“ਤੇ ਸਾਡੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਬੰਦੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਭੁੰਨੇ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ, ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੌਂ ਗਏ।"

ਸਾਰੇ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਸਨ ਤੇ ਸਾਰੀ ਭੀੜ ਉੱਤੇ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾ ਗਈ ਤੇ ਇਸ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਦੇ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੇ ਡਸਕਰਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਮਾਤਮੀ ਗੀਤ ਵਾਂਗ ਕਬਰ ਉੱਤੇ ਪਏ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਸਿਰ ਝੁਕਾਈ ਝੱਟ ਖਲ੍ਹਤਾ ਰਿਹਾ; ਤੇ ਫਿਰ ਸਿਰ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਖਲਕਤ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਸੁੱਟਦਾ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ:

"ਕਿਸ ਗੱਲ ਲਈ ਸਾਡੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਤਸੀਹੇ ਤੇ ਕਲੇਸ਼ ਕੱਟੇ ? ਕਿਸ ਵਾਸਤੇ ?"

ਉਸ ਫਿਰ ਇੱਕ ਝਾਤ ਪਾਈ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਆਖਿਆ: "ਇੱਕ ਗੱਲ ਲਈ - ਸੋਵੀਅਤ ਸ਼ਕਤੀ ਲਈ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਤੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹੋਰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।"

ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਉਕਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰੋਕੀ ਰੱਖਣਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਸੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ; ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕੱਲਮ-ਕਾਰੇ ਹੰਝੂ ਵਹਿ ਤੁਰੇ ਤੇ ਸਾਰੇ ਚਿਹਰੇ ਡਬ ਡਬਾ ਆਏ, ਬੁੱਢੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਲਿਸ਼ਕਣ ਲੱਗ ਪਏ।

".. ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਤੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਲਈ।"

"ਬਸ, ਇਹੀ ਹੈ ਸਭ ਕੁਝ। ਇਸੇ ਲਈ ਅਸਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ, ਮਰੇ, ਬਰਬਾਦ ਹੋਏ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਗੁਆਏ।"

ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਸਭ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉੱਘੜ ਗਈਆਂ ਹੋਣ, ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਇਕ ਧੁੰਦ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੋਂ ਹੱਟ ਗਈ ਹੋਵੇ।

"ਮੇਰੇ ਚੰਗੇ ਲੋਕ, ਮੈਨੂੰ ਬੋਲਣ ਦਿਓ।" ਵੱਡੀ ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ ਉੱਚੀ ਦੇਣੀ, ਨੱਕ ਸੁਣਕਦੀ ਤੇ ਛੱਕੜੇ ਵੱਲ ਧੱਕਮ ਧੱਕਾ ਕਰਦੀ ਪਹੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲੀ। "ਮੈਨੂੰ ਬੋਲਣ ਦਿਓ ।"

"ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ, ਝੱਟ ਸਾਹ ਲੈ, ਬਟਕੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਮੁਕਾ ਲੈਣ ਦੇ, ਫਿਰ ਤੂੰ ਬੋਲੀ ।"

"ਓ ਪਰਾਂਹ ਹੋ ਵੱਡਾ," ਬੁੱਢੀ ਕੂਹਣੀਆਂ ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਮਾਰਦੀ ਗੱਡੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਚੜ੍ਹੀ - ਹੁਣ ਕੌਣ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਦਾ ਰੁਮਾਲ ਲੀਰਾਂ ਲੀਰਾਂ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਲਿਟਾਂ ਨਿਕਲ ਨਿਕਲ ਉੱਡ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਉੱਚਾ ਉੱਚਾ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਈ:

"ਸੁਣੋ, ਚੰਗੇ ਲੋਕ ਸੁਣੋ ! ਅਸੀਂ ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਮੇਵਾਰ ਛੱਡ ਆਏ। ਜਦ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ - ਦਾਜ ਵਿੱਚ। ਉਸ ਆਖਿਆ