ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰੋ ।"

ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਜਲ ਥਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਤੇ ਕਈ ਵੇਰ, ਆਪਣੀ ਕਮੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਸ ਆਪਣਾ ਨਮ ਮੂੰਹ ਛੁਪਾ ਲਿਆ।

ਸਿਪਾਹੀ ਪੈਰ ਨਾਲ ਪੈਰ ਮੇਲਦੇ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸੰਜੀਦਗੀ ਤਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਆਂ ਸੰਗੀਨਾਂ ਫੜੀ ਕਤਾਰਾਂ ਝੁਲਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

".. ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਵਤਨੀਆਂ ਲਈ ਸੂਰਮੇ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰ ਗਏ...!"

ਪੇਤਲੀ ਪੇਤਲੀ ਧੂੜ, ਜੋ ਤ੍ਰਿਕਾਲਾਂ ਢਲੇ ਸ਼ਾਂਤ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਫਿਰ ਉੱਠ ਖਲ੍ਹਤੀ ਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਗੁਬਾਰ ਜਿਹਾ ਛਾ ਗਿਆ।

ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਬਸ ਸਿਰਫ਼ ਕਈ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਟੁਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ

“... ਤੇ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਉਮਰਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰ ਗਏ..."

ਏਨਾਂ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟਾ ਆਕਾਸ਼ ਵੱਲ ਉੱਡਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਤਾਰੇ ਵੀ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ।

ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਕਾਸ ਕੁਝ ਭੁੰਜੇ ਡਿੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਕੁਝ ਟੇਢੇ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ । ਸੱਥਰ ਸਟੈਪੀ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਝੱਟ ਇੱਕ ਉੱਲੂ ਉੱਡਦਾ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਚਮਗਾਦੜ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਫੜ-ਫੜਾਂਦੇ ਉੱਡ ਗਏ। ਕਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀਆਂ ਸਿਲਾਂ ਤਿਕਾਲਾਂ ਦੇ ਘੁਸਮੁਸੇ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਸੌਖੇ ਰੱਜੇ ਪੁੱਜੇ ਕਸਾਕਾਂ ਤੇ ਧਨੀ ਸੌਦਾਗਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਸਨ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਸੁੱਤੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਜੰਮੀ ਪਈ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਮਕਬਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਭੀੜ ਗਾਉਂਦੀ ਲੰਘ ਗਈ:

"ਜ਼ਾਲਮ ਸਦਾ ਹੀ ਨੀਂਦੇ ਸੁੱਤੇ ਰਹਿਣਗੇ,

ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਾਏ ਮਿੱਟੀ ਝਾੜ ਕੇ,

ਇਕ ਦਿਨ ਜਾਗ ਪੈਣਗੇ...!"

ਕੋਲ਼ ਕੋਲ਼ ਦੇ ਕਬਰਾਂ ਪੁੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਸੱਜਰੀ ਮਹਿਕ ਛੱਡਦੇ ਤਖਤਿਆਂ ਦੇ ਤਾਬੂਤ ਬਣਾਏ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਹਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਸੱਜਰੀ ਪੁੱਟੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਢੇਰ ਉੱਪਰ ਜਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਹੋਟ ਲਾਹ ਲਿਆ।

"ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਾਥੀ ਸਾਥੋਂ ਵਿਛੜ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ 'ਚ ਰਤਾ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਵਾਰ ਗਏ। ਇਹੀ ਮੈਂ ਆਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਕਿਸ ਅਰਥ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ? ਸਾਥੀਓ, ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ; ਤੇ ਇਹ ਸਦਾ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਸਾਥੀਓ, ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਓਹ ਪਰੇ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਤੇ ਮਾਸਕੋ ਹੈ। ਅਖੀਰ ਜਿੱਤ ਰੂਸ