ਡੰਗਰ ਤੇ ਆਪਣਾ ਨਿੱਕਸੁਕ ਸਭ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ - ਘਰ ਘਾਟ ਸਭ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਛੀਟਕੇ ਪਰ ਚੁਸਤ, ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਹਿਜ ਚਾਲੇ ਭੇਡ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਪਿਆਰੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਰਿਬਨ ਬੰਨ੍ਹੀ, ਯੂਕਰੇਨੀ ਗੀਤ, ਆਪਣੀਆਂ ਤਗੜੀਆਂ ਜਵਾਨ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਂਦੇ ਲੰਘੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕੋਜੂਖ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਬੜੀਆਂ ਸਧਰਾਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਆ ਬਾਤਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ- ਉਸ ਦਾ ਮਾਣ, ਉਸ ਦੀ ਸੱਧਰ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਤੱਕਣੀ ਵਿੱਚ, ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਜਦ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਬੇਮੁਹਾਰੇ "ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ" ਉੱਤੇ ਪੈਂਦੀ, ਤਾਂ ਵਧੇਰੇ ਨਿੱਘ ਹੁੰਦਾ। ਕੋਜ਼ੂਖ ਆਪ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਸੀ।

ਆਪਣੇ ਬੀਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵਾਂਗ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਟੁਰੀ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਬੰਦਾ ਭੁੱਲ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਝਾੜ ਕੇ ਪਰ੍ਹੇ ਨਹੀਂ ਸਿਟ ਸਕਦਾ। ਇੱਕ ਭੁੱਖ ਨੰਗ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹਾ ਅਨਪੜ੍ਹ ਬੰਦਾ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਹਾਲਾਂ ਜਵਾਨ ਹੀ ਸੀ, ਦੁੱਖਾਂ ਗਮਾਂ ਦਾ ਰਾਹਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਬਾਲ ਹੋਏ। ਇੱਕ ਨਾ ਇੱਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਤੇ ਇੱਕ ਉਸ ਦੀ ਘੱਗਰੀ ਨਾਲ ਲਮਕਿਆ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਓ ਸਦਾ ਭਾੜੇ ਦਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇੱਕ ਦਾਸ ਵਾਂਗ ਹੱਡੀਆਂ ਰਗੜਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਪੂਰੀ ਨਾ ਪਈ: ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦਿਨ ਕੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ਲੰਘਦੇ ਸਨ।

ਜਦ ਕੋਜੂਖਛੀਆਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਭੇਡਾਂ ਚਾਰਨ ਉੱਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਟੈਪੀ, ਖੱਡਾਂ, ਜੰਗਲ, ਭੇਡਾਂ, ਸਿਰ ਉੱਪਰੋਂ ਲੰਘਦੇ ਬੱਦਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ, ਉਸ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਸਨ।

ਮਗਰੋਂ ਇਸ ਤਿੱਖੀ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਕੁਲਕ ਕੋਲ ਹੱਟੀ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਅੱਖਰ ਉਠਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਫਿਰ ਲਾਮ ਲਗ ਗਈ। ਉਹ ਭਰਤੀ ਹੋ ਕੇ ਤੁਰਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਡਟਿਆ। ਇੱਕ ਕਮਾਲ ਦਾ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਵੇਰ, ਆਪਣੇ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਾਂ ਚਲਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਜਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਲਹਿ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਘੇਰਿਆ । ਜਦ ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਫੌਜੀ ਦਸਤੇ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਟੁਰਨ ਲੱਗੇ, ਉਸ ਆਪਣੀ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨ ਦਾ ਮੋਘਾ ਐਸਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਭੁੰਨ ਕੇ ਧਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਇੰਝ ਭੁੰਜੇ ਡਿੱਗ ਪਏ, ਜਿਉਂ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਨੇ। ਗਰਮ ਲਹੂ ਦੀ ਫੁਹਾਰ ਉਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵੀ ਆ ਪਈ। ਉਸ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬੰਦਾ ਏਨੇ ਲਹੂ ਦੇ ਛੱਪੜ ਵਿੱਚ ਖਲ੍ਹ ਵੀ ਸਕਦਾ ਏ । ਪਰ ਉਹ ਤੁਰਕਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਭੁੱਲ ਵੀ ਗਿਆ।

ਉਸ ਦੀ ਇੱਡੀ ਵੱਡੀ ਦਲੇਰੀ ਬਦਲੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵਾਲ਼ੇ ਸਕੂਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬੜਾ ਔਖਾ ਸਮਾਂ ਲੰਘਾਣਾ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਉਂ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਪਾਟ ਜਾਏਗਾ। ਉਹ ਝੋਟੇ ਵਾਂਗ ਜੁੱਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ