁਰੀ ਜਾਂਦਾ ਦਰਿਆ, ਨਾਲਾ, ਖੱਡ, ਜਾਂ ਖੋਭੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਪੁਜਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਲੱਕੜ ਦੇ ਫੱਟੇ ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਛੜ ਇੰਝ ਨਿਕਲੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਉਂ ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਕਾਲੇ ਦੰਦ ਅੱਡੇ ਹੋਏ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ ਹੋਣ - ਅਚਾਨਕ ਅੱਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੜਕ ਟੁੱਟੀ ਮਿਲੀ ਤੇ ਖੌਫ ਤੇ ਮਾਯੂਸੀ ਘੂਰਦੀ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲ੍ਹੋ ਗਈ।

ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਭਰਵੱਟੇ ਸੁਕੇੜ ਲਏ, ਫ਼ਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ:

“ਪੁੱਲਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰੋ, ਲੰਘਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰੋ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਹਾੜੀ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈਣੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਵਲ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਭੇਜੋ।