ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਆ ਪਹੁੰਚੇ ਤੇ ਇਉਂ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗ ਚੱਲਦੀ ਚੱਲਦੀ ਫਿਲਮ ਕਿਸੇ ਹਟਾ ਕੇ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰ ਛੱਡੀ ਹੋਵੇ। ਉਹਨਾਂ ਉਹ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਲਿਆ, ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਭਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵੇਖ ਸਕੇ, ਪਰ ਉਸ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ - ਜਰਨੈਲ ਅਫ਼ਸਰ, ਜੱਜ, ਮੁਖੀ ਫੌਜ ਦੇ ਉੱਚੇ ਅਹੁੱਦਿਆਂ ਵਾਲੇ ਅਫ਼ਸਰ, ਤੇ ਨਾ ਕਾਬਿਲੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ, ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਣ ਵਾਲੀ ਫੌਜ। ਹਰੇਕ ਕਸਾਕ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਖਰਚ ਤੇ ਵਸੀਲੇ ਉਤੇ, ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਘੜਾ, ਕਾਠੀ, ਰਫ਼ਲ ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਜ਼ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦਣ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਗੱਲ ਇਸ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਸੀ। ਉਹ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸੱਖਣੇ ਹੱਥੀਂ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਲੋੜ ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਸਿਰ ਤੱਕ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਕਸਾਕ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਗਰੀਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਹਿਣੀ ਬਹਿਣੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਕਸਾਕ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਦਕਾ ਉਪਰਲੇ ਡੰਡੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਬੈਠੇ ਸਨ ਤੇ ਬਾਕੀ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ।
ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਸੂਰਜ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਤਪਸ਼ ਤੇ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸਾੜੀ ਫੂਕੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਧਰਤੀ ਸੁਹਣੀ ਨਹੀਂ", ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਨੇ।
ਪੇਤਲੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਸਤਹਿ ਉੱਤੇ ਮਾੜੀ ਮਾੜੀ ਲਿਸ਼ਕ ਜਿਹੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਹਰੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਕੰਢੇ ਦੀ ਰੋਤ ਨੂੰ ਛੋਹ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਮੁੰਦਰ ਮੱਛੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਰੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ - ਜਿਸ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਚੌੜਾਈ ਦਾ ਕੋਈ ਟਿਕਾਣਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨੀਲਾ ਆਕਾਸ਼, ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਢਲਿਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਏਨੀ ਤੇਜ਼ ਲਿਸ਼ਕਾਰਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਮੁੰਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ । ਦੂਰ ਦਿਸਹੱਦੇ ਉੱਤੇ ਧੂੰਏਂ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਵਾਹੀਆਂ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਹਨ- ਧੂੰਆਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਸਟੀਮਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਰੁਪਏ ਨਾਲ ਭਰੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਣਕ ਨਾਲ ਭਰੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸਾਹਿਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੁਰਮਈ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਕੰਧ ਜਿਹੀ ਉਸਰੀ ਪਈ ਹੈ ਤੇ ਉੱਪਰ ਜੰਮੀ ਚਿੱਟੀ ਬਰਵ ਵਿੱਚ ਲਾਲੀ ਭਾਹ ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੈ।
ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲ, ਖੱਡਾਂ ਅਤੇ ਘਾਟੀਆਂ, ਪੱਬੀਆਂ ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਪਰਿੰਦਿਆਂ ਤੇ ਦਰਿੰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ।
ਇਹਨਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਢਿੱਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਂਦੀ, ਤਾਂਬਾ, ਜਿਸਤ, ਸਿੱਕਾ, ਸ਼ੀਸ਼ਾ, ਪਾਰਾ ਤੇ ਸੀਮਿੰਟ ਨਿਕਲਦਾ ਏ । ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਦੋਲਤਾਂ ਛੁਪੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਤੇਲ ਇਉਂ ਫੁੱਟ ਕੇ ਨਿਕਲਦਾ ਏ, ਜਿਉਂ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਲ਼ਾ ਲਹੂ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ
