39

ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੀ ਤਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਮਖ਼ਮਲੀ ਜਿਹੀ ਕੋਮਲਤਾ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ - ਨਾ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਦੇ ਸਨ ਨਾ ਗਲੀਆਂ, ਨਾ ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੀ ਤੋੜੀਆਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼, ਨਾ ਝੁੱਗੀਆਂ ਤੇ ਨਾ ਬਗੀਚੀਆਂ। ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਧੂਣੀਆਂ ਖਿਲਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੋਮਲ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਇੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਲੋਕਾਈ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਕੋਈ ਵੀ ਸੁੱਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੈਰ ਡੋਲ ਬਾਲਟੀ ਨਾਲ ਜਾ ਵੱਜਦੇ ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਜਾਂ ਘੋੜੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਚੱਕ ਮਾਰਦੇ ਪਏ ਜਾਪਦੇ ਤੇ ਕੋਈ ਬੋਲ ਪੈਂਦਾ - "ਕੌਣ ਏ ਓਏ ਤੂੰ ਜ਼ਰਾ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਬਿੱਜੂਆ।"

ਤੇ ਝੱਟ ਪੱਲ ਇੱਕ ਮਾਂ ਦੀ ਲੋਰੀਆਂ ਦੇਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇਂਦੀ, "ਅ-ਅ ਅ!... ਅ...ਅ...ਅ। ਅ...ਅ..ਅ!"

ਦੂਰੋਂ ਠਾਹ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ, ਪਰ ਆਵਾਜ਼ ਹੀ ਦੱਸਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਹੈ । ਰੌਲਾ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਹਿਸ ਪਏ ਹੋਣ ਜਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਵਾਲੀ ਝੜਪ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ; ਤੇ ਫਿਰ ਚੁੱਪ ਚਾਂ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਫਿਰ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਦੀ ਫੈਲੀ ਚਾਦਰ ! ਨਿੰਦਰਾਈ ਹੋਈ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਗਾਉਂਦੀ

ਕਲ੍ਹ ਮੈਂ ਵੀ ਬਣਾਂਗਾ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇਸ਼ ਦਾ...।

ਨੀਂਦ ਕਿਧਰ ਉੱਡੀ ਹੋਈ ਸੀ ?

ਦੂਰ- ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਬਾਰੀ ਹੇਠਾਂ ਹੀ ਰੇਤ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂ ਪਹੀਏ ਕਰਚ ਕਰਚ ਕਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋਣ।

"ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਧਰ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ ? ਉਧਰ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕੈਂਪ ਹੈ।"

ਪਰ ਦਿੱਸਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ - ਇੱਕ ਮਖ਼ਮਲੀ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੁਝ ਵਲ੍ਹੇਟਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਦਿਨ ਰਾਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੂਰ ਦਿਸਹੱਦੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਘੂਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ?

ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਤੰਬਰ ਦਾ ਮਖ਼ਮਲੀ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ, ਨਾ ਦਿੱਸਦੇ ਖਿੜਕ, ਲਿੱਦ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਮਹਿਕ, ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਸਨ, ਘਰੋਗੀ ਸਨ ਇਹ ਸਭ ਰਚੇਮਿਚੇ, ਬਹੁਮੁੱਲੇ ਤੇ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਤਾਂਘ ਸੀ।

ਕੱਲ੍ਹ ਪਿੰਡ ਪਰੇ ਫ਼ੌਜਾਂ, ਮੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਗਲੇ ਭਰਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅੱਜ ਦੀ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਹਿਲ ਜੁਲ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਸੁੰਮਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਰੋਲਾ, ਸਰ ਸਰਾਹਟ, ਪਹੀਆਂ ਦੀ ਕਰਚ ਕਰਚ ਤੇ ਮੁਸਕਾਨਾਂ, ਥੱਕੀਆਂ ਤੇ ਨਿੰਦਰਾਈਆਂ