"ਇਸ ਕੋਜ਼ੂਖ ਦਾ ਵੀ ਸਿਰ ਫਿਰ ਗਿਆ ਏ।"

ਬੁੜ ਬੁੜ ਕਰਨੀ ਆਮ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ।

ਇੱਕ ਅਰਦਲੀ ਨੇ ਕਖ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਮਲੋਦੂਰੋਵ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਾਜੋ ਸਾਮਾਨ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਆ ਰਲੇ ਸਨ, ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਰਾਤ ਲਈ ਪੜਾਅ ਕਰ ਬੈਠੇ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਵੇਲ਼ੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਸ ਕੁ ਮੀਲ ਦੀ ਵਿੱਥ ਪੈ ਗਈ ਸੀ । ਕੋਜ਼ੂਖ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੁੰਗੜ ਗਈਆਂ, ਜਿਉਂ ਆਪਣੀ ਘ੍ਰਿਣਾ ਦੀ ਚਮਕ ਉੱਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹੋਣ। ਪਰ ਉਸ ਆਖਿਆ ਕੁਝ ਨਾ । ਕਾਫ਼ਲਾ ਟੁਰੀ ਗਿਆ।

"ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਕੇ ਛੱਡੇਗਾ!"

“ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਇੰਝ ਧੱਕੀ ਕਿਉਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਸਾਡੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ, ਸਮੁੰਦਰ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤੇ ਖੱਬੇ ਦੇਵ ਪਹਾੜ। ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਕੌਣ ਹਮਲਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਪੈਂਡਾ ਤਾਂ, ਕਸਾਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਮਾਰੂ ਹੈ। ਥਕੇਵੇਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੇ ਮਰ ਮੁੱਕ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਪੰਜ ਘੋੜੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਢੇਰ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ, ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੂੰਹ ਭਾਰ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਏ।"

“ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ ?" ਮਲਾਹ ਚੀਖ਼ੇ। ਉਹ ਰੀਵਾਲਵਰਾਂ ਤੇ ਬੰਬਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਛੱਕੜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਟੁਰਦੇ ਤੇ ਪੈਦਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

“ਵੇਖਦੇ ਨਹੀਂ ਤੁਸੀਂ, ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਤਜਵੀਜ਼ ਹੈ? ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ? ਤੇ ਹੁਣ ਕਿਹੜਾ ਨਹੀਂ ਉਹ । ਜੋ ਅਸੀਂ ਆਖਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕੂੰਡਾ ਕਰਕੇ ਛੱਡੇਗਾ। ਪਤਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਦੋਂ ਲੱਗੇਗਾ, ਜਦ ਵਕਤ ਵਿਹਾ ਗਿਆ....।"

ਜਦ ਸੂਰਜ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਡਾਹੁਣ ਲਈ ਪੰਦਰਾਂ ਕੁ ਮਿੰਟ ਰੁੱਕ ਗਏ। ਪਸੀਨੇ ਦੇ ਮਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ, ਦੋ ਦੋ ਘੁੱਟ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਲ ਉੱਤੇ ਟੁਰ ਪਏ । ਉਹ ਮਸਾਂ ਆਪਣੇ ਸਿਥਲ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਧੂਹ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹਵਾ ਜਿਹੜੀ ਵੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ, ਉਹ ਡਾਢੀ ਤਪੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਟੁਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੁੜ ਬੁੜ ਹੁਣ ਕੌਣ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਕੁਝ ਟੁਕੜੀਆਂ ਤੇ ਕੰਪਨੀ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੇ ਕੋਜੂਖਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਝਟ ਸਾਹ ਦੁਆਣਗੇ ਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਟੁਰ ਪੈਣਗੇ।

ਕੋਜ਼ੂਖ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਹਿੱਸ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਫ਼ਲਾ ਟੁਰੀ ਗਿਆ।

ਰਾਤ, ਉਹਨਾਂ ਪੜਾਅ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਢਾਣੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਧੂਣੀਆਂ ਬਾਲ ਕੇ