ਦੀ ਹੈ। ਰੂਸ, ਜਿੱਥੇ ਤਾਕਤ ਕਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਹਰ ਗੱਲ ਦਾ ਆਪੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਵੇਗੀ। ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਫੌਜੀਆਂ ਅਰਥਾਤ, ਜਰਨੈਲਾਂ, ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ, ਲਹੂ ਪੀਣੇ ਲੁੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੀ ਜੁੱਤੀ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਾਂਗੇ। ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੱਸਾਂਗੇ। ਸਾਥੀਓ, ਆਓ ਆਪਣੇ ਵਿਛੜੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪਾਈਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਈਏ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸੋਵੀਅਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਾਂਗੇ...।"

ਤਾਬੂਤ ਕਬਰ ਵਿੱਚ ਲਾਹ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਦਾਦੀ ਮਾਂ ਗੋਰਪੀਨਾ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਧਰੀ ਫਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈ ਤੇ ਫਿਰ ਹੰਝੂਆਂ ਝੜੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਿਸਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਵਾਜ਼ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ, ਜਿਉਂ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਕਤੂਰਾ ਰੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਇੱਕ ਦੋ ਹੋਰ ਤੀਵੀਂਆਂ ਡਸਕੋਰੇ ਭਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਸਾਰਾ ਕਬਰਸਤਾਨ ਤੀਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੋਗੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ । ਉਹ ਝੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਮੁੱਠੀਆਂ ਭਰ ਭਰ ਕਬਰ ਉੱਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪਾਈ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਸੋਗਮਈ ਆਵਾਜ਼ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੀ।

ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕੋਜੂਖਦੇ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕੀਤੀ:

"ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿੰਨੇ ਕਾਰਤੂਸ ਦੇਵਾਂ ?"

"ਪਰ ਇਹ ਥੋੜ੍ਹੇ ਨਾ ਹੋਣਗੇ।"

"ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦੀ ਥੁੜ੍ਹ ਹੈ, ਬੜੇ ਸਰਫ਼ੇ ਨਾਲ ਵਰਤਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ ।"

ਇਕ ਰੋਂਦ ਚਲਾਈ ਗਈ... ਦੂਜੀ ਫਿਰ ਤੀਜੀ... ਇੱਕ ਲਾਟ ਨਿਕਲੀ ਤੇ ਝੱਟ ਕੁ ਲਈ ਲੱਕੜ ਦੇ ਕ੍ਰਾਸ ਚਮਕ ਉੱਠੇ... ਮਿੱਟੀ ਪਾਂਦੇ ਬੇਲਚੇ ਲਿਸ਼ਕੇ.... ਮਾਤਮੀ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਿਸ਼ਕਾਰਾ ਪਿਆ ਤੇ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਚੁੱਪ ਚਾਂ ਵਰਤ ਗਈ। ਰਾਤ ਦੀ ਕਲਿੱਤਣ ਤੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਵਲ੍ਹੇਟ ਲਿਆ। ਸੱਜਰੀ ਕਬਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕੋਸੀ ਕੋਸੀ ਮਹਿਕ ਸਾਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਖਿਲਰ ਗਈ..... ਦਰਿਆ ਦਾ ਪਾਣੀ ਮੱਠੀ ਮੱਠੀ ਚਾਲੇ ਰੁਮਕਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਪਰੇ ਖੜ੍ਹੋਤੇ ਕਾਲੇ ਪਹਾੜ, ਅਕਾਸ਼ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਸੋ ਗਏ।

3

ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਨੂੰ ਘੂਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਏਸ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭਿਆਨਕ ਰਮਜ਼ ਛੁਪੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।

ਤਿਪਾਈ ਉੱਤੇ ਪਈ ਟੀਨ ਦੀ ਬੱਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੰਬਦੇ ਕੰਬਦੇ ਗੋਲ਼ ਗੋਲ਼ ਧੂਏਂ ਦੇ ਛੱਲੇ