ਥੀਮ, ਫੱਟੇ ਤੇ ਗਾਡਰ ਵਸੋਂ ਕੋਲੋਂ ਲਓ ਤੇ ਦਸਤੇ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਕੋਲ ਲੈ ਜਾਓ।

ਕੁਹਾੜੀਆਂ ਚੱਲਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਤੇ ਚਿੱਟੀਆਂ ਛਿਲਤਰਾਂ ਉੱਡਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਅੱਧ ਪਚੱਧੇ ਕੱਚੇ ਬਣੇ ਤੇ ਲਿਫ ਲਿਫ ਕਰਦੇ ਪੁੱਲ ਉੱਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਸਾਮਾਨ ਗੱਡੀਆਂ, ਇੱਕ ਅਥਾਹ ਭੀੜ, ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨਾ ਤੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਪਾਣੀ ਵੇਖ ਵੇਖ ਤਹਿੰਦੇ ਤੇ ਫੁਰਕੜੇ ਮਾਰਦੇ ਘੋੜੇ ਲੰਘਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ, ਅੱਖਾਂ ਉਸ ਦਿਸਹੱਦੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਟਿਕੀਆਂ ਜਿੱਥੇ ਸਟੈਪੀ ਆਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਨਿਖੜੀ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।

ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਫਿਰ ਦਸਤਿਆਂ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹ ਬਣਾ ਕੇ ਆਖਿਆ:

“ਸਾਥੀਓ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦੇ ਜਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸਾਥੋਂ ਭੱਜੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।"

ਬੜੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ:

"ਹਾਂ। ਪਰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਕਿਉਂ ?"

"ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਪੁੱਲ ਉਡਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਕੱਢ ਸਕਾਂਗੇ। ਸੈਂਕੜੇ ਘੋੜੇ ਸਾਡੇ ਡਿੱਗ ਡਿੱਗ ਕੇ ਮਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਪਾਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਸਾਕ ਟੋਟੇ ਟੋਟੇ ਕਰ ਛਕਣਗੇ। ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਕਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਂ ਸਬਕ ਸਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ; ਉਹ ਡਰੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਸੜਕ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੱਡ ਦੇਂਦੇ ਨੇ, ਜਰਨਲ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚੋਂ ਹਟਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ । ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਤਗੜੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਹਾਂ, ਤੇ ਜੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤੇ ਕਾਰਤੁਸ ਨਹੀਂ ਤੇ ਗੋਲੇ ਵੀ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਜੋਗੇ ਹੀ ਨੇ । ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕੇ, ਇੱਥੋਂ ਜਾਨ ਛੁਡਾਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ!"

ਉਸ ਆਪਣੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਸੁੰਗੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ।

ਸਭ ਖਾਮੋਸ਼ ਸਨ।

ਫਿਰ ਕੋਜੂਖਜ਼ੋਰ ਦੇਂਦਾ, ਇੱਕ ਇੱਕ ਲਫਜ਼ ਚਿੱਥ ਚਿੱਥ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ:

"ਸਾਨੂੰ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਸਾਂ ਇੱਕ ਰਸਾਲਾ ਯੂਨਿਟ ਅੱਗੇ ਭੇਜਿਆ ਤਾਂ ਕਸਾਕ ਸਾਡੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਟੋਟੇ ਟੋਟੇ ਕਰ ਛੱਡਣਗੇ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਘੋੜੇ ਬਿਲਕੁਲ ਥੱਕੇ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਨੇ । ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਕਸਾਕਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਵੱਧ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਉਹ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਟੁਟ ਪੈਣਗੇ । ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਾਹ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਹਾਂ।"

ਇਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੱਖ ਨੇ ਕਿਹਾ:

"ਕੌਣ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?"

ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਆਦਮੀ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤਾ। "ਸਾਥੀ ਸੈਲੀਵਾਨੋਵ, ਦੋ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ