ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਲਟਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਸ ਸਾਹਮਣੀ ਦੋ ਮੰਜ਼ਲੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਚਾਨਣੇ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਕਦੇ ਸਕੂਲ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਜਦ ਸਾਰੇ ਚਾਨਣ ਦੀ ਉਸ ਲੀਕ ਵਿੱਚ ਆਏ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰਹਿ ਗਏ ਤੇ ਬਿਟਰ ਬਿਟਰ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ।

"ਇਹ ਕੀ, ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਬਟਕੇ ਹੈ।"

"ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਉੱਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ," ਕੋਜੂਖ ਨੇ ਸਹਿਜੇ ਜਿਹੇ ਆਖਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਰਗਾਂ ਫੜਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । "ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਿਰ ਫਿਰ ਗਿਆ ਹੈ?"

“ਪਰ ਅਸੀਂ ਕੀ - ਇਹ ਹੋ ਕਿਵੇਂ ਗਿਆ। ਸਭ ਮਲਾਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਹੈ। ਉਹ ਆਏ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਅਸਾਂ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰ ਫੜ੍ਹ ਲਏ ਨੇ, ਕਸਾਕਾਂ ਦੇ ਜਾਸੂਸ ਜੋ ਕੋਜੂਖਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ; ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਲੈ ਆਵਾਂਗੇ, ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਜੰਗਲੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੋ; ਜਿਸ ਵੇਲ਼ੇ ਉੱਥੋਂ ਲੰਘਣ ਲਗਣ ਪਿਛੋਂ ਸੰਗੀਨਾਂ ਘਪ ਦਿਓ, ਥਾਂਏਂ ਬਹਿ ਜਾਣਗੇ। ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਉੱਥੇ ਕਈ ਗ਼ੱਦਾਰ ਨੇ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣਗੇ। ਝੱਟ ਪਟ ਇੱਥੇ ਹੀ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਦਿਓ।' ਅਸੀਂ ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੇ ਮੰਨ ਗਏ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਹੀ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਸੀ।"

"ਠੀਕ ਹੈ, ਜਾਓ ਫਿਰ ਫੜ ਕੇ ਲਿਆਓ ਮਲਾਹਾਂ ਨੂੰ।" ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੇ ਆਖਿਆ। ਸਿਪਾਹੀ ਇੱਧਰ ਉਧਰ ਭੱਜ ਵਗੇ ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੱਧਮ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ:

"ਸਭ ਤਿੱਤਰ ਹੋ ਗਏ ਨੇ । ਏਨੇ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਟੋਟੇ ਕਰਾਣ ਲਈ ਬੈਠੇ ਰਹਿਣਗੇ।"

"ਚੱਲੋ ਆਓ ਹੁਣ, ਘੁੱਟ ਚਾਹ ਦੀ ਤਾਂ ਪੀਏ।" ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਆਖਿਆ। ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਵਗਦਾ ਲਹੂ ਪੂੰਝ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, "ਸੰਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਰੇ ਉੱਤੇ ਲਾ ਦਿਓ ।"

"ਚੰਗਾ ਜੀ ।"

40

ਭਾਵੇਂ ਪੱਤਝੜ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਕੋਸ਼ਸ਼ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤਪ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਸਟੈਪੀ ਨਿੱਖਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਸਟੈਪੀ ਨੀਲੀ ਨੀਲੀ ਭਾਹ ਮਾਰਦੀ ਸੀ । ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜਾਲੇ ਮਹੀਨ ਜਾਲੀ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕ ਰਹੇ ਸਨ । ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਟਹਿਣੀਆਂ ਨਾਲ