ਦਿਓ, ਜੋ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਗੈਰ ਅਸੀਂ ਕੀ ਸਾਂ, ਸੜਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ, ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚ ਖੁੱਭੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ।" ਫਿਰ ਉਹ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੇ ਟੇਪੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬੁੱਢੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਛੱਕੜੇ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗ ਪਏ।

ਇੱਕ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਹੋ.. ਹਾ... ਹਾ.. ਕਰਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਠਦੀ ਤੇ ਸਭ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੋਂ ਗੂੰਜਦੀ ਲੰਘ ਗਈ:

"ਹਾਂ! ਇਹ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਯੁੱਗ ਯੁੱਗ ਜੀਵੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸ਼ਕਤੀ।"

"ਇਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ।" ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕੋਜੂਖ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਲਾਟ ਵਾਂਗ ਬਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਜਬਾੜੇ ਕੰਬ ਉੱਠੇ।

"ਇਹੀ ਹੈ ਸਭ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ।" ਫਟੇ ਹਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚਿਰ ਤਾਂਘਦੀ ਉਡੀਕ ਨੂੰ ਇਕ ਖੁਸ਼ੀ ਝੂਣ ਗਈ। "ਇਸੇ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਭੁੱਖੇ, ਨੰਗੇ ਤੇ ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ, ਜੰਗਲ ਬੇਲੇ ਤੇ ਪਹਾੜ ਗਾਂਹਦੇ ਰਹੇ - ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਣ ਲਈ ਨਹੀਂ।"

ਤੇ ਮਾਵਾਂ, ਟੁੱਟੇ ਦਿਲ ਤੇ ਗਿੱਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਠੀਕ ਹੈ, ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦੀਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਭੁੱਖੇ ਤੇ ਤਸੀਹੇ ਭਰੇ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਕਿ ਭੁੱਲ ਜਾਣ। ਪਰ ਉਹ ਕਰੁਣਾ ਦੀ ਮੂਰਤ ਚਿਹਰੇ, ਉਹ ਦੁਖਦਾਈ ਥਾਵਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਯਾਦਾਂ ਉਹ ਵੀ ਅੱਜ ਗੂੰਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਮਿੱਠੇ ਮਿੱਠੇ ਸੋਗ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਉੱਚੀ ਚੀਜ਼ ਆ ਰਲੀ ਸੀ, ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਫੈਲੀ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚ ਧੜਕ ਰਹੀ ਸੀ।

ਤੇ ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਤੇ ਜਿੰਨਾਂ ਦੀ ਖਾਧ-ਖੁਰਾਕ ਵੀ ਚੰਗੀ ਰਹੀ ਸੀ, ਤੇ ਜੋ ਲਿਸੇ ਨੰਗੇ ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਕਤਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲ੍ਹਤੇ ਹੋਏ ਸਨ ਇਸ ਜਿੱਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ, ਯਤੀਮ ਲੱਗਦੇ ਸਨ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਰਮ ਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਡੁਲ੍ਹਕਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਤੋੜ ਕੇ ਜਿਉਂ ਹੜ੍ਹ ਹੱਦ ਬੰਨੇ ਤੋੜ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਛੱਕੜੇ ਵੱਲ ਵੱਧ ਗਏ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਪਾਟੇ ਕੱਪੜਿਆਂ, ਵਾਹਣੇ ਪੈਰ ਤੇ ਲਿੱਸਾ ਪਿਆ ਕੱਖ ਖਲ੍ਹਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸਟੈਪੀ ਦੀਆਂ ਦੂਰ ਹੱਦਾਂ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜਦੀ ਲੰਘ ਗਈ

"ਬਟਕੋ... ਜਿੱਥੇ ਜੀ ਕਰਦਾ ਏ ਤੇਰਾ, ਸਾਨੂੰ ਲੈ ਜਾ। ਅਸੀਂ ਜਾਨਾਂ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਾਂ.....।"

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੱਥ ਉਸ ਵੱਲ ਵੱਧ ਗਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਲਾਹ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾਈ ਉਹ ਲੈ ਟੁਰੇ। ਤੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੈ. ਹਾ ਹਾ ਹਾ, ਸਾਰੀ ਸਟੈਪੀ ਨੂੰ ਝੂਣਦੀ ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ ਗੂੰਜਦੀ ਨਿਕਲ ਗਈ।

"ਹੁੱਰਾਹ..ਰਾ.. ਹ! ਹੁੱਰਾਹ.. ਹ. ਹਾ.. ਹਾ ਸਾਡਾ ਬਟਕੋ... ਕੋਜ਼ੂਖ।"

ਕੋਜੂਖ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕਿਆ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਬੱਧ ਪੰਗਤਾਂ,