ਛੱਤ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਤੰਮਾਕੂ ਦੇ ਧੂੰਏ ਨਾਲ ਹਵਾ ਬੋਝਲ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ। ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਨਮੂਨੇ ਵਾਲੀ ਧਾਰੀਦਾਰ ਦਰੀ, ਸਾਵੇ ਤੇ ਨੀਲੇ ਧੱਬਿਆਂ ਵਾਲੀ ਵਿਛੀ ਪਈ ਸੀ ਤੇ ਉੱਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ - ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਸੀ।

ਕਮਾਂਡਰ ਪੇਟੀਆਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਪਾਈ, ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਪੈਰਾਂ ਭਾਰ ਇਸ ਨਕਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਝੁਕੇ, ਬੜੇ ਗੌਰ ਨਾਲ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਹੜੇ ਕਸ਼ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਬੜਾ ਧਿਆਨ ਸੀ ਕਿ ਸਵਾਹ ਹੇਠਾਂ ਨਾ ਝੜ ਜਾਵੇ। ਕੋਜੂਖ ਜਬੜੇ ਘੁਟੀ ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ, ਦੂਰ ਦੁਰੇਡੇ ਕੁਝ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਡੂੰਘੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਾ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤੰਮਾਕੂ ਦੇ ਧੂਏ ਵਿੱਚ ਸਭ ਘਿਰੇ ਬੈਠੇ ਸਨ।

ਕਾਲੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਗਦੇ ਦਰਿਆ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਆਵਾਜ਼ ਲਗਾਤਾਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ, ਜੋ ਦਿਨੇਂ ਅਕਸਰ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ।

ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਤੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਦੇ ਵਾਸੀ, ਚਰੋਕਣੇ ਕੱਢ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਸਾਰੇ ਬੜੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

“ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਬੇੜਾ ਗਰਕ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਵੇਖਦੇ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਗੱਲ ਮੰਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ।"

"ਤੁਸੀਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ?"

“ਫਿਰ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਤਬਾਹ ਹੀ ਹੋ ਜਾਣਗੇ - ਕਸਾਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਬੋਟੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਣਗੇ।"

"ਤਬਾਹੀ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਹਿੱਲਣਗੇ ਵੀ ਨਹੀਂ।"

"ਤਬਾਹੀ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਕਸਰ ਹੀ ਕੀ ਰਹਿ ਗਈ ਏ - ਸਾਰੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਲਾਟਾਂ ਨਿਕਲ ਰਹੀਆਂ ਨੇ।"

“ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।"

"ਸਾਨੂੰ ਨੋਵੋਰੋਸੀਸਿਕ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ, ਅੱਗੋਂ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"

"ਨਵਰਸੀਸਿਕ ਦਾ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਇੱਕ ਸਾਫ ਸੁਥਰੀ ਮੁੰਨੀ ਦਾਹੜੀ ਤੇ ਚਿੱਟੀ ਦੁੱਧ ਕਮੀਜ਼ ਵਾਲੇ ਗੱਭਰੂ ਨੇ ਆਖਿਆ। "ਮੈਨੂੰ ਸਾਥੀ ਸਕੋਰ ਨਇਆਨ ਕੋਲੋਂ ਇੱਕ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਸਭ ਹੇਠਲੀ ਉੱਪਰ ਹੋਈ ਪਈ ਹੈ: ਜਰਮਨ, ਤੁਰਕ, ਮੈਨਸ਼ਵਿਕ, ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ, ਬਾਲਸੈਨਕ ਤੇ ਸਾਡੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਮੇਟੀ... ਸਭ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਸੱਦਦੇ ਨੇ, ਸਭ ਬਹਿਸਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਖਹਿਬੜਦੇ ਨੇ, ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਬੁਲਾਂਦੇ ਨੇ, ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਨਿਬੜਨ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤਜਵੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਸਭ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫੌਜ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਲੈ ਜਾਣਾ ਇਸ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇਣਾ ਹੈ।"

ਦਰਿਆ ਦੀ ਗੜ੍ਹਕਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪਿਸਤੌਲ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ। ਆਵਾਜ਼ ਭਾਵੇਂ ਮੱਧਮ ਸੀ, ਪਰ ਸਾਫ਼ ਸੀ । ਕਾਲੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ, ਜਿਉਂ ਬਿੜਕਾਂ ਲੈਂਦੀਆਂ ਆਖ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ, "ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।"