ਸੀ, 'ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲੇਜੇ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ਰੱਖੀਂ। ਪਰ ਇਹ ਖੁੱਸ ਗਿਆ ਚਲੋ ਖੁਸ ਜਾਣ ਦਿਓ! ਜੀਉਂਦੀ ਰਹੇ ਸਾਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਜੀਵੇ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਸਾਰੀ ਹਯਾਤੀ ਕੰਮ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡੇ ਲੱਕ ਦੂਹਰੇ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਅਸਾਂ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਨਾ ਲਿਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਓ... ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਓ...।"

ਬੁੱਢੀ ਵਿਚਾਰੀ ਗਮਾਂ ਦੀ ਮਾਰੀ ਡਸਕੋਰਿਆਂ ਵੱਸ ਪੈ ਗਈ, ਜਾਂ ਖਬਰੇ ਅੰਦਰਲਾ ਚਾਅ ਉੱਛਲ ਕੇ ਉੱਪਰ ਆ ਗਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਲਾਂ ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ।

ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਪਰਲ ਪਰਲ ਕਰਦੀਆਂ ਦੂਰ ਤੱਕ ਥਿਰਕਦੀਆਂ ਲੰਘ ਗਈਆਂ। ਉਦਾਸ ਤੇ ਥਿੜਕਦਾ ਗੋਰਪੀਨਾ ਦਾ ਬੁੱਢਾ ਖਾਵੰਦ, ਛੱਕੜੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਬੁੱਢੇ ਨੂੰ, ਇਸ ਪੁਰਾਣੀ ਕਾਠੀ ਵਾਲੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਝੁਰੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਜਾ ਛੁਪੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਹੱਥ ਸੁੰਮਾਂ ਵਰਗੇ ਕਰੜੇ ਹੋਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਹੇਠਾਂ ਨਾ ਧੂਹ ਕੇ ਲਾਹ ਸਕੇ।

ਉਹ ਛੱਕੜੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਕੇ ਖਲ੍ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਉਹ ਏਨਾ ਉੱਚਾ ਜਾ ਖਲ੍ਹਤਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਖਹੁਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਇਉਂ ਚੀਖ਼ੀ ਜਿਉਂ ਕਿਸੇ ਛੱਕੜੇ ਦੇ ਪਹੀਆਂ ਨੂੰ ਤੇਲ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੇਖਿਆਂ ਵਰ੍ਹੇ ਲੰਘ ਗਏ ਹੋਣ।

"ਸਾਡਾ ਘੋੜਾ ਬੁੱਢਾ ਸੀ, ਪਰ ਤਗੜਾ ਸੀ । ਖਾਨਾ ਬਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਬੜੀ ਪਛਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਤੇ ਪੂਛ ਹੇਠਾਂ ਝਾਕ ਕੇ ਆਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਦਸਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਤੇਈਆਂ ਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਦੰਦੇ ਏਨੇ ਪੱਕੇ ਸਨ ।"

ਬੁੱਢਾ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਹੱਸਿਆ ਸੀ।

ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਕੋੜਦਾ ਤੇ ਝੁਰੜੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਚਾਤੁਰ ਕਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸ਼ਰਾਰਤ ਵਜੋਂ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੱਸਣਾ, ਉਸ ਦੀ ਖਹੁਰੀ ਕਰੜੀ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾ ਰਿਹਾ।

ਤੇ ਬੇਬੇ ਗੋਰਪੀਨਾ ਨੇ ਠਠੰਬਰੀ ਹੋਈ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਿੰਡਲੀਆਂ ਫੜ੍ਹ ਲਈਆਂ।

“ਓ... ਰੱਬਾ ਮੇਰਿਆ, ਚੰਗੇ ਲੋਕ, ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਏ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਿਹਾ, ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਟੇ ਦਾ ਵੱਟਾ । ਚੁਪ ਚੁਪੀਤੇ ਉਸ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਪ੍ਰੇਮ ਕੀਤਾ, ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤੇ ਕੁੱਟਿਆ, ਤੇ ਅੱਜ ਉਹ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਖਬਰੇ ਰੱਬ ਦੀ ਕੀ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ ? ਸੁੱਖ ਹੋਵੇ।"

ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਜਿਉਂ ਝੁਰੜੀਆਂ ਦੇ ਜਾਲੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਹੂੰਝ ਕੇ ਪਰ੍ਹੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਸਕੋੜਦਾ ਫਿਰ ਸੁੱਕੇ ਖੁਸ਼ਕ ਪਹੀਆਂ ਵਾਲਾ ਛੱਕੜਾ ਜਿਉਂ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਵਗ ਤੁਰਿਆ:

“ਘੋੜਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਜੋ ਕੁਝ ਛੱਕੜੇ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਸਭ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਛੱਕੜਾ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਸਾਨੂੰ ਪੈਦਲ ਟੁਰਨਾ ਪਿਆ। ਜੇਤਰਾ ਸਾਜ਼ ਵੀ ਲਾਹ ਕੇ ਪਰੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ। ਬੀਵੀ ਦਾ ਸਮੋਵਾਰ ਤੇ ਹੋਰ ਘਰ ਦਾ ਗੁੱਦੜ ਗਾਹ ਸਭ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਰੱਬ ਜਾਣਦਾ ਏ," ਉਹ ਦੇਵ ਵਾਂਗ ਗੱਜਦਾ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, "ਜ਼ਰਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਣ