ਸਭ ਨੇ ਕਾਲੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਲਏ। ਪਿਛਲੀ ਕੰਧ ਵਾਲੇ ਪਾਸਿਉਂ ਇੱਕ ਕੁੱਕੜ ਦੀ ਬਾਂਗ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ।

"ਸਾਥੀ ਪਰੀਖੋਦਕ", ਕੋਜ਼ੂਖ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਜਾਹ, ਜਾ ਕੇ ਵੇਖ, ਗੱਲ ਕੀ ?"

ਇੱਹ ਪਤਲਾ ਜਿਹਾ ਕੀਊਬਨ ਕਸਾਕ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਨਾਮਲੂਮ ਜਿਹੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਾਗ ਸਨ, ਪਰ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸੁਹਣਾ ਸਾਲ੍ਹੜਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਸਰਕੇਸ਼ੀਅਨ ਕੋਟ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਪਤਲੇ ਜਿਹੇ ਲੱਕ ਉੱਤੇ ਘੁੱਟ ਕੇ ਪੇਟੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਗਿਆ।

"ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ...।"

"ਸਾਥੀ, ਮਾਫ ਕਰਨਾ।" ਮੁੰਨੀ ਦਾਹੜੀ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਬੋਲ ਪਿਆ। ਉਹ ਖਲ੍ਹੋਤਾ, ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਦੂਜੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜੋ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਦੇ ਜੰਮ ਪਲ ਸਨ ਕਈ ਤਰਖਾਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ ਤੇ ਕਈ ਨਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿਪਾਹੀਉਂ ਉੱਚੇ ਅਹੁੱਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਉਸ ਹੀ, ਫੌਜੀ ਟਰੇਨਿੰਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ। "ਜਿਹੇ ਜਿਹੀ ਮਾੜੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਫੌਜੀ ਨੇ, ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨੀ ਇਕ ਬੜੀ ਅਸੰਭਵ ਗੱਲ ਹੈ। ਤਬਾਹੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਕੋਈ ਫੌਜੀ ਦਸਤੇ ਨਹੀਂ, ਇੱਕ ਇੱਜੜ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਉਂਤਬੰਦ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹਨਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਰੀਫੂਜੀਆਂ ਦੇ ਛੱਕੜਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜ ਤੋਂ ਅੱਡ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ - ਜਿੱਥੇ ਜੀ ਕਰਦਾ ਏ, ਚਲੇ ਜਾਣ। ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤ ਜਾਣ, ਜਾਂ ਜਿਥੇ ਮਰਜ਼ੀ ਪਰ ਫ਼ੌਜ ਬਿਲਕੁਲ ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਡੁੱਲ੍ਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸੋ, ਮੇਰੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਫਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਨਵੇਂ ਸਿਰੋਂ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਲਈ, ਅਸੀਂ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰਾਂਗੇ।"

ਉਸ ਦੇ ਲਫ਼ਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ:

'ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸੂਝ-ਸਮਝ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਕਥਨੀ ਨੂੰ ਕਰਨੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਫੌਜੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਉਂ ਤੇ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?... ਭੀੜ ਤਾਂ ਅੰਨ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਭੀੜ ਬਸ ਭੀੜ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ... ।

“ਤੂੰ ਕੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏਂ?" ਕੋਜ਼ੂਖ ਨੇ ਭਾਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ। "ਹਰ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਬੰਧੀ ਸਾਮਾਨ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਹੈ— ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਪਿਉ, ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਜਾਂ ਸਾਰਾ ਪਰਵਾਰ। ਤੇਰਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ, ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੇਗਾ ? ਜੇ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹੇ, ਸਭ ਵੱਢ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਸਾਨੂੰ ਟੁਰੀ ਹੀ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰੋਂ ਜਥੇਬੰਦ ਵੀ ਕਰਦੇ